พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร
พระวรวงศ์เธอ ชั้น 4 พระองค์เจ้าชั้นตรี
พระรูปพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร
เสนาบดีกระทรวงธรรมการ
ดำรงตำแหน่ง	พ.ศ. 2469 – พ.ศ. 2475
ก่อนหน้า	เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา)
ถัดไป	เจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา)
หม่อม	หม่อมประยูร โสณกุล ณ อยุธยา
พระบุตร	หม่อมราชวงศ์นิวัตวาร ณ ป้อมเพชร หม่อมราชวงศ์ปาณฑิตย์ โสณกุล หม่อมราชวงศ์สุพิชชา โสณกุล
ราชวงศ์	จักรี
พระบิดา	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา
พระมารดา	หม่อมเอม โสณกุล ณ อยุธยา
ประสูติ	7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2428
สิ้นพระชนม์	8 กันยายน พ.ศ. 2517 (88 ปี)
ลายพระอภิไธย

มหาอำมาตย์เอก พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร มีพระนามเดิมว่า หม่อมเจ้าธานีนิวัต (7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2428 – 8 กันยายน พ.ศ. 2517) เป็นอดีตเสนาบดีกระทรวงธรรมการ อดีตประธานองคมนตรี และอดีตผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์

มหาอำมาตย์เอก นายกองเอก พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร ม.จ.ก., ป.จ., ร.ว., ม.ป.ช., ม.ว.ม.
ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์
ดำรงตำแหน่ง 12 มีนาคม พ.ศ. 2494 – 19 ธันวาคม พ.ศ. 2495 (1 ปี 282 วัน)
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
นายกรัฐมนตรี	แปลก พิบูลสงคราม
ก่อนหน้า	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร
ถัดไป	สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง
ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์
ดำรงตำแหน่ง 27 พฤษภาคม พ.ศ. 2506 – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2506 (0 ปี 12 วัน)
ดำรงตำแหน่ง 9 กรกฎาคม พ.ศ. 2506 – 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2506 (0 ปี 5 วัน)
กษัตริย์	พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร
นายกรัฐมนตรี	สฤษดิ์ ธนะรัชต์
ก่อนหน้า	สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี
ถัดไป	สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี

พระประวัติ

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร มีพระนามเดิมว่า หม่อมเจ้าธานีนิวัต เป็นพระโอรสในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา ประสูติแต่หม่อมเอม โสณกุล ณ อยุธยา (สกุลเดิม กุณฑลจินดา; ธิดาของหลวงวรศักดาพิศาล (กาจ กุณฑลจินดา) เมื่อวันที่ 7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2428 ทรงศึกษาที่โรงเรียนราชกุมารในพระบรมมหาราชวัง

หม่อมเจ้าธานีนิวัติผนวชเป็นสามเณร เมื่อวันที่ 29 มิถุนายน พ.ศ. 2441 ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยมีพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นวชิรญาณวโรรส เป็นพระอุปัชฌาย์ พระสุคุณคณาภรณ์ (ม.ร.ว.ชื่น สุจิตฺโต) เป็นพระศีลาจารย์ วันที่ 27 กรกฎาคม พ.ศ. 2452 ได้ผนวชเป็นพระภิกษุ ณ พระอุโบสถ วัดพระศรีรัตนศาสดาราม โดยมีพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหลวงวชิรญาณวโรรส เป็นพระอุปัชฌาย์ พระสาสนโสภณ (อ่อน อหึสโก) เป็นพระกรรมวาจาจารย์ ผนวชแล้วไปเสด็จไปประทับ ณ วัดบวรนิเวศวิหาร

หลังจากลาผนวช ได้เสด็จไปทรงศึกษาที่ประเทศอังกฤษ ที่โรงเรียนรอตติงดีน และโรงเรียนรักบี้ ทรงสำเร็จการศึกษาระดับปริญญาตรี (B.A.) สาขาบูรพคดีศึกษา (Oriental Studies) จากวิทยาลัยเมอร์ตันคอลเลจ มหาวิทยาลัยออกซฟอร์ด เมื่อปี พ.ศ. 2451 แล้วเสด็จกลับมาทรงรับราชการในปีถัดมา ทรงดำรงตำแหน่งปลัดกรมพลำภัง (กรมการปกครอง สังกัดกระทรวงมหาดไทยในปัจจุบัน), ข้าหลวงมหาดไทย มณฑลกรุงเก่า, ราชเลขานุการในสมเด็จพระศรีพัชรินทราบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง ผู้ช่วยราชเลขานุการ และได้รับการสถาปนาขึ้นเป็น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัต ทรงศักดินา 3000 เมื่อวันที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2465

