พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์

จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี
พระราชวรวงศ์เธอ
กรมหมื่นพิทยาลงกรณ
พระราชวรวงศ์เธอ
พระองค์เจ้าชั้นโท
Rajani Chamcharas the prince of Bidyalongkorn.jpg
อธิบดีกรมกษาปณ์สิทธิการ[1]
ดำรงตำแหน่ง22 พฤศจิกายน พ.ศ. 2447
ชายา
หม่อม		หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี
หม่อมพัฒน์ รัชนี ณ อยุธยา
พระบุตร11 องค์
ราชวงศ์จักรี
พระบิดากรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
พระมารดาจอมมารดาเลี่ยมเล็ก
ประสูติ10 มกราคม พ.ศ. 2420
สิ้นพระชนม์23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 (68 ปี)
ลายพระอภิไธย

มหาอำมาตย์โท[2] พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ มีพระนามเดิมว่า พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส หรือนามปากกาว่า น.ม.ส. (10 มกราคม พ.ศ. 2420 – 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488) เป็นปราชญ์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เป็นพระบิดาแห่งการสหกรณ์ไทย เป็นองค์ต้นราชสกุล รัชนี[3]

พระประวัติ[แก้]

พระราชวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ มีพระนามเดิมว่า พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นพระราชโอรสในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) กับจอมมารดาเลี่ยมเล็ก (ธิดานายสุดจินดา (พลอย ชูโต) [4] ประสูติเมื่อวันที่ 10 มกราคม พ.ศ. 2420 ในพระบวรราชวัง มีพระเชษฐภคินีหนึ่งพระองค์คือพระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภัททาวดีศรีราชธิดา

เมื่อเยาว์วัยทรงเรียนหนังสือกับพระมารดาที่ตำหนัก เมื่อพระชันษา 5 ปี ก็ทรงอ่านหนังสือได้คล่อง ทรงเข้าศึกษาที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ เมื่อพ.ศ. 2429 และต่อมาศึกษาภาษาอังกฤษจนถึงพ.ศ. 2436 จึงเข้ารับราชการในตำแหน่งนายเวร กระทรวงธรรมการ ขณะพระชันษา 16 ปี และได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยในกรมศึกษาธิการใน ทรงรับหน้าที่พิเศษเป็นข้าหลวงสอบไล่วิชาหนังสือไทย ทรงเป็นกรรมการพิเศษร่างพระราชบัญญัติพิจารณาความแพ่ง และทรงได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยที่ปรึกษากระทรวงพระคลังมหาสมบัติ

วันที่ 8 กรกฎาคม พ.ศ. 2432 ผนวชเป็นสามเณร โดยมีพระพรหมมุนี (เหมือน สุมิตฺโต) เป็นพระอุปัชฌาย์ และพระเมธาธรรมรส (อ่อน อหึสโก) เป็นพระศีลาจารย์[5]

เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสยุโรป พ.ศ. 2440 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัสตามเสด็จด้วย ทรงศึกษาต่อในมหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ เป็นเวลาสองปี และเสด็จกลับจากประเทศอังกฤษเมื่อ พ.ศ. 2442

เมื่อพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวขึ้นครองราชย์ ทรงได้รับแต่งตั้งเป็นองคมนตรี[6]

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระองค์ทรงพระริเริ่มตั้งลอนเทนนิสสมาคมแห่งประเทศไทยขึ้นเมื่อวันที่ 14 เมษายน พ.ศ. 2470 และได้รับแต่งตั้งเป็นกรรมการองคมนตรี[7] โดยทรงได้รับเลือกเป็นสภานายก เมื่อวันที่ 2 เมษายน พ.ศ. 2474[8]

พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 ด้วยพระโรคหลอดเลือดในสมองตัน สิริพระชันษา 68 ปี 195 วัน มีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2491 ณ พระเมรุ วัดเทพศิรินทราวาส[9]

พระกรณียกิจ[แก้]

