พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์
| พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ | |
|---|---|
| พระองค์เจ้าชั้นโท | |
 | |
| ชายาและหม่อม | หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี หม่อมพัฒน์ รัชนี ณ อยุธยา |
| พระบุตร | 11 องค์ |
| ราชวงศ์ | จักรี |
| พระบิดา | กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ |
| พระมารดา | จอมมารดาเลี่ยมเล็ก |
| ประสูติ | 10 มกราคม พ.ศ. 2419 |
| สิ้นพระชนม์ | 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 (69 ปี) |
มหาอำมาตย์โท พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ มีพระนามเดิมว่า พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส หรือนามปากกว่า น.ม.ส. (10 มกราคม พ.ศ. 2419 – 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488) เป็นปราชญ์แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ เป็นพระบิดาแห่งการสหกรณ์ไทย เป็นองค์ต้นราชสกุล "รัชนี"[1]
เนื้อหา
พระประวัติ[แก้]
พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นพระราชโอรสในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ (พระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว) กับจอมมารดาเลี่ยมเล็ก (ธิดานายสุดจินดา (พลอย ชูโต) [2] ประสูติเมื่อวันที่ 10 มกราคม พ.ศ. 2419 ในพระบวรราชวัง มีพระเชษฐภคินีหนึ่งพระองค์คือพระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าภัททาวดีศรีราชธิดา
เมื่อเยาว์วัยทรงเรียนหนังสือกับพระมารดาที่ตำหนัก เมื่อพระชันษา 5 ปี ก็ทรงอ่านหนังสือได้คล่อง ทรงเข้าศึกษาที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ เมื่อพ.ศ. 2429 และต่อมาศึกษาภาษาอังกฤษจนถึงพ.ศ. 2436 จึงเข้ารับราชการในตำแหน่งนายเวร กระทรวงธรรมการ ขณะพระชันษา 16 ปี และได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยในกรมศึกษาธิการใน ทรงรับหน้าที่พิเศษเป็นข้าหลวงสอบไล่วิชาหนังสือไทย ทรงเป็นกรรมการพิเศษร่างพระราชบัญญัติพิจารณาความแพ่ง และทรงได้เลื่อนเป็นผู้ช่วยที่ปรึกษากระทรวงพระคลังมหาสมบัติ
วันที่ 8 กรกฎาคม พ.ศ. 2432 ผนวชเป็นสามเณร โดยมีพระพรหมมุนี (เหมือน สุมิตฺโต) เป็นพระอุปัชฌาย์ และพระเมธาธรรมรส (อ่อน อหึสโก) เป็นพระศีลาจารย์[3]
เมื่อพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เสด็จประพาสยุโรป พ.ศ. 2440 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัสตามเสด็จด้วย ทรงศึกษาต่อในมหาวิทยาลัยเคมบริดจ์ เป็นเวลาสองปี และเสด็จกลับจากประเทศอังกฤษเมื่อ พ.ศ. 2442
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ โปรดเล่นกีฬาเทนนิส ทรงพระดำริตั้งลอนเทนนิสสมาคมแห่งประเทศไทยขึ้นเมื่อวันที่ 14 เมษายน พ.ศ. 2470
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ สิ้นพระชนม์เมื่อวันที่ 23 กรกฎาคม พ.ศ. 2488 ด้วยพระโรคหลอดเลือดในสมองตัน สิริพระชันษา 68 ปี 6 เดือน 13 วัน มีพระราชพิธีพระราชทานเพลิงพระศพเมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2491 ณ เมรุวัดเทพศิรินทราวาส[4]
พระกรณียกิจ[แก้]