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัตเป็นผู้รั้งตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงธรรมการ ตั้งแต่วันที่ 3 สิงหาคม พ.ศ. 2469 แทนเจ้าพระยาธรรมศักดิ์มนตรี (สนั่น เทพหัสดิน ณ อยุธยา) ที่กราบถวายบังคมทูลลาออกจากตำแหน่ง แล้วจึงโปรดเกล้าฯ ให้เป็นเสนาบดีกระทรวงธรรมการ เต็มตามตำแหน่ง ตั้งแต่วันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2470 ทรงดำรงตำแหน่งเสนาบดีกระทรวงธรรมการจนถึงปี พ.ศ. 2475 จึงทรงออกจากตำแหน่งภายหลังการเปลี่ยนแปลงการปกครอง

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวได้แต่งตั้งพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัต เป็นประธานองคมนตรี เมื่อวันที่ 18 มิถุนายน พ.ศ. 2492 หลังจากพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ในวันที่ 25 มีนาคม พ.ศ. 2493 จึงทรงแต่งตั้งเป็นองคมนตรี และวันที่ 4 มิถุนายน พ.ศ. 2493 ทรงตั้งเป็นประธานองคมนตรี แทนพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระชัยนาทนเรนทร ที่ทรงย้ายไปเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ต่อมาวันที่ 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2493 สถาปนาเป็น พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร ทรงศักดินา 11,000 เมื่อพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระชัยนาทนเรนทร สิ้นพระชนม์ รัฐสภาจึงแต่งตั้งให้พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากรเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์แทนตั้งแต่วันที่ 12 มีนาคม พ.ศ. 2494 สุดท้ายทรงตั้งเป็นประธานองคมนตรีอีกครั้งในวันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2495

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร ทรงได้รับการแต่งตั้งให้เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์อีก 2 ครั้ง คือตั้งแต่วันที่ 27 พฤษภาคม ถึงวันที่ 8 มิถุนายน พ.ศ. 2506 ในระหว่างที่พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินเยือนประเทศญี่ปุ่นและประเทศไต้หวัน และตั้งแต่วันที่ 9 ถึงวันที่ 14 กรกฎาคม ปีเดียวกัน ในระหว่างที่พระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนินเยือนประเทศฟิลิปปินส์

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร เสกสมรสกับหม่อมประยูร โสณกุล ณ อยุธยา (สกุลเดิม สุขุม) ธิดาของเจ้าพระยายมราช (ปั้น สุขุม) กับโต (สกุลเดิม ณ ป้อมเพชร) มีพระโอรสธิดา 4 คน ดังนี้

1. หม่อมราชวงศ์ไม่มีชื่อ (เพศชาย)
2. หม่อมราชวงศ์นิวัตวาร ณ ป้อมเพชร
3. หม่อมราชวงศ์ปาณฑิตย์ โสณกุล
4. หม่อมราชวงศ์สุพิชชา โสณกุล

พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร ประธานองคมนตรี สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 8 กันยายน พ.ศ. 2517 สิริพระชันษา 88 ปี ในการนี้พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานน้ำหลวงสรงพระศพ กับทั้งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานพระโกศทองน้อยทรงพระศพ และประดิษฐานพระโกศพระศพไว้ ณ พระที่นั่งทรงธรรม วัดเบญจมบพิตรดุสิตวนารามราชวรวิหาร มีพระราชพิธีบำเพ็ญพระราชกุศล พระบาทสมเด็จพระบรมชนกาธิเบศร มหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร และ สมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินีนาถ พระบรมราชชนนีพันปีหลวง เสด็จพระราชดำเนินพระราชทานเพลิงพระศพ เมื่อวันที่ 15 ธันวาคม พ.ศ. 2517 ณ พระเมรุหลวง วัดเทพศิรินทราวาส และในวันที่ 16 ธันวาคม พ.ศ. 2517 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ พลตรี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภาณุพันธุ์ยุคล เสด็จไปทรงปฏิบัติพระราชกรณียกิจแทนพระองค์ในการเก็บพระอัฐิ เลี้ยงเพลสามหาบ และทรงทอดผ้าไตร พระสงฆ์อีก 10 รูป สดับปกรณ์

