จังหวัดพิษณุโลก

ศัพท์มูลวิทยา

ระวังสับสนกับ วิษณุโลก

ชื่อของจังหวัดมาจากคำว่า พิษณุ หมายถึง "พระวิษณุ" เทพตามความเชื่อของชาวฮินดู รวมกับคำว่า โลก ทำให้มีความหมายเป็น "โลกแห่งพระวิษณุ" ในสมัยที่ยังปกครองด้วยระบบมณฑลเทศาภิบาล ชื่อของจังหวัดนั้นสะกดว่า พิศณุโลก

ประวัติศาสตร์

จักรวรรดิเขมร

ในช่วงพุทธศตวรรษที่ 16 เมืองพิษณุโลกเป็นเพียงเมืองหน้าด่านเล็ก ๆ ของขอม เรียกว่า สองแคว เพราะในสมัยนั้นตัวเมืองตั้งอยู่ระหว่างแม่น้ำสองสาย คือ แม่น้ำน่านและแม่น้ำแควน้อย ทำให้เป็นจุดยุทธศาสตร์ในการเดินผ่านสู่ภาคเหนือ

สมัยสุโขทัย

ภาพเก่าองค์พระปรางค์ประธานวัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร

วัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร

ในสมัยสุโขทัย เมืองสองแควอยู่ในอำนาจของราชวงศ์ศรีนาวนำถม หรือราชวงศ์ผาเมือง จนกระทั่งในรัชกาลพ่อขุนรามคำแหงมหาราชจึงได้ยึดเมืองสองแคว ทำให้กลายเป็นเมืองสำคัญทางตะวันออกของอาณาจักรสุโขทัย ในช่วงนี้เป็นช่วงที่ศาสนาพุทธนิกายเถรวาทรุ่งเรืองในอาณาจักรสุโขทัย จะเห็นได้ว่ามีการก่อสร้างวัดจุฬามณี วัดอรัญญิก และวัดเจดีย์ยอดทอง โดยเชื่อกันว่าบริเวณวัดจุฬามณีในปัจจุบันเป็นที่ตั้งตัวเมืองเก่า แต่เมื่อประมาณปี พ.ศ. 1900 ในช่วงรัชสมัยของพระมหาธรรมราชาที่ 1 (ลิไท) ได้เสด็จมาประทับที่เมืองสองแคว และย้ายเมืองสองแควมาตั้งอยู่ ณ บริเวณตัวเมืองในปัจจุบัน นอกจากนี้ ได้มีการสร้างวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ เรียกกันทั่วไปว่า วัดใหญ่ เป็นสถานที่ประดิษฐานของพระพุทธชินราช ซึ่งได้ใช้เป็นตราประจำจังหวัดพิษณุโลกในปัจจุบัน

ในขณะที่สมัยอยุธยาของประวัติศาสตร์ไทยได้เริ่มขึ้นในปี พ.ศ. 1893 เมืองสองแควยังคงเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรสุโขทัย จนสุโขทัยได้กลายเป็นรัฐบรรณาการของอาณาจักรอยุธยา จนเมื่อปี พ.ศ. 1962 พระมหาธรรมราชาที่ 4 ได้ขึ้นครองราชย์เป็นพระมหากษัตริย์ของอาณาจักรสุโขทัยโดยการแทรกแทรงของอาณาจักรอยุธยา ประมาณปี ค.ศ. 1973 พระมหาธรรมราชาที่ 4 ได้ย้ายเมืองหลวงมายังเมืองสองแคว และหลังจากที่พระมหาธรรมราชาที่ 4 ได้สวรรคตเมื่อปี พ.ศ. 1981 อาณาจักรสุโขทัยก็ได้รวมกับอาณาจักรอยุธยา

สมัยอยุธยา

เมื่อสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถแห่งกรุงศรีอยุธยาเสด็จกรีธาทัพมาหมายจะชิงสุโขทัยซึ่งพระยายุทธิษฐิระ (พระอนุชาของพระองค์) ได้ไปสวามิภักดิ์ต่อพระเจ้าติโลกราชแห่งล้านนา พระองค์จึงทรงสร้างเมืองใหม่บริเวณเมืองสองแควและเมืองชัยนาท ขนานนามว่า เมืองพระพิษณุโลกสองแคว สำหรับการที่เรียกว่าพระพิษณุโลกสองแควนั้น คาดว่าสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ทรงแปลงคำจาก สรลวงสองแคว, สรลวง มีความหมายว่า สรวง คือ พระวิษณุ (พระนารายณ์) โดยทรงหมายมั่นให้เป็นราชธานีฝ่ายเหนือคู่กับกรุงเทพทวารวดีศรีอยุธยา

