พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์
พระนาม	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์
ฐานันดรศักดิ์	พระองค์เจ้า
ราชวงศ์	ราชวงศ์จักรี
ข้อมูลส่วนพระองค์
ประสูติ	21 ตุลาคม พ.ศ. 2417
สิ้นพระชนม์	7 สิงหาคม พ.ศ. 2463 (46 ปี)
พระบิดา	พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระมารดา	เจ้าจอมมารดาตลับ
พระชายา	พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงอรพัทธ์ประไพ (หย่า)
หม่อม	หม่อมอ่อน รพีพัฒน์ ณ อยุธยา หม่อมแดง รพีพัฒน์ ณ อยุธยา หม่อมราชวงศ์สอางค์ ปราโมช
พระบุตร	13 พระองค์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (21 ตุลาคม พ.ศ. 2417 - 7 สิงหาคม พ.ศ. 2463) ทรงเป็นต้นราชสกุลรพีพัฒน์ เป็นพระราชโอรสองค์ที่ 14 ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และองค์ที่ 2 ในเจ้าจอมมารดาตลับ เกตุทัต โดยมีพระเชษฐภคินีคือพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอัจฉรพรรณีรัชกัญญา ทรงเป็นผู้วางรากฐานด้านกฎหมายในเมืองไทย จนได้รับพระสมัญญานามว่า "พระบิดาแห่งกฎหมายไทย"

ทางด้านชีวิตส่วนพระองค์ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้ทรงเสกสมรสกับพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงอรพัทธ์ประไพ พระธิดาองค์ใหญ่ใน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงศ์ แต่ทรงมีชีวิตร่วมกันเพียงไม่นานก็หย่าขาดจากกันหลังจากนั้นกทรงรับหม่อมอ่อนเป็นชายา หลังจากนั้นทรงมีหม่อมอีก 2 พระองค์ คือ หม่อมแดงและหม่อมราชวงศ์สอางค์ ปราโมช สิ้นพระชนม์ ณ กรุงปารีส เมื่อวันที่ 7 สิงหาคม พ.ศ. 2463 พระชนมายุ 45 ปี

พระประวัติ

ประสูติ

พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์เป็นพระราชโอรสองค์ที่ 14 ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระองค์ที่ 2 ในเจ้าจอมมารดาตลับ ประสูติเมื่อวันพุธ ขึ้น 11 ค่ำ เดือน 11 ปีจอ จุลศักราช 1236 ตรงกับวันที่ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2417 ต่อมาทรงได้รับพระราชทานนามจากพระราชบิดาว่า "รพีพัฒนศักดิ์" เมื่อทรงพระเยาว์พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ทรงได้รับการอภิบาลจากเจ้าจอมมารดาตลับ หม่อมราชวงศ์วงศ์ พึ่งบุญ และพระยาเวียงในนฤบาล (หรั่ง เกตุทัต)

การศึกษา

พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์ที่ทรงไปศึกษาต่อในทวีปยุโรป

เมื่อเจริญวัยขึ้นพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ทรงเข้าศึกษาวิชาภาษาไทยเบื้องต้นกับพระยาศรีสุนทรโวหาร (น้อย อาจารยางกูร) โดยใช้เก๋งกรงนกภายในพระบรมมหาราชวังเป็นที่ทรงพระอักษร เมื่อทรงศึกษาวิชาภาษาไทยจบแล้ว ก็ทรงเข้าศึกษาต่อที่สำนักของบาบู รามซามี โดยใช้โรงเรียนทหารมหาดเล็กเป็นที่ถวายพระอักษรจนกระทั่งถึงปี พ.ศ. 2426 ต่อมาพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้เข้าศึกษาในโรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ

ในการส่งพระราชโอรสไปศึกษายังต่างประเทศของพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์เป็นพระราชโอรสกลุ่มแรกที่ทรงไปศึกษาต่อในทวีปยุโรป เมื่อ พ.ศ. 2428 พร้อมกัน 4 พระองค์ คือ

• พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์ (กรมพระจันทบุรีนฤนาถ)
• พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ (กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์)
• พระองค์เจ้าประวิตรวัฒโนดม (กรมหลวงปราจิณกิติบดี)
• พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช (กรมหลวงนครไชยศรีสุรเดช)

แต่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชดำริให้ทรงแยกกันเรียน โดยพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ พระองค์โปรดเกล้าฯ เสด็จไปศึกษาที่กรุงเอดินบะระ ประเทศสกอตแลนด์ โดยให้หมอเกาวัน เป็นผู้จัดการศึกษา ในการนี้เป็นเพียงการศึกษาเบื้องต้น จึงมีเพียงครูชาวต่างชาติมาถวายพระอักษรที่ตำหนักครึ่งวัน และหม่อมเจ้าเพิ่ม ลดาวัลย์ถวายการสอนภาษาไทยอีกครึ่งวัน

พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ ทรงศึกษาวิชาภาษาละติน วิชาภาษาอังกฤษ และวิชาภาษาฝรั่งเศสอยู่ 2 ปี จึงเสด็จนิวัติประเทศไทย จนถึงปี พ.ศ. 2431 จึงเสด็จไปศึกษาต่อในชั้นมัธยมอยู่ ณ กรุงลอนดอน ประเทศอังกฤษ และต่อมาปี พ.ศ. 2434 ทรงเลือกศึกษาวิชากฎหมายต่อที่วิทยาลัยไครส์ตเชิช ในมหาวิทยาลัยอ๊อกซฟอร์ด จนกระทั่งปี พ.ศ. 2437 ทรงสามารถสอบไล่ได้ตามหลักสูตรชั้นปริญญาเกียรตินิยม จากนั้นจึงเสด็จกลับประเทศไทย ด้วยพระอัจฉริยภาพที่มีมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ จึงได้รับพระสมญาว่า เฉลียวฉลาดรพี

พระราชพิธีโสกันต์

พระราชพิธีโสกันต์ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงจัดให้ตั้งพระราชพิธีโสกันต์พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 3 พระองค์พร้อมกันคือ พระองค์เจ้ากิติยากรวรลักษณ์ พระองค์เจ้าจิรประวัติวรเดช และพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ เป็นการสมโภช 3 วัน ตั้งแต่วันอังคารที่ 23 ธันวาคม พ.ศ. 2427 ถึงวันที่ 25 ธันวาคม พ.ศ. 2427 แล้วจึงประกอบพระราชพิธีโสกันต์ในวันที่ 26 ธันวาคม พ.ศ. 2427 โดยโปรดให้ทรงเครื่องต้นทั้ง 4 พระองค์

ผนวช

หลังจากพระราชพิธีโสกันต์ผ่านพ้นไปแล้วพระเจ้าลูกยาเธอที่จะเสด็จไปศึกษาต่อยังต่างประเทศ จึงได้ผนวชพร้อมกันตามโบราณราชประเพณี โดยมีกำหนดการที่สำคัญดังนี้

• 7 พฤษภาคม พ.ศ. 2428 - การพิธีสมโภชพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์ที่จะทรงสมโภช
• 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2428 - พิธีผนวชพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์ โดยมีสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาปวเรศวริยาลงกรณ์ เป็นพระอุปัชฌาย์ ในคืนวันนี้พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์ ทรงจำวัดที่วัดพระศรีรัตนศาสดาราม
• 9 พฤษภาคม พ.ศ. 2428 - พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงนำเสด็จพระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์ส่งต่อไปยังวัดบวรนิเวศวิหาร
• 12 พฤษภาคม พ.ศ. 2428 - พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์ไปจำวัดที่วัดนิเวศน์ธรรมประวัติ บางปะอิน
• 29 พฤษภาคม พ.ศ. 2428 - พระเจ้าลูกยาเธอทั้ง 4 พระองค์ได้เสด็จกลับพระนคร

รับราชการ

พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ ทรงเริ่มรับราชการในสำนักราชเลขาธิการ และได้รับแต่งตั้งให้เป็นองคมนตรี ทรงประกอบพระกรณียกิจ อันเป็นคุณประโยชน์โดยเฉพาะอย่างยิ่งต่อวงการกฎหมายไทยและศาลสถิตยุติธรรม ทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม และสภานายกในกองข้าหลวงพิเศษ จัดการปรับปรุงศาลยุติธรรมสู่ระบบใหม่ จัดตั้งศาลมณฑล และศาลจังหวัด ทั่วประเทศ, ทรงเป็นประธานกรรมการตรวจชำระกฎหมาย ประมวลขึ้นเป็นกฎหมายอาญาฉบับ ร.ศ. 127 (พ.ศ. 2451) , ทรงตั้งโรงเรียนกฎหมายเพื่อเปิดการสอนกฎหมาย ทรงรวบรวมและแต่งตำราคำอธิบายกฎหมายลักษณะต่าง ๆ มากมาย และทรงสอนวิชากฎหมายด้วยพระองค์เอง, ทรงเป็นกรรมการตรวจตัดสินความฎีกาซึ่งเทียบได้กับศาลฎีกาในปัจจุบัน, เมื่อ พ.ศ. 2443 ทรงตั้งกองพิมพ์ลายมือขึ้น สำหรับตรวจลายพิมพ์นิ้วมือผู้ต้องหาในคดีอาญา ตำแหน่งสุดท้ายทรงเป็นเสนาบดีกระทรวงเกษตราธิการ ทรงปรับปรุงกิจการกรมทะเบียนที่ดิน