พระเกียรติยศ

พระอิสริยยศ

• หม่อมเจ้าธานีนิวัต โสณกุล

(7 พฤศจิกายน พ.ศ. 2428 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2465)

• พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัต

(11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2465 - 8 พฤษภาคม พ.ศ. 2493)

• พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร

(8 พฤษภาคม พ.ศ. 2493 - 8 กันยายน พ.ศ. 2517)

ธรรมเนียมพระยศของ พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร
การทูล	ฝ่าพระบาท
การแทนตน	เกล้ากระหม่อม/เกล้ากระหม่อมฉัน
การขานรับ	เกล้ากระหม่อม/เพคะ

พระยศ

พระยศพลเรือน

• มหาอำมาตย์เอก
• อำมาตย์โท

พระยศกระทรวงวัง

• มหาเสวกตรี

พระยศกองเสือป่า

• นายหมู่โท
• นายหมวดตรี
• นายหมวดเอก
• นายกองตรี
• นายกองโท
• นายกองเอก

ประธานองคมนตรี

• ครั้งที่ 1 (18 มิถุนยาน 2492 - 25 มีนาคม 2493) ทรงดำรงตำแหน่งตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2492 จนถึงวันที่กราบบังคมทูลลาออกจากตำแหน่งประธานองคมนตรี เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จนิวัตประเทศไทยเป็นการถาวร
• ครั้งที่ 2 (4 มิถุนายน 2493 - 22 มีนาคม 2494) ทรงดำรงตำแหน่งแทน พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระชัยนาทนเรนทร ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ในช่วงเวลาที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จฯ ไปรับการถวายการตรวจรักษาพระวรกายที่ประเทศสวิตเซอร์แลนด์ และเมื่อพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระชัยนาทนเรนทร สิ้นพระชนม์ ได้ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์
• ครั้งที่ 3 (8 เมษายน 2495 - 20 ตุลาคม 2501) ทรงดำรงตำแหน่งตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2475 แก้ไขเพิ่มเติม พุทธศักราช 2495 ซึ่งประกาศใช้แทนรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2492 และทรงดำรงตำแหน่งจนถึงวันที่คณะรัฐประหาร (จอมพลสฤษดิ์ ธนะรัชต์) ยกเลิกรัฐธรรมนูญฉบับดังกล่าว
• ครั้งที่ 4 (24 กุมภาพันธ์ 2502 - 27 พฤษภาคม 2506) ทรงดำรงตำแหน่งตามธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช 2502 ซึ่งคณะรัฐประหารประกาศใช้เป็นการชั่วคราว จนถึงวันที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งเป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ ในช่วงเวลาที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินเยือนประเทศญี่ปุ่นและสาธารณรัฐจีน อย่างเป็นทางการ
• ครั้งที่ 5 (8 มิถุนายน - 9 กรกฎาคม 2506) ทรงกลับมาดำรงตำแหน่งประธานองคมนตรี เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว เสด็จพระราชดำเนินกลับจากการเยือนประเทศญี่ปุ่น และสาธารณรัฐจีน จนถึงวันที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งให้เป็นผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์อีกครั้ง ในช่วงเวลาที่เสด็จพระราชดำเนินเยือนสาธารณรัฐฟิลิปปินส์อย่างเป็นทางการ
• ครั้งที่ 6 (14 กรกฎาคม 2506 - 20 มิถุนายน 2511) ทรงกลับมาดำรงตำแหน่งประธานองคมนตรี เมื่อพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวเสด็จฯ กลับ จากการเยือนสาธารณรัฐฟิลิปปินส์ จนถึงวันที่มีการประกาศใช้รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2511 แทนธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช 2502
• ครั้งที่ 7 (30 กรกฎาคม 2511- 17 พฤศจิกายน 2514) ทรงดำรงตำแหน่งตามรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2511 จนถึงวันที่รัฐธรรมนูญฉบับดังกล่าวถูกยกเลิกโดยคณะปฏิวัติ (จอมพล ถนอม กิตติขจร)
• ครั้งที่ 8 (15 ธันวาคม 2515 - 8 กันยายน 2517) ทรงดำรงตำแหน่งตามธรรมนูญการปกครองราชอาณาจักร พุทธศักราช 2515 ซึ่งคณะปฏิวัติ ประกาศใช้ชั่วคราว และทรงดำรงตำแหน่งประธานองคมนตรีจนถึงวันที่สิ้นพระชนม์