พิษณุโลกสมัยอยุธยามีความสำคัญยิ่งทางด้านการเมืองการปกครอง ยุทธศาสตร์ เศรษฐกิจ ศาสนา และศิลปวัฒนธรรม พิษณุโลกเป็นราชธานีในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ตั้งแต่ พ.ศ. 2006-พ.ศ. 2031 รวม 25 ปี นับว่าระยะนี้เป็นยุคทองของพิษณุโลก

ในสมัยของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ครั้งดำรงตำแหน่งพระมหาอุปราช ณ เมืองพิษณุโลก ระหว่าง พ.ศ. 2112-พ.ศ. 2133 ได้ทรงปลุกสำนึกให้ชาวพิษณุโลกเป็นนักกอบกู้เอกราชเพื่อชาติไทย ทรงสถาปนาพิษณุโลกเป็นเมืองเอก เป็นการประสานต่อความเจริญรุ่งเรืองจากอดีตมาจนถึงปัจจุบัน

ด้านเศรษฐกิจ

เนื่องจากพิษณุโลกตั้งอยู่บนเส้นทางระหว่างรัฐ คือ อาณาจักรล้านนาทางเหนือกับกรุงศรีอยุธยาในทางใต้ ความสัมพันธ์ระหว่างรัฐทั้งสองบางครั้งเป็นไมตรีกันบางครั้งขัดแย้งกัน ทำสงครามต่อกัน มีผลให้เมืองพิษณุโลกได้รับอิทธิพลทางวัฒนธรรมประเพณีทั้ง 2 รัฐ โดยเฉพาะด้านเศรษฐกิจพิษณุโลกเป็นเส้นทางสินค้าของป่า และผลิตผลทางการเกษตร รวมทั้งเครื่องถ้วย โดยอาศัยการคมนาคมผ่านลำน้ำน่านสู่กรุงศรีอยุธยา ซึ่งขณะนั้นเป็นศูนย์กลางของการค้านานาชาติแห่งหนึ่งในภูมิภาคเอเชียตะวันออกเฉียงใต้

ในปัจจุบันที่พิษณุโลก มีหลักฐานชัดเจนว่าเป็นแหล่งผลิตเครื่องถ้วยคุณภาพดี ซึ่งมีอยู่ทั่วไปบริเวณฝั่งแม่น้ำน่านและแม่น้ำแควน้อย โดยเฉพาะที่วัดตาปะขาวหาย พบเตาเผาเครื่องถ้วยเป็นจำนวนมาก พร้อมเครื่องถ้วยจำพวกโอ่ง อ่าง ไห ฯลฯ เครื่องถ้วยเหล่านี้ นอกจากจะใช้ในท้องถิ่นแล้ว ยังเป็นสินค้าส่งออกไปขายต่างประเทศด้วย วินิจฉัยว่าน่าจะเป็นแหล่งอุตสาหกรรมขนาดใหญ่ ในสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ นับว่าเมืองพิษณุโลกมีความสำคัญยิ่งทางเศรษฐกิจ คือเป็นแหล่งทรัพยากรของกรุงศรีอยุธยา

ด้านศาสนา

พระพุทธชินราช ณ พระวิหารวัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร

แม้ว่าเมืองพิษณุโลกจะเป็นจุดยุทธศาสตร์สำคัญในสงครามระหว่างอยุธยากับล้านนาและอยุธยากับพม่ามาตลอด แต่การศาสนาก็มิได้ถูกละเลย ดังปรากฏหลักฐานทางโบราณวัตถุและโบราณสถานชี้ให้เห็นชัดเจนว่า พระพุทธรูปและวัดปรากฏในปัจจุบันเช่น พระพุทธชินราช พระพุทธชินศรี พระศรีศาสดา วัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร (วัดใหญ่) วัดจุฬามณี วัดอรัญญิก วัดนางพญา วัดราชบูรณะ วัดสระแก้วปทุมทอง วัดเจดีย์ยอดทอง วัดสุดสวาสดิ์ และวัดวังหิน ล้วนเป็นศิลปวัฒนธรรมสมัยกรุงศรีอยุธยา หรือมิฉะนั้นก็ได้มีการบูรณปฏิสังขรณ์ของเดิมที่มีมาครั้งกรุงสุโขทัย แสดงว่าด้านพระศาสนาได้มีการบำรุงมาโดยตลอด