สิ้นพระชนม์

ในปี พ.ศ. 2462 พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ประชวรด้วยพระโรคที่ต่อมลูกหมากและมีการแทรกซ้อนต่อไปยังพระวักกะ (ไต) จึงทรงขอลาพักราชการในวันที่ 24 กรกฎาคม พ.ศ. 2462 เพื่อรักษาพระองค์แต่อาการยังไม่ทุเลา ต่อมาจึงเสด็จไปรักษาพระองค์ที่กรุงปารีส ประเทศฝรั่งเศส แต่พระโรคที่พระวักกะก็ยังทวีความรุนแรงยิ่งขึ้นเกินที่แพทย์จะเยียวยาได้ จนกระทั่งถึงวันที่ 7 สิงหาคม พ.ศ. 2463 เวลาประมาณ 21 นาฬิกา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์สิ้นพระชนม์ สิริพระชันษา 45 ปี 9 เดือน 17 วัน

พระศพของพระองค์ได้รับการถวายพระเพลิงที่กรุงปารีส หลังจากนั้น หม่อมเจ้าไขแสงรพี รพีพัฒน์เสด็จไปรับและอัญเชิญพระอัฐของกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์มาถึงประเทศไทยในวันที่ 1 ธันวาคม พ.ศ. 2463 ในคราวนั้นเจ้าเจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม)หวนระลึกถึงรับสั่งของกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ได้ตรัสไว้ก่อนที่เสด็จไปรักษาพระองค์ที่ประเทศฝรั่งเศสว่า

บางทีครูจะไม่ได้เห็นฉันอีก และไม่ได้เห็นอีกจริง ๆ

พระโอรส-ธิดา

ราชสกุลรพีพัฒน์ ต้นราชสกุล คือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์

หม่อมเจ้าไขแสงรพี รพีพัฒน์ พระราชบุตร    หม่อมราชวงศ์เติมแสงไข รพีพัฒน์    หม่อมราชวงศ์ศักดิ์รพี รพีพัฒน์ หม่อมเจ้าวิมวาทิตย์ รพีพัฒน์ พระราชบุตร    หม่อมราชวงศ์วิภากร รพีพัฒน์ พระนัดดา    หม่อมหลวงอิทธากร รพีพัฒน์    หม่อมหลวงหญิงนิภาพร รพีพัฒน์    หม่อมหลวงปกรวิช รพีพัฒน์ หม่อมเจ้าเพลิงนภดล รพีพัฒน์ พระราชบุตร    หม่อมราชวงศ์อคิน รพีพัฒน์    หม่อมราชวงศ์รพีพงศ์ รพีพัฒน์    หม่อมราชวงศ์อัปษร รพีพัฒน์ พระนัดดา    หม่อมหลวงหญิงศิริธิดา รพีพัฒน์    หม่อมหลวงหญิงกฤติกา รพีพัฒน์    หม่อมหลวงหญิงนพอร รพีพัฒน์ หม่อมเจ้าถกลไกรวัล รพีพัฒน์ พระราชบุตร    หม่อมราชวงศ์หญิงมธุรา รพีพัฒน์ หม่อมเจ้ารวิพรรณไพโรจน์ รพีพัฒน์ พระราชบุตร    หม่อมราชวงศ์หญิงพัฒนฉัตร รพีพัฒน์    หม่อมราชวงศ์พันธุ์รพี รพีพัฒน์    หม่อมราชวงศ์ดิเรกฤทธิ์ รพีพัฒน์    หม่อมราชวงศ์หญิงวินิตา รพีพัฒน์    หม่อมราชวงศ์หญิงนิสากร รพีพัฒน์ พระนัดดา    หม่อมหลวงหญิงรพีพโยม รพีพัฒน์

หม่อมอ่อน รพีพัฒน์ และพระโอรส-ธิดา ในกรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์

หลังพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ เสด็จกลับจากศึกษาที่ประเทศอังกฤษ พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสู่ขอ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงอรพัทธ์ประไพ พระธิดาองค์ใหญ่ใน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจาตุรนต์รัศมี กรมพระจักรพรรดิพงศ์ พระราชทานเสกสมรสให้ โดยในครั้งนั้น เป็นครั้งแรกที่มีการพระราชทานน้ำสังข์ แต่ทรงมีชีวิตร่วมกันเพียงไม่นานก็หย่าขาดจากกัน หลังจากนั้นพระองค์จึงรับหม่อมอ่อนเป็นชายา

พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ มีพระโอรส-ธิดา ที่ประสูติกับหม่อมอ่อน หม่อมแดง และหม่อมราชวงศ์สอางค์ ปราโมช ทุกพระองค์ทรงตั้งชื่อคล้องจองกันหมด และมีความหมายเกี่ยวกับ พระอาทิตย์

หม่อมอ่อน รพีพัฒน์ ณ อยุธยา

หม่อมอ่อน รพีพัฒน์ ณ อยุธยา ธิดาใน หม่อมราชวงศ์สำอาง เสนีวงศ์ กับพระยาสุพรรณพิจิตร (โต) ก็ได้รับหม่อมอ่อนเข้ามาเป็นชายา เสด็จในกรมหลวงราชบุรีและหม่อมอ่อนมีโอรสธิดารวม 11 พระองค์ ดังนี้