พ.ศ. 2442 ทรงเข้ารับราชการในกระทรวงพระคลังมหาสมบัติ ทรงรับตำแหน่งเป็นผู้ช่วยอธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี
พ.ศ. 2444 ทรงย้ายเป็นปลัดกรมธนบัตร และเจริญก้าวหน้าเป็น ผู้แทนเจ้ากรมธนบัตร เจ้ากรมกองที่ปรึกษาอธิบดีกรมประสาปน์สิทธิการ อธิบดีกรมตรวจและกรมสารบาญชี อธิบดีกรมพาณิชย์และสถิติพยากรณ์ ทรงจัดตั้งและวางรากฐานกิจการสหกรณ์ จนในที่สุดได้เลื่อนตำแหน่งเป็นรองเสนาบดีกระทรวงพาณิชย์
วันที่ 20 กันยายน พ.ศ. 2454 พระบาทสมเด็จพระมงกุฏเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส เป็นองคมนตรี[5] และในวันอังคารที่ 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2456 ทรงสถาปนาเป็นพระราชวรวงษ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ทรงศักดินา 11000[6]
พ.ศ. 2468 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ดำรงตำแหน่งอุปนายกกรรมการหอพระสมุดสำหรับพระนคร ซึ่งต่อมาได้รวมเข้ากับกรมศิลปากร ต่อมาได้เปลี่ยนจากหอสมุดสำหรับพระนครเป็น "ราชบัณฑิตยสภา"
การสหกรณ์ไทย[แก้]
ทรงดำริให้จัดสร้างสหกรณ์วัดจันทร์ สหกรณ์แห่งแรกของไทย[ต้องการอ้างอิง]
พระนิพนธ์[แก้]
ในด้านงานพระนิพนธ์ ทรงเป็นกวีเอก ในการนิพนธ์ร้อยกรองและร้อยแก้วมากมายหลายเรื่อง ทรงใช้พระนามแฝงว่า "น.ม.ส." ย่อมาจากตัวอักษรท้ายพระนามเดิม รัชนี แจ่ม จรัส ทรงมีผลงานตีพิมพ์ (บางส่วน) ได้แก่
- พ.ศ. 2447 - สงครามญี่ปุ่น กับ รัสเซีย 2 เล่ม
- พ.ศ. 2448 - จดหมายจางวางหร่ำ ตีพิมพ์ในหนังสือพิมพ์รายเดือน "ทวีปัญญา" ของพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
- พ.ศ. 2453 - สืบราชสมบัติ
- พ.ศ. 2459 - พระนลคำฉันท์ และ ตลาดเงินตรา
- พ.ศ. 2461 - นิทานเวตาล พิมพ์ครั้งแรก เพื่อแจกในงานพระราชทานเพลิงศพ หม่อมพัฒน์ รัชนี
- พ.ศ. 2465 - กนกนคร
- พ.ศ. 2467 - ความนึกในฤดูหนาว
- พ.ศ. 2469 - ปาฐกถา เล่ม 1 พิมพ์แจกในงานพระราชทานเพลิงศพ เจ้าจอมมารดาเลี่ยม
- พ.ศ. 2472 - ปาฐกถา เล่ม 2
- พ.ศ. 2473 - ประมวญนิทาน น.ม.ส. รวบรวมจากหนังสือ ลักวิทยาและทวีปัญญา
- พ.ศ. 2474 - เห่เรือ ทูลเกล้าถวายพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ในพระราชพิธีทรงเปิดสะพานปฐมบรมราชานุสรณ์ เมื่อวันที่ 6 มิถุนายน พ.ศ. 2475
- พ.ศ. 2474 - บทร้อง"อโหกุมาร" - ทรงนิพนธ์ด้วยสยามวิเชียรฉันท์8 ประทานให้เป็นบทร้องประจำโรงเรียนเทพศิรินทร์
- พ.ศ. 2473 - กลอนและนักกลอน
- พ.ศ. 2474 - คำทำนาย
- พ.ศ. 2477 - เครื่องฝึกหัดเยเตลแมนในออกซฟอร์ดและเคมบริดจ์
- พ.ศ. 2480 - เสภาสภา
- พ.ศ. 2481 - ปฤษาณาเถลิงศก
- (ไม่ทราบปีที่พิมพ์ แต่ทรงนิพนธ์ช่วงก่อนและระหว่างสงครามโลกครั้งที่ 2) - ยุคกลางในยุโรป หรือ นิทานชาลมาญ
- พ.ศ. 2487 - สามกรุง - พระนิพนธ์สุดท้ายในกรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ ขณะนั้นพระองค์ประชวรต้อกระจก ทรงให้ หม่อมเจ้าหญิงวิภาวดี รังสิต (พระธิดาในกรม) จดตามคำบอกของพระองค์
ครอบครัว[แก้]
พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ได้ทำพิธีอาวาหะมงคลกับหม่อมพัฒน์ (สกุลเดิม บุนนาค) ธิดาของเจ้าพระยาภาสกรวงศ์ (พร บุนนาค) และท่านผู้หญิงเปลี่ยน ภาสกรวงศ์ เมื่อพ.ศ. 2444 มีพระโอรส-พระธิดา 6 องค์[7] ครั้นเมื่อหม่อมพัฒน์ถึงแก่กรรมแล้ว พระองค์จึงทรงเสกสมรสใหม่กับหม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี (ราชสกุลเดิม วรวรรณ) พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระนราธิปประพันธ์พงศ์[8] เมื่อพ.ศ. 2462 มีพระโอรส-พระธิดา ได้ 2 องค์
- ประสูติแต่หม่อมพัฒน์ รัชนี ณ อยุธยา
- จันทร์เจริญ รัชนี (พ.ศ. 2445 – พ.ศ. 2515 ) นามปากกา จ.จ.ร.[9]
- ศะศิเพลินพัฒนา บุนนาค
- หม่อมเจ้าจันทร์จิรายุวัฒน์ รัชนี (21 กรกฎาคม พ.ศ. 2453 – 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2534) นามปากกา พ. ณ ประมวญมารค
- หม่อมเจ้ารัชนีพัฒน์พิทยาลงกรณ์ รัชนี
- ศะศิธรพัฒนวดี บุนนาค (18 มิถุนายน พ.ศ. 2457 – 28 มิถุนายน พ.ศ. 2549) เสกสมรสกับวิลาศ บุนนาค มีบุตรสี่คน[10]
- หม่อมเจ้าจันทร์พัฒน์โมลีจุฑาพงศ์ รัชนี (12 มิถุนายน พ.ศ. 2459 – 8 มิถุนายน พ.ศ. 2535)
- ประสูติแต่หม่อมเจ้าพรพิมลพรรณ รัชนี
- พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิภาวดีรังสิต (20 พฤศจิกายน พ.ศ. 2463 – 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2520) นามปากกา ว. ณ ประมวญมารค เสกสมรสกับหม่อมเจ้าปิยะรังสิต รังสิต มีพระธิดาสองคน
- หม่อมเจ้าภีศเดช รัชนี (20 มกราคม พ.ศ. 2465) นามปากกา ภ. ณ ประมวญมารค เสกสมรสกับหม่อมราชวงศ์หญิงดัชนีรัชนา[11] (ราชสกุลเดิม วรวรรณ) มีโอรส-ธิดาสามคน
- ไม่ทราบหม่อม
- หม่อมเจ้าจันทร์จิรกาล รัชนี
- หม่อมเจ้าชาย
- หม่อมเจ้าจันทร์จรัส รัชนี (ไม่มีข้อมูล – 28 ธันวาคม พ.ศ. 2450)
| ธรรมเนียมพระยศของ พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ | |
|---|---|
| การทูล | ฝ่าพระบาท |
| การแทนตน | เกล้ากระหม่อม/หม่อมฉัน |
| การขานรับ | เกล้ากระหม่อม/เพคะ |
พระเกียรติยศ[แก้]
เครื่องราชอิสริยาภรณ์[แก้]
- พ.ศ. 2459 -
เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)[12] - พ.ศ. 2451 -
เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้น 3 ตริตราภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)[13] - พ.ศ. 2447 -
เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้น 3 ตริตาภรณ์มงกุฎไทย (ต.ม.)[14] - พ.ศ. 2468 -
เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)[15]
_ribbon.svg){kind=small}
_ribbon.svg){kind=small}
_ribbon.svg){kind=small}
_ribbon.svg){kind=small}
พระสมัญญานาม[แก้]
สถานที่อันเนื่องด้วยพระนาม[แก้]
- ตึกพิทยาลงกรณ คณะเศรษฐศาสตร์ มหาวิทยาลัยเกษตรศาสตร์
- อาคารพิทยาลงกรณ์ คณะบริหารธุรกิจ มหาวิทยาลัยแม่โจ้
- โรงเรียนพิทยาลงกรณ์พิทยาคม แขวงท่าข้าม เขตบางขุนเทียน กรุงเทพมหานคร
พงศาวลี[แก้]
| พงศาวลีของพระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์ | ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
อ้างอิง[แก้]
- เชิงอรรถ
- ↑ "ประกาศพระราชทานนามสกุล ครั้งที่ ๗๒" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 34 (0 ง): 2115. 2 กันยายน 2460. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559.