ในปัจจุบัน ทั้งพระพุทธชินศรีและพระศรีศาสดาได้ถูกอัญเชิญมาประดิษฐานที่กรุงเทพมหานคร มีเรื่องเล่ากันว่า จากเดิมจะอัญเชิญพระพุทธชินราชมาด้วย แต่เมื่อเอาลงแพ เตรียมที่จะล่องลำน้ำน่านนั้น แพก็ไม่ยอมเคลื่อนที่ แม้จะตรวจเท่าไร ก็ไม่พบว่าแพติดอะไร แต่แพที่ใช้ในการย้ายก็ไม่ยอมไหลตามน้ำ จึงทำการบวงสรวงขอขมา แล้วนำขึ้นมาประดิษฐานไว้ตามเดิมจนถึงปัจจุบัน ว่ากันว่า ท่านเป็นห่วงเมืองของท่าน จะอยู่ปกป้อง

ในรัชสมัยสมเด็จพระบรมไตรโลกนาถ ได้โปรดเกล้าฯ ให้สร้างอาคารวัดจุฬามณีขึ้นในปี พ.ศ. 2007 และพระองค์ได้ทรงสละราชสมบัติออกผนวช ณ วัดจุฬามณี อำเภอเมืองพิษณุโลก จังหวัดพิษณุโลก เมื่อปี พ.ศ. 2008 เป็นเวลา 8 เดือน 15 วัน มีข้าราชบริพารตามเสด็จออกบวชถึง 2,348 คน และในปี พ.ศ. 2025 มีพระบรมราชโองการให้บูรณะวัดพระศรีรัตนมหาธาตุและให้มีการสมโภชถึง 15 วัน พร้อมกันนั้นได้โปรดให้นักปราชญ์ราชบัณฑิตแต่งมหาชาติคำหลวง จบ 13 กัณฑ์บริบูรณ์ด้วย ต่อมาในสมัยรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราชได้ทรงสร้างรอยพระพุทธบาทจำลองเมื่อ พ.ศ. 2222 และโปรดเกล้าฯ ให้ประดิษฐานไว้ ณ วัดจุฬามณี พร้อมทั้งจารึกเหตุการณ์สำคัญทางศาสนาในสมัยพระบรมไตรโลกนาถไว้บนแผ่นศิลาด้วย

ในส่วนของวัดสุดสวาทดิ์นั้น ว่ากันว่าเป็นวัดที่เก่าแก่สร้างในสมัยเดียวกับวัดนางพญา โดยวัดสุดสวาทดิ์นั้นเป็นวัดที่กษัตริย์ผู้ปกครองเมืองพิษณุโลกสร้างให้กับมเหสีที่รักมากที่สุด จึงตั้งชื่อให้ว่า "สุดสวาท" และมีการสร้างพระนางสุดสวาสดิ์ขึ้นมาด้วย พุทธคุณเท่ากับพระนางพญา วัดนางพญา

ในส่วนของวัดวังหินนั้น ถือว่าเป็นวัดที่มีความสำคัญทางด้านการทหารในสมัยสมเด็จพระนเรศวรมหาราชอย่างมาก เนื่องจากเป็นวัดที่ใช้ในการจัดทัพและปลุกขวัญกำลังใจให้กับทหาร กำลังพลก่อนที่จะทำการออกศึก โดยวัดนี้ ก็มีการจัดสร้างพระเครื่องที่เชื่อกันว่าถูกสร้างโดยพระนเรศวรด้วย คือ ลีลาวังหิน โดดเด่นทางด้าน คงกระพันชาตรี

สมัยธนบุรี

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงเห็นว่าพิษณุโลกเป็นเมืองยุทธศาสตร์ที่สำคัญ ควรมีผู้ที่เข้มแข็งที่มีความสามารถเป็นเจ้าเมือง จึงทรงแต่งตั้งเจ้าพระยายมราช (กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท) เป็นเจ้าพระยาสุรสีห์พิษณุวาธิราชสำเร็จราชการเมืองพิษณุโลกโดยขึ้นต่อกรุงธนบุรี เมื่อได้ทรงแต่งตั้งผู้ปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือจนครบถ้วนแล้ว จึงเสด็จกลับไปยังกรุงธนบุรี