• หม่อมเจ้าหญิงพิมพ์รำไพ รพีพัฒน์ (18 มกราคม 2441 - 22 กุมภาพันธ์ 2510) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมเจ้าทองต่อ ทองแถม และ หม่อมเจ้ารัชฎาภิเศก โสณกุล
  • หม่อมราชวงศ์หญิงนภาจรี ทองแถม สมรสกับ เด็ดดวง บุนนาค และ สมใจ สิริสิงห
    • นภดล บุนนาค (เป็นบุคคคลแรกในชั้นที่ 4 ลำดับราชสกุลพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 หรือ ลูกคนแรกของพระราชปนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5) สมรสกับ ศุลีพร ตระกูลดิษฐ์ พิจินา นำพา และ กรรณิการ์ ศรีตระกูลพันธ์
    • ดัชนี บุนนาค สมรสกับ บรรลือ วิไลวัลย์
    • สุทธาจรี สิริสิงห สมรสกับ ทิวาพล ปาลกวงศ์ ณ อยุธยา
    • นภาจร สิริสิงห สมรสกับ เรนา อิซาเบล ซานเซส
    • นันทินี สิริสิงห สมรสกับ หม่อมราชวงศ์วโรรส บริพัตร
  • หม่อมราชวงศ์ปรียา โสณกุล
• หม่อมเจ้าไขแสงรพี รพีพัฒน์ (29 ตุลาคม 2442 - 19 ตุลาคม 2521) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมเจ้าหญิงเริงจิตรแจรง อาภากร และ หม่อมหลวงสุมิตรา สุทัศน์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงเติมแสงไข รพีพัฒน์ สมรสกับ ปรีดา กรรณสูต
    • รุจน์ กรรณสูต
    • จรัลธาดา กรรณสูต
    • แสงสูรย์ กรรณสูต
    • ดาลัด กรรณสูต
  • หม่อมราชวงศ์ศักดิ์รพี รพีพัฒน์ สมรสกับ สุนทรี ศิริจิตต์
    • หม่อมหลวงสุพัฒรี รพีพัฒน์
• หม่อมเจ้าสุรีย์ประภา รพีพัฒน์ (16 เมษายน 2444 - 19 กุมภาพันธ์ 2513) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมเจ้าอิทธิเทพสรร กฤดากร และ หม่อมเจ้าเสรฐสิริ กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์ฤทธิ์สุรีย์ กฤดากร สมรสกับ จิ๋ว สุริเวก
    • หม่อมหลวงสุดา กฤดากร
    • หม่อมหลวงสุธีรา กฤดากร
    • หม่อมหลวงกฤษดา กฤดากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงประภาสิริ กฤดากร สมรสกับ ฉลอง ชุมพล
    • ธีระวัฒน์ กฤดากร (ใช้นามสกุลตามมารดา)
    • สุภิญดา กฤดากร (ใช้นามสกุลตามมารดา)
• หม่อมเจ้าวิมวาทิตย์ รพีพัฒน์ (25 ธันวาคม 2445 - 29 ธันวาคม 2501) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมเจ้าหญิงวินิตา กิติยากร
  • หม่อมราชวงศ์วิภากร รพีพัฒน์ สมรสกับ หม่อมเจ้าหญิงวุฒิวิฑู วุฒิชัย และ เย็นจิตต์ สัมมาพันธ์
    • หม่อมหลวงอิทธากร รพีพัฒน์
    • หม่อมหลวงนิภาพร รพีพัฒน์
    • หท่อมหลวงปกรวิช รพีพัฒน์
• หม่อมเจ้าหญิงชวลิตโอภาส รพีพัฒน์ (11 กุมภาพันธ์ 2447 - 18 มิถุนายน 2475) ทรงเสกสมรสกับ สมเด็จพระอนุชาธิราช เจ้าฟ้าจักรพงษ์ภูวนาถ กรมหลวงพิษณุโลกประชานาถ และ หม่อมเจ้าอมรสมานลักษณ์ กิติยากร
  • หม่อมราชวงศ์กิตินัดดดา กิติยากร
  • หม่อมราชวงศ์อมราภินพ กิติยากร สมรสกับ แจเน็ท กริม์
    • หม่อมหลวงกิติ กิติยากร
    • หม่อมหลวงชวลิต กิติยากร
    • หม่อมหลวงอัมฤทธิ์ กิติยากร
    • หม่อมหลวงนฤนาท กิติยากร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกิติอัจฉรา กิติยากร สมรสกับ สมิทธิ์ ปวนะฤทธิ์
    • พิมพ์อัจฉรา ปวนะฤทธิ์
    • อัจฉราพร ปวนะฤทธิ์