พ.ศ. 2442 ทรงเข้ารับราชการในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ ทรงรับตำแหน่งเป็นผู้ช่วยอธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี

พ.ศ. 2444 ทรงย้ายเป็นปลัดกรมธนบัตร และเจริญก้าวหน้าเป็น ผู้แทนเจ้ากรมธนบัตร เจ้ากรมกองที่ปรึกษาอธิบดีกรมประสาปน์สิทธิการ อธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี อธิบดีกรมพาณิชย์และสถิติพยากรณ์ ทรงจัดตั้งและวางรากฐานกิจการสหกรณ์ จนในที่สุดได้เลื่อนตำแหน่งเป็นรองเสนาบดีกระทรวงพาณิชย์

วันที่ 20 กันยายน พ.ศ. 2454 พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นองคมนตรี[10] และในวันอังคารที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯสถาปนาเป็นพระราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ทรงศักดินา 11000 เครื่องยศพระราชทานประกอบด้วย พระมาลาเส้าเสทิน เครื่องทองคำลงยา มีพระยี่ก่า หีบหมากทองคำลงยา กากระบอกมีถาดรองทองคำ และพระแสงดาบญี่ปุ่นฝักถม[11] ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทรงดำรงตำแหน่งองคมนตรีต่อไป[12] โดยทรงดำรงตำแหน่งถึงวันที่ 14 กรกฎาคม พ.ศ. 2475[13]

พ.ศ. 2468 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ดำรงตำแหน่งอุปนายกกรรมการหอพระสมุดสำหรับพระนคร ซึ่งต่อมาได้รวมเข้ากับกรมศิลปากร ต่อมาได้เปลี่ยนจากหอสมุดสำหรับพระนครเป็น "ราชบัณฑิตยสภา"[14]

การสหกรณ์ไทย[แก้]

ทรงดำริให้จัดสร้างสหกรณ์วัดจันทร์ สหกรณ์แห่งแรกของไทย[ต้องการอ้างอิง]

พระนิพนธ์[แก้]

ปกนิทานเวตาล ฉบับแปลโดย น.ม.ส.

ในด้านงานพระนิพนธ์ ทรงเป็นกวีเอก ในการนิพนธ์ร้อยกรองและร้อยแก้วมากมายหลายเรื่อง ทรงใช้พระนามแฝงว่า "น.ม.ส." ย่อมาจากตัวอักษรท้ายพระนามเดิม รัชนี แจ่ม จรัส ทรงมีผลงานตีพิมพ์ (บางส่วน) ได้แก่

ครอบครัว[แก้]

พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ และหม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี ชายา

พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ได้ทำพิธีอาวาหะมงคลกับหม่อมพัฒน์ (สกุลเดิม บุนนาค) บุตรีของเจ้าพระยาภาสกรวงศ์ (พร บุนนาค) และท่านผู้หญิงเปลี่ยน ภาสกรวงศ์ เมื่อ พ.ศ. 2444 มีพระโอรส-ธิดาหกองค์[15] ครั้นเมื่อหม่อมพัฒน์ถึงแก่กรรมแล้ว พระองค์จึงเสกสมรสใหม่กับหม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี (พระนามเดิม หม่อมเจ้าพิมลพรรณ วรวรรณ) พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์[16] เมื่อ พ.ศ. 2462 มีพระโอรส-ธิดาด้วยกันสององค์