พ.ศ. 2318 อะแซหวุ่นกี้ แม่ทัพพม่าผู้ชำนาญการรบ ได้วางแผนยกทัพมาตีหัวเมืองฝ่ายเหนือของไทย ตีได้เมืองตาก เมืองสวรรคโลก บ้านกงธานี และมาพักกองทัพอยู่ที่กรุงสุโขทัย ขณะนั้นเจ้าพระยาจักรีและเจ้าพระยาสุรสีห์กำลังยกกองทัพขึ้นไปตีเชียงแสน เมื่อทราบข่าวข้าศึก จึงรีบยกทัพกลับมารับทัพพม่าที่เมืองพิษณุโลก ก่อนที่อะแซหวุ่นกี้ยกทัพมาตั้งค่ายล้อมเมืองพิษณุโลก

กองทัพพม่าพยายามเข้าตีค่ายไทยหลายครั้ง แต่เจ้าพระยาจักรีและเจ้าพระยาสุรสีห์ได้ช่วยป้องกันเมืองเป็นสามารถ ทั้งที่ทหารน้อยกว่าแต่ไม่สามารถชนะกันได้ อะแซหวุ่นกี้ถึงกับกล่าวยกย่องแม่ทัพฝ่ายไทย เมื่อสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงทราบข่าวอะแซหวุ่นกี้ยกกองทัพใหญ่มาตีหัวเมืองฝ่ายเหนือของไทย จึงทรงยกทัพใหญ่ขึ้นไปช่วยทันที ฝ่ายอะแซหวุ่นกี้ทราบข่าวว่ากองทัพไทยมาตั้งค่ายเพื่อช่วยเหลือเมืองพิษณุโลก จึงแบ่งกำลังพลไปตั้งมั่นที่วัดจุฬามณีฝั่งตะวันตก อะแซหวุ่นกี้เห็นว่าถ้าชักช้าไม่ทันการณ์จึงสั่งให้ทัพพม่าที่กรุงสุโขทัยไปตีเมืองกำแพงเพชร ส่วนกองทัพเมืองกำแพงเพชรไปตีเมืองนครสวรรค์ และสั่งให้กองทัพพม่าอีกกองทัพหนึ่งยกไปตีกรุงธนบุรี การวางแผนของอะแซหวุ่นกี้เช่นนี้ เป็นการตัดกำลังฝ่ายไทยไม่ให้ช่วยเมืองพิษณุโลกและต้องการให้กองทัพไทยระส่ำระสาย

ในที่สุดสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีมีพระราชดำริเห็นว่า ไทยเสียเปรียบเพราะมีกำลังทหารน้อยกว่า จึงควรถอยทัพกลับไปตั้งมั่นรับทัพพม่าที่กรุงธนบุรี เจ้าพระยาจักรีเห็นว่าไทยขาดเสบียงอาหารและใกล้จะหมดทางสู้ จึงตัดสินใจพาไพร่พลและประชาชนชายหญิงทั้งหมด ตีหักค่ายพม่าออกจากเมืองพิษณุโลกไปทางทิศตะวันออกได้สำเร็จ พาทัพผ่าน บ้านมุง บ้านดงชมพู ข้ามเขาบรรทัด ไปตั้งรวมรี้พลอยู่ที่เมืองเพชรบูรณ์

พม่าล้อมเมืองพิษณุโลกนานถึง 4 เดือน เมื่อเข้าเมืองได้ ก็พบแต่เมืองร้าง อะแซหวุ่นกี้จึงสั่งเผาผลาญทำลายบ้านเมืองพิษณุโลกพินาศจนหมดสิ้น คงเหลือเฉพาะวัดพระศรีรัตนมหาธาตุเท่านั้น

สมัยรัตนโกสินทร์

เมืองพิษณุโลกมีฐานะเป็นเมืองเอกที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในหัวเมืองฝ่ายเหนือของไทย มีประชากรประมาณ 55,000 คน เป็นชาวจีนประมาณ 1,112 คน และมีเมืองต่าง ๆ อยู่ในอำนาจการปกครองดูแลหลายหัวเมืองด้วยกัน เช่น เมืองนครไทย ไทยบุรี ศรีภิรมย์ พรหมพิราม ชุมสรสำแดง ชุมแสงสงครามพิพัฒน์ นครชุมทศการ นครพามาก เมืองการ เมืองคำ ประชาชนส่วนใหญ่ ประกอบอาชีพสำคัญ คือ ทำนา ทำไร่ หาของป่า และทำไม้