    • เอกฤทธิ์ ปวนะฤทธิ์
    • ปิยกิต ปวนะฤทธิ์
• หม่อมเจ้าอากาศดำเกิง รพีพัฒน์ (19 พฤศจิกายน 2448 - 18 พฤษภาคม 2475)
• หม่อมเจ้าเพลิงนภดล รพีพัฒน์ (30 ธันวาคม 2449 - 22 กรกฎาคม 2528) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมเจ้าหญิงทรงอัปษร กิติยากร
  • หม่อมราชวงศ์อคิน รพีพัฒน์ สมรสกับ จันทรา ปิตรชาติ และ บังเอิญ เกิดอารีย์
    • หม่อมหลวงกฤติกา รพีพัฒน์
    • หม่อมหลวงณพอร รพีพัฒน์
  • หม่อมราชวงศ์รพีพงศ์ รพีพัฒน์ สมรสกับ หม่อมหลวงศิริมา ศรีธวัช และ จริยา รอดประเสริฐ
    • หม่อมหลวงศิริธิดา ศรีธวัช
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอัปษร รพีพัฒน์ สมรสกับ ทวีเกียรติ กฤษณามระ และ จอห์น อ. โรก๊อซ
    • นพรังษี กฤษณามระ
    • แอลแลน (อรัญ) โรก๊อซ
• หม่อมเจ้าถกลไกรวัล รพีพัฒน์ (2 มกราคม 2452 - 16 กันยายน 2523) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมตลับ ศรีโรจน์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงมธุรา รพีพัฒน์ สมรสกับ จรูญ ชินาลัย
    • นิสาร ชินาลัย
    • ไกวัล ชินาลัย
• หม่อมเจ้ารวิพรรณไพโรจน์ รพีพัฒน์ (5 กันยายน 2455 - 18 กุมภาพันธ์ 2531) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมจำเริญ จุลกะ, หม่อมเจ้าหญิงฉัตรสุดา ฉัตรชัย และ หม่อมเพ็ญศรี รพีพัฒน์ ณ อยุธยา
  • หม่อมราชวงศ์พันธุ์รพี รพีพัฒน์ สมรสกับ ฉวีวรรณ จันโทภาสกร และ ปราณี อรรถพันธ์
    • หม่อมหลวงรพีโพยม รพีพัฒน์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงพัฒนฉัตร รพีพัฒน์ สมรสกับ ทักษพล เจียมวิจิตร (หย่า)
  • หม่อมราชวงศ์ ดิเรกฤทธิ์ รพีพัฒน์ สมรสกับ อรุณวรรณ วงศ์ใหญ่
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวินิตา รพีพัฒน์ สมรสกับ โชค อัศวรักษ์
    • วรากร อัศวรักษ์
    • อัคคภัค อัศวรักษ์
    • รวิภา อัศวรักษ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงนิสากร รพีพัฒน์ สมรสกับ วรวิทย์ เหมจุฑา
• หม่อมเจ้าดวงทิพโชติแจ้งหล้า รพีพัฒน์ (11 ตุลาคม 2457 - 4 มีนาคม 2542) ทรงเสกสมรสกับ พลเรือเอกหม่อมเจ้าครรชิตพล อาภากร
  • หม่อมราชวงศ์ชาย (ไม่มีพระนาม ถึงแก่กรรมในวัยเยาว์)
  • หม่อมราชวงศ์หญิงทิพพากร อาภากร สมรสกับ หม่อมราชวงศ์วิบูลย์เกียรติ วรวรรณ
  • หม่อมราชวงศ์พรระพี อาภากร สมรสกับ อุทุมพร ศุภสมุทร
    • หม่อมหลวงพงศ์ระพีพร อาภากร
• หม่อมเจ้าฑิตยาทรงกลด รพีพัฒน์ (21 พฤษภาคม 2459 - 5 กรกฎาคม พ.ศ. 2553) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมเจ้าคัสตาวัส จักรพันธุ์
  • หม่อมราชวงศ์หญิงกทลี จักรพันธุ์ สมรสกับ พลตำรวจตรีวศิษฐ์ สุนทรสิงคาร
    • ชะยิน สุนทรสิงคาร
    • ขนิษฐา สุนทรสิงคาร
  • หม่อมราชวงศ์หญิงสดศรีสุริยา จักรพันธุ์ สมรสกับ อานันท์ ปันยารชุน
    • นัดดา ปันยารชุน สมรสกับ ไกรทิพย์ ไกรฤกษ์
    • ดารณี ปันยารชุน สมรสกับ ชัชวิน เจริญรัชตภาคย์
  • หม่อมราชวงศ์ตราจักร จักรพันธุ์ สมรสกับ อรวรรณ ทันตเยาวนารถ
    • หม่อมหลวงตรีนุช จักรพันธุ์
    • หม่อมหลวงจุลจักร จักรพันธุ์