ประสูติแต่หม่อมพัฒน์ รัชนี ณ อยุธยา ต.จ.
  1. จันทร์เจริญ รัชนี (พ.ศ. 2445–2515) นามปากกา จ.จ.ร.[17]
  2. ศะศิเพลินพัฒนา บุนนาค
  3. หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี (21 กรกฎาคม พ.ศ. 2453 – 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2534) นามปากกา พ. ณ ประมวญมารค
  4. หม่อมเจ้ารัชนีพัฒน์พิทยาลงกรณ์ รัชนี
  5. ศะศิธรพัฒนวดี บุนนาค (18 มิถุนายน พ.ศ. 2457 – 28 มิถุนายน พ.ศ. 2549) เสกสมรสกับวิลาศ บุนนาค มีบุตรสี่คน[18]
  6. หม่อมเจ้าจันทร์พัฒน์โมลีจุฑาพงศ์ รัชนี (12 มิถุนายน พ.ศ. 2459 – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2535)
ประสูติแต่หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี
  1. พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิภาวดีรังสิต (20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2463 – 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2520) นามปากกา ว. ณ ประมวญมารค เสกสมรสกับหม่อมเจ้าปิยะรังสิต รังสิต มีพระธิดาสองคน
  2. หม่อมเจ้าภีศเดช รัชนี (ประสูติ 20 มกราคม พ.ศ. 2465) นามปากกา ภ. ณ ประมวญมารค เสกสมรสกับหม่อมราชวงศ์ดัชนีรัช[19] หรือดัชนีรัชนา[20] (ราชสกุลเดิม วรวรรณ) มีโอรส-ธิดาสามคน
ไม่ทราบหม่อม
  1. หม่อมเจ้าจันทร์จิรกาล รัชนี
  2. หม่อมเจ้าชาย
  3. หม่อมเจ้าจันทร์จรัส รัชนี (ไม่มีข้อมูล – 28 ธันวาคม พ.ศ. 2450)
ธรรมเนียมพระยศของ
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์
Seal of Phitthayalongkon.svg
ตราประจำพระองค์
การทูลฝ่าพระบาท
การแทนตนเกล้ากระหม่อม/หม่อมฉัน
การขานรับเกล้ากระหม่อม/เพคะ

พระเกียรติยศ[แก้]

พระอิสริยยศ[แก้]

  • 10 มกราคม พ.ศ. 2420 - 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2454 : พระบวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส
  • 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2454 - 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 : พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส
  • 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 — 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 : พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์

เครื่องราชอิสริยาภรณ์[แก้]

พระสมัญญานาม[แก้]

พระยศ[แก้]

พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์
รับใช้กองเสือป่า
ชั้นยศไฟล์:นายกองตรี.jpg นายกองตรี

พระยศพลเรือน[แก้]

  • มหาอำมาตย์ตรี[38]
  • มหาอำมาตย์โท[39][40]

พระยศเสือป่า[แก้]

  • นายหมู่ตรี[41]
  • นายหมู่โท
  • นายหมู่ใหญ่[42]
  • นายกองตรี[43]

สถานที่อันเนื่องด้วยพระนาม[แก้]

พงศาวลี[แก้]

อ้างอิง[แก้]