พ.ศ. 2409 พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระอุตสาหะเสด็จประพาสเมืองเหนืออีกครั้งหนึ่ง โดยเสด็จทางเรือพระที่นั่งอรรคราชวรเดช และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวขณะนั้นกำลังผนวชเป็นสามเณรก็ได้ตามเสด็จมาด้วย เมื่อเสด็จถึง ก็ได้ทรงประทับและทรงสมโภชพระพุทธชินราชอยู่ 2 วันจึงเสด็จกลับ ต่อมา พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว (เมื่อครั้งยังดำรงพระยศเป็น สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช) ได้เสด็จประพาสเมืองพิษณุโลกทุกพระองค์ ได้ทรงพระราชนิพนธ์เรื่องต่าง ๆ ที่พระองค์ได้เสด็จไปทอดพระเนตรในระหว่างเสด็จประพาส เช่น เรื่องเที่ยวเมืองพระร่วง พระราชปรารภเรื่องพระพุทธชินราชและเรื่องลิลิตพายัพ เป็นต้น เอกสารดังกล่าวเหล่านี้ปัจจุบันมีคุณค่าอย่างยิ่งทางด้านประวัติศาสตร์ ส่วนรัชกาลที่ 5 นั้น พระองค์ทรงประทับพระทัยในความศักดิ์สิทธิ์และความสวยงามขององค์พระพุทธชินราช ถึงกับโปรดเกล้าฯ ให้จำลองพระพุทธรูปพระพุทธชินราชไปเป็นพระประธานในพระอุโบสถวัดเบญจมบพิตร ซึ่งพระองค์ทรงสร้างขึ้นในสมัยนั้น

ครั้งเมื่อสงครามโลกครั้งที่สอง สะพานข้ามแม่น้ำน่านหน้าวัดใหญ่ก็ถูกทิ้งระเบิด แต่ทิ้งเท่าไหร่ก็ไม่ถูกเป้าหมาย ทั้ง ๆ ที่ในอดีต เป็นสะพานไม้ที่ใหญ่ที่สุดของจังหวัดพิษณุโลก

ภูมิศาสตร์

ที่ตั้งและอาณาเขต

จังหวัดพิษณุโลกมีที่ตั้งทางอุตุนิยมวิทยาในภาคเหนือตอนล่าง สำหรับเกณฑ์การแบ่งภาคอย่างเป็นทางการของราชบัณฑิตยสภาอยู่ในเขตภาคกลาง โดยอยู่ทางตอนบนของภาค ห่างจากกรุงเทพมหานคร 368 กิโลเมตร มีเนื้อที่ทั้งหมดประมาณ 10,815 ตารางกิโลเมตร หรือ 6,759,909 ไร่ มีอาณาเขตติดต่อกับจังหวัดใกล้เคียงดังนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอพิชัย อำเภอทองแสนขัน และอำเภอน้ำปาด จังหวัดอุตรดิตถ์, แขวงไชยบุรี ประเทศลาว
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอหล่มสัก อำเภอเขาค้อ อำเภอวังโป่ง จังหวัดเพชรบูรณ์, อำเภอด่านซ้าย และอำเภอนาแห้ว จังหวัดเลย
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอเมืองพิจิตร อำเภอวชิรบารมี อำเภอสามง่าม และอำเภอสากเหล็ก จังหวัดพิจิตร
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอกงไกรลาศ อำเภอศรีสำโรง จังหวัดสุโขทัย, อำเภอลานกระบือ จังหวัดกำแพงเพชร

ภูมิประเทศและภูมิอากาศ

ไฟล์:Nangnoy6.jpg

ลานหินปุ่ม

ทางตอนเหนือและตอนกลางเป็นเขตเทือกเขาสูงและที่ราบสูง โดยมีเขตภูเขาสูงด้านตะวันออกเฉียงเหนือซึ่งอยู่ในเขตอำเภอวังทอง อำเภอวัดโบสถ์ อำเภอเนินมะปราง อำเภอนครไทย และอำเภอชาติตระการ พื้นที่ตอนกลางมาทางใต้เป็นที่ราบ และตอนใต้เป็นที่ราบลุ่ม โดยเฉพาะบริเวณลุ่มแม่น้ำน่านและแม่น้ำยม ซึ่งเป็นแหล่งการเกษตรที่สำคัญที่สุดของจังหวัดพิษณุโลก อยู่ในเขตอำเภอบางระกำ อำเภอเมืองพิษณุโลก อำเภอพรหมพิราม อำเภอเนินมะปราง และบางส่วนของอำเภอวังทอง