หม่อมแดง รพีพัฒน์ ณ อยุธยา

หม่อมแดง รพีพัฒน์ ณ อยุธยา เป็นบุตรสาวของพ่อค้าจีนเจ้าของร้านเพชรหัวเม็ด ในประมาณปี พ.ศ. 2458 เสด็จในกรมหลวงราชบุรี ทรงรับหม่อมแดงเข้ามาเป็นหม่อมในพระองค์ เสด็จในกรมหลวงราชบุรีและหม่อมแดง รพีพัฒน์ ณ อยุธยา มีธิดารวม 1 พระองค์ ดังนี้

• หม่อมเจ้าหญิงคันธรสรังษี รพีพัฒน์ (5 มีนาคม 2459 - 23 พฤษภาคม 2526) ทรงเสกสมรสกับ หม่อมเจ้าทรงวุฒิไชย วุฒิชัย และลาออกเพื่อทำการสมรสกับหลวงชำนาญนิติเกษตร (อุทัย แสงมณี)
  • หม่อมราชวงศ์หญิงวุฒิรสรังษี วุฒิชัย
  • หม่อมราชวงศ์หญิงอัจฉรีเพราพรรณ วุฒิชัย สมรสกับ สากล วรรณพฤกษ์
    • วรรณพฤกษ์
    • วรรณพฤกษ์
    • วรรณพฤกษ์

หม่อมราชวงศ์สอางค์ ปราโมช

หม่อมราชวงศ์สอางค์ ปราโมช บุตรีพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าคำรบ และหม่อมนุ่ม เสด็จในกรมหลวงราชบุรีและหม่อมราชวงศ์สอางค์ ปราโมช มีธิดารวม 1 พระองค์ ดังนี้

• หม่อมเจ้าหญิงรำไพศรีสอางค์ รพีพัฒน์ (17 กันยายน 2462 - 4 เมษายน 2543) ทรงลาออกจากฐานันดรศักดิ์แห่งพระราชวงศ์เพื่อเสกสมรสกับ หม่อมหลวงซัง สนิทวงศ์
  • สอางศรี สนิทวงศ์ ณ อยุธยา สมรสกับ จิรายนต์ สังฆสุวรรณ
    • ระวิพิมพ์ สัฆสุวรรณ
    • จิตพัฒน์ สังฆสุวรรณ
  • อรินทร์ สนิทวงศ์ ณ อยุธยา สมรสกับ เวณิก จงเจริญ และ สุณีย์ ลีรเศรษฐกร
    • ณัฐเดช สนิทวงศ์ ณ อยุธยา
    • นันทิสา สนิทวงศ์ ณ อยุธยา
    • อภิภาวดี สนิทวงศ์ ณ อยุธยา
  • แซม สนิทวงศ์ ณ อยุธยา สมรสกับ พอใจ ตัณสถิตย์
    • สายสถิตย์ สนิทวงศ์ ณ อยุธยา
    • สายใจ สนิทวงศ์ ณ อยุธยา
    • สายทิพย์ สนิทวงศ์ ณ อยุธยา

พระกรณียกิจ

ด้านกฎหมาย

เมื่อพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ทรงเป็นเสนาบดีกระทรวงยุติธรรม พระองค์ทรงมีส่วนสำคัญอย่างยิ่งในการปฏิรูปการศาล ซึ่งปัญหาสำคัญสำหรับศาลไทยในเวลานั้น คือ เรื่องของศาลกงสุลต่างชาติ ที่มีอยู่เป็นจำนวนมากในยุคนั้น เป็นที่รู้กันว่าชาวต่างเหล่านี้มีอำนาจอิทธิพลมาก เมื่อเกิดคดีความหรือข้อโต้แย้ง ชาวไทยมักตกเป็นฝ่ายเสียเปรียบ เพราะชาวต่างชาติมักจะอ้างว่ากฎหมายยังล้าหลังไม่ทันสมัยเพื่อเป็นข้ออ้างเอาเปรียบชาวไทยซึ่งสาเหตุส่วนหนึ่งมาจากการที่ผู้พิพากษาและเจ้าหน้าที่ศาลของไทยยังไม่พร้อมที่จะรับข้อกฎหมายใหม่ ๆ ในเวลานั้น พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ทรงแก้ปัญหาเรื่องนี้โดยการจ้างชาวต่างชาติมาเป็นผู้พิพากษาเป็นเหตุให้ผู้พิพากษาศาลไทยเกิดความกระตือรือร้นเร่งศึกษาชากฎหมายไทยและต่างประเทศทำให้ศาลไทยมีความเชื่อถือมากขึ้นและเป็นที่ยอมรับของชาวต่างชาติ ถึงกับยกเลิกศาลกงสุลยอมให้คนชาติตัวเองมาขึ้นศาลไทยนอกจากนั้น ยังทรงปฏิรูปการศาลในด้านอื่นอีกมากมาย อาทิ