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ไทย

• พ.ศ. 2493 – เครื่องขัตติยราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติคุณรุ่งเรืองยิ่งมหาจักรีบรมราชวงศ์ (ม.จ.ก.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2464 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์รัตนวราภรณ์ (ร.ว.) (ฝ่ายหน้า)‎
• พ.ศ. 2465 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 1 ปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2493 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นสูงสุด มหาปรมาภรณ์ช้างเผือก (ม.ป.ช.)
• พ.ศ. 2495 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นสูงสุด มหาวชิรมงกุฎ (ม.ว.ม.)>
• พ.ศ. ไม่ปรากฏ – เครื่องราชอิสริยาภรณ์วัลลภาภรณ์ (ว.ภ.)
• พ.ศ. 2460 – เหรียญดุษฎีมาลา เข็มศิลปวิทยา (ร.ด.ม.(ศ))
• พ.ศ. 2496 – เหรียญลูกเสือสดุดี ชั้นที่ 1
• พ.ศ. 2469 – เหรียญศารทูลมาลา (ร.ศ.ท.)
• พ.ศ. 2457 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 3 (ว.ป.ร.3)
• พ.ศ. 2471 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 7 ชั้นที่ 2 (ป.ป.ร.2)
• พ.ศ. 2496 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 9 ชั้นที่ 1 (ภ.ป.ร.1)
• พ.ศ. 2454 – เหรียญราชรุจิทอง รัชกาลที่ 6 (ร.จ.ท.6)
• พ.ศ. 2469 - เสมาบรมราชาภิเษกทอง รัชกาลที่ 7

เครื่องราชอิสริยาภรณ์ต่างประเทศ

• ฝรั่งเศส:
  • พ.ศ. 2467 - เครื่องอิสริยาภรณ์เลฌียงดอเนอร์ ชั้นสูงสุด
• เยอรมนีตะวันตก:
  • พ.ศ. 2506 - เครื่องอิสริยาภรณ์คุณธรรมแห่งสหพันธ์สาธารณรัฐเยอรมนี ชั้นที่ 1 (พิเศษ)

• อาร์เจนตินา :
  • พ.ศ. ไม่ปรากฏ - เครื่องอิสริยาภรณ์นายพลซาน มาร์ติน ผู้ปลดปล่อย

แหล่งค้นคว้าเพิ่มเติม

• ปภังกร จันทร์หอม. (2561). แนวคิดและบทบาททางการเมืองของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าธานีนิวัต กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร พ.ศ. 2452-2517. ปริญญานิพนธ์ ศศ.ม. (ประวัติศาสตร์). กรุงเทพฯ: บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ. ออนไลน์.

พงศาวลี

พงศาวลีของพระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร

16. พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช               8. พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย                       17. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี               4. พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว                             18. เงิน แซ่ตัน               9. สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินี                       19. สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์               2. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนพิทยลาภพฤฒิธาดา                                   10. สมบุญ งามสมบัติ                       5. ท้าววรจันทร์ (เจ้าจอมมารดาวาด ในรัชกาลที่ 4)                             11. ท้าวปฏิบัติบิณฑทาน (ถ้วย งามสมบัติ)                       1. พระวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยลาภพฤฒิยากร                                         6. หลวงวรศักดาพิศาล (กาจ กุณฑลจินดา)                             3. หม่อมเอม โสณกุล ณ อยุธยา