จังหวัดพิษณุโลกมีลมมรสุมพัดผ่านจากทะเลจีนใต้และมหาสมุทรอินเดีย และแบ่งฤดูกาลออกได้เป็น 3 ฤดู

• ฤดูร้อน ประมาณเดือนกุมภาพันธ์-เมษายน อุณหภูมิเฉลี่ยประมาณ 32 องศาเซลเซียส
• ฤดูฝน จะเริ่มประมาณเดือนพฤษภาคม-ตุลาคม ปริมาณน้ำฝน เฉลี่ยประมาณปีละ 1,375 มิลลิเมตร
• ฤดูหนาว ตั้งแต่เดือนพฤศจิกายน-มกราคม อุณหภูมิเฉลี่ยประมาณ 19 องศาเซลเซียส

ข้อมูลภูมิอากาศของจังหวัดพิษณุโลก
เดือน	ม.ค.	ก.พ.	มี.ค.	เม.ย.	พ.ค.	มิ.ย.	ก.ค.	ส.ค.	ก.ย.	ต.ค.	พ.ย.	ธ.ค.	ทั้งปี
อุณหภูมิสูงสุดที่เคยบันทึก °C (°F)	36.3 (97.3)	38.0 (100.4)	40.3 (104.5)	41.8 (107.2)	42.0 (107.6)	38.7 (101.7)	38.4 (101.1)	36.7 (98.1)	36.6 (97.9)	35.3 (95.5)	35.7 (96.3)	35.6 (96.1)	42 (107.6)
อุณหภูมิสูงสุดเฉลี่ย °C (°F)	31.6 (88.9)	33.9 (93)	35.9 (96.6)	37.4 (99.3)	35.6 (96.1)	33.6 (92.5)	32.8 (91)	32.3 (90.1)	32.3 (90.1)	32.3 (90.1)	31.7 (89.1)	30.9 (87.6)	33.36 (92.05)
อุณหภูมิเฉลี่ยแต่ละวัน °C (°F)	24.1 (75.4)	26.7 (80.1)	29.0 (84.2)	30.6 (87.1)	29.6 (85.3)	28.5 (83.3)	28.1 (82.6)	27.8 (82)	27.8 (82)	27.6 (81.7)	26.1 (79)	24.0 (75.2)	27.49 (81.49)
อุณหภูมิต่ำสุดเฉลี่ย °C (°F)	18.0 (64.4)	20.8 (69.4)	23.5 (74.3)	25.3 (77.5)	25.2 (77.4)	24.8 (76.6)	24.6 (76.3)	24.5 (76.1)	24.5 (76.1)	24.0 (75.2)	21.6 (70.9)	18.3 (64.9)	22.93 (73.27)
อุณหภูมิต่ำสุดที่เคยบันทึก °C (°F)	8.9 (48)	13.2 (55.8)	12.7 (54.9)	19.1 (66.4)	20.4 (68.7)	21.8 (71.2)	21.6 (70.9)	22.2 (72)	21.5 (70.7)	17.6 (63.7)	12.1 (53.8)	9.4 (48.9)	8.9 (48)
หยาดน้ำฟ้า มม (นิ้ว)	7 (0.28)	12 (0.47)	29 (1.14)	51 (2.01)	188 (7.4)	183 (7.2)	190 (7.48)	257 (10.12)	241 (9.49)	157 (6.18)	31 (1.22)	6 (0.24)	1,352 (53.23)
วันที่มีหยาดน้ำฟ้าโดยเฉลี่ย (≥ 1.0 mm)	1	1	2	4	12	13	14	17	15	9	3	1	92
แหล่งที่มา: NOAA (2504-2533)