เชิงอรรถ
  1. ↑ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2447/035/624.PDF
  2. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานยศเลื่อนยศ เล่ม๓๐ หน้า ๙๗๖ วันที่ ๑๗ สิงหาคม ๒๔๕๖
  3. ↑ "ประกาศพระราชทานนามสกุล ครั้งที่ ๗๒" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 34 (0 ง): 2115. 2 กันยายน 2460. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
  4. ↑ องค์ บรรจุน. หญิงมอญ, อำนาจ และราชสำนัก. กรุงเทพฯ : ศิลปวัฒนธรรม, มติชน, 2550. 224 หน้า. ISBN 978-974-02-0059-8
  5. ↑ "ข่าวพระองค์เจ้า และหม่อมเจ้าทรงผนวช" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 6 (15): 125. 14 กรกฎาคม 2432. สืบค้นเมื่อ 21 กันยายน 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
  6. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานสัญญาบัตร์องคมนตรี เล่ม ๒๘ หน้า ๑๓๔๐ วันที่ ๒๔ กันยายน 2454
  7. ↑ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2473/A/433.PDF
  8. ↑ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2474/D/176.PDF
  9. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, หมายกำหนดการ ที่ 3/2491 พระราชทานเพลิงพระศพ ณ เมรุหน้าพลับพลาอิสริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส มีนาคม พุทธศักราช ๒๔๙๑ เล่ม 65, ตอน 19 ง, 23 มีนาคม พ.ศ. 2491, หน้า 1117
  10. ↑ "พระราชทานสัญญาบัตรองคมนตรี" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 28 (0 ง): 1340. 24 กันยายน 2454. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
  11. ↑ "พระบรมราชโองการ ประกาศ เลื่อนกรม ตั้งกรม ตั้งพระองค์เจ้า และตั้งเจ้าพระยา" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 30 (ก): 339–342. 11 พฤศจิกายน 2456. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
  12. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,การพระราชพิธีตั้งองคมนตรี เล่ม ๔๒ หน้า ๒๗๑๔ วันที่ ๖ ธันวาคม ๒๔๖๘
  13. ↑ ประกาศยกเลิก พระราชบัญญัติองคมนตรี พุทธศักราช ๒๔๗๐ ราชกิจจานุเบกษา เล่ม 49 หน้า 200 วันที่ 17 กรกฎาคม 2475
  14. ↑ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2469/A/105.PDF
  15. ↑ "สายเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวลชั้นที่ 3 สายสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาสุริยวงศ์ (ดิศ บุนนาค)". ชมรมสายสกุลบุนนาค. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561. Check date values in: |accessdate= (help)
  16. ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 180
  17. ↑ "ชีวิต จ.จ.ร. (หม่อมเจ้าหญิงจันทร์เจริญ รัชนี)". One Bookk. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561. Check date values in: |accessdate= (help)
  18. ↑ "สายเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวลชั้นที่ 7 สายพระยาประภากรวงศ์ (ว่อง บุนนาค) บุตรพระยาประภากรวงศ์วรวุฒิภักดี (ชาย)". ชมรมสายสกุลบุนนาค. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561. Check date values in: |accessdate= (help)
  19. ↑ ชีวิตเสี่ยง ๆ, หน้า 3
  20. ↑ "ม.ร.ว. ดัชนีรัชนา (วรวรรณ) รัชนี ถึงแก่อนิจกรรม". เดลินิวส์. 29 พฤษภาคม 2558. สืบค้นเมื่อ 8 กันยายน 2561. Check date values in: |accessdate=, |date= (help)
  21. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า เล่ม 33 ตอนที่ 0 ง วันที่ 19 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 หน้า 2193
  22. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, [1]
  23. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[2]
  24. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[3]
  25. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[4]
  26. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[5]
  27. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์
  28. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ฝ่ายหน้า
  29. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์
  30. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, [6]
  31. ↑ พระราชทานเหรียญรัตนาภรณ์รัชกาลปัจจุบันฝ่ายหน้า
  32. ↑ ราชกิจจานุเบกษา, [7]
  33. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[8]
  34. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[9]
  35. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[10]
  36. ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[11]
  37. ↑ "สำเนาที่เก็บถาวร". คลังข้อมูลเก่า เก็บจาก แหล่งเดิม เมื่อ 2018-07-30. สืบค้นเมื่อ 2018-07-12.
  38. ↑ ประกาศพระบรมราชโองการ ประกาศพระราชทานยศแก่ข้าราชการกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ
  39. ↑ พระราชทานยศแลเลื่อนยศ
  40. ↑ พระราชทานยศพิเศษ
  41. ↑ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2454/D/660.PDF
  42. ↑ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2456/D/2684.PDF
  43. ↑ http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2457/D/2242.PDF
บรรณานุกรม
  • สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 141. ISBN 978-974-417-594-6
  • ภ. ณ ประมวญมารค. ชีวิตเสี่ยง ๆ. กรุงเทพฯ : แพรวสำนักพิมพ์ อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2560. 30 หน้า. ISBN 978-616-18-1702-2
เข้าถึงจาก "https://th.wikipedia.org/w/index.php?title=พระราชวรวงศ์เธอ_กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์&oldid=9761253"