- ↑ องค์ บรรจุน. หญิงมอญ, อำนาจ และราชสำนัก. กรุงเทพฯ : ศิลปวัฒนธรรม, มติชน, 2550. 224 หน้า. ISBN 978-974-02-0059-8
- ↑ "ข่าวพระองค์เจ้า และหม่อมเจ้าทรงผนวช" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 6 (15): 125. 14 กรกฎาคม 2432. สืบค้นเมื่อ 21 กันยายน 2559.
- ↑ ราชกิจจานุเบกษา, หมายกำหนดการ ที่ ๓/๒๔๙๑ พระราชทานเพลิงพระศพ ณ เมรุหน้าพลับพลาอิสริยาภรณ์ วัดเทพศิรินทราวาส มีนาคม พุทธศักราช ๒๔๙๑ เล่ม 65, ตอน ๑๖ ง, 23 มีนาคม พ.ศ. 2491, หน้า 1117
- ↑ "พระราชทานสัญญาบัตรองคมนตรี" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 28 (0 ง): 1340. 24 กันยายน 2454. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559.
- ↑ "พระบรมราชโองการ ประกาศ เลื่อนกรม ตั้งกรม ตั้งพระองค์เจ้า และตั้งเจ้าพระยา" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 30 (ก): 339–342. 11 พฤศจิกายน 2456. สืบค้นเมื่อ 22 กันยายน 2559.
- ↑ "สายเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวลชั้นที่ 3 สายสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาสุริยวงศ์ (ดิศ บุนนาค)". ชมรมสายสกุลบุนนาค. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561.
- ↑ ราชสกุลวงศ์, หน้า 180
- ↑ "ชีวิต จ.จ.ร. (หม่อมเจ้าหญิงจันทร์เจริญ รัชนี)". One Bookk. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561.
- ↑ "สายเจ้าคุณพระราชพันธุ์นวลชั้นที่ 7 สายพระยาประภากรวงศ์ (ว่อง บุนนาค) บุตรพระยาประภากรวงศ์วรวุฒิภักดี (ชาย)". ชมรมสายสกุลบุนนาค. สืบค้นเมื่อ 20 กันยายน 2561.
- ↑ ชีวิตเสี่ยง ๆ, หน้า 3
- ↑ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้าราชกิจจานุเบกษา เล่ม 33 ตอนที่ 0 ง วันที่ 19 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 หน้า 2193
- ↑ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์
- ↑ พระราชทานเครื่องราชอิสริยาภรณ์ ฝ่ายหน้า
- ↑ ราชกิจจานุเบกษา,[1]
- ↑ http://coop.eco.ku.ac.th/newdesign/index.php?option=com_content&view=article&id=26&Itemid=28
- บรรณานุกรม
- สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ราชสกุลวงศ์. กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2554. 296 หน้า. หน้า 141. ISBN 978-974-417-594-6
- ภ. ณ ประมวญมารค. ชีวิตเสี่ยง ๆ. กรุงเทพฯ : แพรวสำนักพิมพ์ อมรินทร์พริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง, 2560. 30 หน้า. ISBN 978-616-18-1702-2
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
| ||||||||||||||||||||||||||||||
| |||||||||||||||||||||||||||||