สัญลักษณ์ประจำจังหวัด

• ตราประจำจังหวัด: พระพุทธชินราช
• ธงประจำจังหวัด: ธงพื้นสีม่วง กลางธงเป็นตราประจำจังหวัดคือรูปพระพุทธชินราชในวงกลม
• คำขวัญประจำจังหวัด: พระพุทธชินราชงามเลิศ ถิ่นกำเนิดพระนเรศวร สองฝั่งน่านล้วนเรือนแพ หวานฉ่ำแท้กล้วยตาก ถ้ำและน้ำตกหลากตระการตา
• ต้นไม้ประจำจังหวัด: ปีบ (Millingtonia hortensis)
• ดอกไม้ประจำจังหวัด: ดอกนนทรี (Peltophorum pterocarpum)

• ธงประจำจังหวัดพิษณุโลก
  ธงประจำจังหวัดพิษณุโลก
• 
  ตราประจำจังหวัดพิษณุโลก
• 
  ต้นปีบ ต้นไม้ประจำจังหวัดพิษณุโลก
• 
  ดอกนนทรี ดอกไม้ประจำจังหวัดพิษณุโลก
• 
  ตราผ้าผูกคอลูกเสือประจำจังหวัดพิษณุโลก

การเมืองการปกครอง

หน่วยการปกครอง

การปกครองส่วนภูมิภาค

แผนที่อำเภอในจังหวัดพิษณุโลก

จังหวัดพิษณุโลกแบ่งการปกครองออกเป็น 9 อำเภอ 93 ตำบล 1,032 หมู่บ้าน ซึ่งอำเภอทั้ง 9 อำเภอมีดังนี้

อำเภอเมืองพิษณุโลก อำเภอนครไทย อำเภอชาติตระการ อำเภอบางระกำ อำเภอบางกระทุ่ม

อำเภอพรหมพิราม อำเภอวัดโบสถ์ อำเภอวังทอง อำเภอเนินมะปราง

การปกครองส่วนท้องถิ่น

ตัวเมืองพิษณุโลก

จังหวัดพิษณุโลกมีองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่นรวม 103 แห่ง ประกอบด้วย องค์การบริหารส่วนจังหวัด 1 แห่ง เทศบาลนคร 1 แห่ง คือ เทศบาลนครพิษณุโลก เทศบาลเมือง 1 แห่ง คือ เทศบาลเมืองอรัญญิก เทศบาลตำบล 24 แห่ง และองค์การบริหารส่วนตำบล 76 แห่ง โดยเทศบาลสามารถจำแนกได้ตามอำเภอต่าง ๆ ในจังหวัดพิษณุโลก ดังนี้

อำเภอเมืองพิษณุโลก เทศบาลนครพิษณุโลก เทศบาลเมืองอรัญญิก เทศบาลตำบลบ้านใหม่ เทศบาลตำบลพลายชุมพล เทศบาลตำบลหัวรอ เทศบาลตำบลท่าทอง เทศบาลตำบลบ้านคลอง อำเภอนครไทย เทศบาลตำบลนครไทย เทศบาลตำบลบ้านแยง อำเภอชาติตระการ เทศบาลตำบลป่าแดง

อำเภอบางระกำ เทศบาลตำบลบางระกำ เทศบาลตำบลปลักแรด เทศบาลตำบลพันเสา เทศบาลตำบลบึงระมาณ เทศบาลตำบลบางระกำเมืองใหม่ อำเภอบางกระทุ่ม เทศบาลตำบลเนินกุ่ม เทศบาลตำบลบางกระทุ่ม เทศบาลตำบลห้วยแก้ว เทศบาลตำบลสนามคลี อำเภอพรหมพิราม เทศบาลตำบลพรหมพิราม เทศบาลตำบลวงฆ้อง

อำเภอวัดโบสถ์ เทศบาลตำบลวัดโบสถ์ อำเภอวังทอง เทศบาลตำบลวังทอง อำเภอเนินมะปราง เทศบาลตำบลเนินมะปราง เทศบาลตำบลไทรย้อย เทศบาลตำบลบ้านมุง