• ขอพระราชทานพระบรมราชาอนุญาตให้ศาลในสังกัดกระทรวงยุติธรรมสามารถกำหนดโทษเองได้ เนื่องจากในสมัยนั้นเมื่อศาลกำหนดโทษจำคุกผู้ต้องหาแล้ว ต้องให้พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงกำหนดเวลาให้อีกชั้นหนึ่ง ซึ่งเป็นเหตุของความล่าช้าในวงการศาล
• ทรงปรับปรุงเงินเดือนผู้พิพากษาให้เหมาะสมกับตำแหน่งหน้าที่
• ออกประกาศ ออกประกาศยกเลิก หรือแก้ไขพระราชบัญญัติ กฎเสนาบดีกว่า 60 ฉบับ เพื่อแก้ไขจุดที่บกพร่อง เพิ่มสิทธิของคู่ความให้เท่าเทียมกัน หรือแก้ไขบทลงโทษที่ล้าหลัง ที่สำคัญได้แก่

ที่ทรงออกใหม่	ที่ทรงแก้ไข
พระราชบัญญัติเพิ่มเติมวิธีพิจารณาความอาญา	พระราชบัญญัติกระบวนวิธีพิจารณาความแพ่ง ร.ศ. 115
พระราชบัญญัติอุทธรณ์ ร.ศ. 123	พระราชบัญญัติกฎหมายพยาน มาตรา 6
พระราชบัญญัติพระธรรมนูญศาลยุติธรรม
พระราชบัญญัติวิธีพิจารณาความแพ่ง ร.ศ. 127
กฎเสนาบดีเรื่องการดำเนินคดีอย่างคนอนาถา
กฎเสนาบดีเรื่องอัตราธรรมเนียมค่าทนายความ
ห้ามนำคดีที่ศาลโปริสภาตัดสินแล้วฟ้องต่อศาลแพ่งและศาลอาญา
การเรียกทรัพย์คืนจากจำเลยในคดีอาญาข้อหาลักทรัพย์

• ให้อำนาจศาลเป็นอิสระจากฝ่ายบริหาร

ฯลฯ

พระราชกรณียกิจที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งก็คือในปี พ.ศ. 2440 ได้ทรงจัดตั้งโรงเรียนกฎหมายขึ้น โดยมีเจ้าพระยาอภัยราชาเป็นที่ปรึกษา และพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ทรงเข้าสอนเป็นประจำ ต่อมาได้จัดให้มีการสอบไล่ขึ้นด้วย ในปีแรกที่มีการสอบปรากฏว่ามีผู้สอบผ่านเพียง 9 คนจากจำนวนกว่าร้อยคน และแม้ใน 14 ปีแรกมีผู้สอบผ่านเพียง 129 คนเท่านั้น แต่ก็ถือเป็นการผลิตนักกฎหมายที่มีคุณภาพให้สังคมเป็นอย่างมาก ต่อมายังทรงเป็นประธานกรรมการตรวจชำระกฎหมาย, กรรมการตรวจตัดสินความฎีกา และกรรมการตรวจร่างกฎหมายลักษณะอาญาอีกด้วย

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ (พ.ศ. 2419 - 10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2442)
• พระเจ้าลูกยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหมื่นราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (10 พฤศจิกายน พ.ศ. 2442 - 22 ตุลาคม พ.ศ. 2453)
• พระเจ้าพี่ยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหมื่นราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (23 ตุลาคม พ.ศ. 2453 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2455)
• พระเจ้าพี่ยาเธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2455 - 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2478)
• พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ (10 กรกฎาคม พ.ศ. 2478 - ปัจจุบัน)

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ทรงได้รับพระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังต่อไปนี้

• เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.)
• เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นโบราณมงคลนพรัตนราชวราภรณ์ (น.ร.)
• เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นปฐมจุลจอมเกล้าวิเศษ (ป.จ.ว.)
• เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นประถมาภรณ์ช้างเผือก (ป.ม.)
• เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ช.)
• เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา
• เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 5 ชั้นที่ 2 (จ.ป.ร.2)
• เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 2 (ว.ป.ร.2)

สถานที่อันเนื่องด้วยพระนาม

• สถาบันวิจัยรพีพัฒนศักดิ์ สำนักงานศาลยุติธรรม
• อาคารราชบุรีดิเรกฤทธิ์ ศูนย์ราชการเฉลิมพระเกียรติ 80 พรรษา 5 ธันวาคม 2550

รถยนต์พระที่นั่ง

รถยนต์พระที่นั่งแก้วจักรพรรดิ

พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์เสด็จไปทอดพระเนตรโรงงานผลิตรถยนต์ของบริษัท Diamler - Motorin - Gesellschaft ในปี พ.ศ. 2447 และทรงว่าจ้างให้บริษัทดังกล่าวประกอบรถยนต์ขึ้นจำนวน 1 คัน โดยเป็นรถเมอร์ซิเดส - เดมเลอร์สีเหลืองหลังคาเปิดประทุนซึ่งต่อมาพระองค์จึงทรงถวายรถคันนี้แด่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

ในภายหลังพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้าฯ ให้กรมหลวงราชบุรีฯ สั่งซื้อรถเมอร์ซิเดส - เดมเลอร์สีแดงเข้ามาอีก 1 คัน แต่ปรากฏว่าไอน้ำมันระเหยขึ้นติดตะเกียงไฟลุกไหม้ประตูรถเสียหายไป 1 บาน หลังจากที่ซ่อมแซมเสร็จแล้วจึงนำขึ้นถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์จึงพระราชทานนามรถพระที่นั่งคันนี้ว่า "แก้วจักรพรรดิ์"

การระลึก

วันรพี

นักกฎหมายได้ถือเอาวันสิ้นพระชนม์ของพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์คือวันที่ 7 สิงหาคม ของทุกปีเป็นวันรพีเพื่อเป็นวันรำลึกถึงคุณงามความดีของพระองค์ที่มีต่อวงการกฎหมายไทย โดยจะมีการจัดกิจกรรมวันรพีที่อนุสาวรีย์พระรูป พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒน์ศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์ หน้าสำนักงานศาลยุติธรรม โดยมีการจัดต่อเนื่องมาตั้งแต่ปี พ.ศ. 2507

อนุสาวรีย์พระรูปหน้าสำนักงานศาลยุติธรรม

เมื่อ พ.ศ. 2498 คณะกรรมการเนติบัณฑิตยสภาได้มีมติจัดสร้างอนุสาวรีย์พระรูปพระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ขึ้น โดยได้จัดการเรี่ยไรเงินจำนวน 500,000 บาท ต่อมาวันที่ 27 มกราคม พ.ศ. 2507 ได้รับเงินบริจาครวมทั้งหมดเป็นจำนวน 296,546.75 บาท ซึ่งก็ยังไม่ครบตามจำนวนที่ตั้งไว้ แต่แม้จำนวนเงินบริจาคนั้นจะยังไม่ครบ แต่ในส่วนของตัวอนุสาวรีย์นั้นได้มีการปั้นเสร็จในปี พ.ศ. 2506 และพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวพร้อมด้วยสมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถได้เสด็จพระราชดำเนินทรงเปิดอนุสาวรีย์พระรูปพระองค์เจ้ารพีพัฒน์ศักดิ์ในวันที่ 27 มกราคม พ.ศ. 2507

พงศาวลี

พระราชตระกูลในสามรุ่นของ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์	พระชนก: พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระอัยกาฝ่ายพระชนก: พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว	พระปัยกาฝ่ายพระชนก: พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนก: สมเด็จพระศรีสุริเยนทร์
		พระอัยยิกาฝ่ายพระชนก: สมเด็จพระเทพศิรินทรามาตย์	พระปัยกาฝ่ายพระชนก: สมเด็จพระบรมราชมาตามหัยกาเธอ พระองค์เจ้าศิริวงศ์ กรมหมื่นมาตยาพิทักษ์
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนก: หม่อมน้อย
	พระชนนี: เจ้าจอมมารดาตลับ ในรัชกาลที่ 5	พระอัยกาฝ่ายพระชนนี: พระยาเวียงในนฤบาล (หรั่ง เกตุทัต)	พระปัยกาฝ่ายพระชนนี: พระยาเพ็ชรพิไชย (หนู)
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ไม่มีข้อมูล
		พระอัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ขรัวยายอิ่ม	พระปัยกาฝ่ายพระชนนี: ไม่มีข้อมูล
			พระปัยยิกาฝ่ายพระชนนี: ไม่มีข้อมูล

แหล่งข้อมูลอื่น

• สมชาย ปรีชาศิลปกุล (2546). ความยอกย้อนในประวัติศาสตร์ของบิดาแห่งกฎหมายไทย. กรุงเทพฯ: วิญญูชน. ISBN 9749645065. 

ก่อนหน้า		พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารพีพัฒนศักดิ์ กรมหลวงราชบุรีดิเรกฤทธิ์		ถัดไป
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล กรมหลวงพิชิตปรีชากร (พ.ศ. 2437 - พ.ศ. 2439)		เสนาบดีว่าการกระทรวงยุติธรรม (พ.ศ. 2439 - พ.ศ. 2453)		เจ้าพระยาอภัยราชามหายุติธรรมธร (หม่อมราชวงศ์ลบ สุทัศน์) (พ.ศ. 2455 - พ.ศ. 2469)
เจ้าพระยาพลเทพ (พุ่ม ศรีไชยยันต์)		เสนาบดีกระทรวงเกษตราธิการ (พ.ศ. 2462 - พ.ศ. 2463)		เจ้าพระยาพลเทพ (เฉลิม โกมารกุล ณ นคร) (พ.ศ. 2463 - พ.ศ. 2473)