รายชื่อเจ้าเมืองและผู้ว่าราชการจังหวัด

ลำดับ ชื่อ ระยะเวลาดำรงตำแหน่ง 1 พระบริรักษ์โยธี (ทองอยู่ สุวรรณบาตร์) ไม่ทราบข้อมูล 2 พระไชยศิรินทรภักดี 2456–2457 3 พระพิษณุโลกบุรี (สวัสดิ์ มหากายี) 2457–2458 4 พระเกษตรสงคราม 2458–2459 5 พระสวรรคโลกบุรี 2459–2461 6 พระยากัลยาวัฒนาวิศิษฐ์ (เชียร กัลยาณมิตร) 2461–2470 7 พระยาสุนทรพิพิธ (เชย มัฆวิบูลย์) 2470–2476 8 พระยาศิรีชัยบุรินทร์ 12 มีนาคม 2456 – 1 กรกฎาคม 2476 9 พระสาครบุรานุรักษ์ (เปลื้อง สุวรรณนานนท์) 20 มีนาคม 2478 – 18 พฤษภาคม 2481 10 พระยาสุราษฎร์ธานีศรีเกษตรนิคม 10 มิถุนายน 2481 – 18 มิถุนายน 2482 11 พระหลวงยุทธสารประสิทธิ์ (เมี้ยน โรหิตเสรนี) 24 มิถุนายน 2482 – 7กรกฎาคม 2483 12 พ.อ.พระศรีราชสงคราม (ศรี ศุขะวาที) 7 กันยายน 2483 – 7 พฤษภาคม 2484 13 พ.ต.หลวงยุทธสารประสิทธิ์ (เมี้ยน โรหิตเสรนี) 16 มิถุนายน 2484 – 27 กรกฎาคม 2485 14 หลวงวิเศษ ภักดี (ชื่น วิเศษภักดี) 28 เมษายน 2485 – 3 มกราคม 2487 15 หลวงศรีนราศัย (ผิว จันทิมาคม) 11 พฤษภาคม 2487 – 7 กรกฎาคม 2488 16 นายพรหม สูตรสุคนธ์ 7 กรกฎาคม 2488 – 7 ตุลาคม 2489 17 ขุนคำนวณวิจิตร (เชย บุนนาค) 18 พฤศจิกายน 2489 – 6 ธันวาคม 2490 18 ขุนจรรยาวิเศษ (เที่ยง บุณยนิต) 6 ธันวาคม 2490 – 31 ธันวาคม 2493 19 นายพ่วง สุวรรณรัฐ 1 มกราคม 2494 – 10 พฤศจิกายน 2494 20 พต.ขุนทะยานราญรอน (วัชระ วัชรบูล) 12 กุมภาพันธ์ 2494 – 1 พฤศจิกายน 21 พระบรรณศาสตร์สาทร 1 กุมภาพันธ์ 2497 – 1 สิงหาคม 2497 22 นายปรง พระหูชนม์ 1 สิงหาคม 2497 – 22 กุมภาพันธ์ 2501 23 นายพ่วง สุวรรณรัฐ (รักษาการในตำแหน่ง ผ.ว.ก.จว.) 14 กุมภาพันธ์ 2501 – 3 มีนาคม 2501 24 นายเยียน โพธิสุวรรณ 27 มีนาคม 2501 – 3 เมษายน 2507 25 นายเจริญ ภมรบุตร 9 เมษายน 2507 – 4 กุมภาพันธ์ 2509 26 นายนิรุต ไชยกูล 11 กุมภาพันธ์ 2509 – 21 ตุลาคม 2510

ลำดับ ชื่อ ระยะเวลาดำรงตำแหน่ง 27 นายพล จุฑางกูล 21 พฤศจิกายน 2510 – 2 ตุลาคม 2513 28 นายพัฒน์ บุณยรัตพันธุ์ 2 ตุลาคม 2513 – 21 กันยายน 2514 29 นายจำรูญ ปิยัมปุตระ 1 ตุลาคม 2514 – 1 ตุลาคม 2515 30 พล.ต.ต.สามารถ วายวานนท์ 1 ตุลาคม 2515 – 30 กันยายน 2517 31 นายสิทธิเดช นรัตถรักษา 1 ตุลาคม 2517 – 30 กันยายน 2519 32 นายชาญ กาญจนาคพันธุ์ 1 ตุลาคม 2519 – 30 กันยายน 2523 33 นายยง ภักดี 1 ตุลาคม 2523 – 30 กันยายน 2525 34 นายสืบ รอดประเสริฐ 1 ตุลาคม 2525 – 31 ตุลาคม 2528 35 นายนพรัตน์ เวชชศาสตร์ 1 พฤศจิกายน 2528 – 30 กันยายน 2532 36 นายไพฑูรย์ สุนทรวิภาต 1 ตุลาคม 2532 – 30 กันยายน 2534 37 นายอภัย จันทนจุลกะ 1 ตุลาคม 2534 – 30 กันยายน 2536 38 นายสวัสดิ์ ส่งสัมพันธ์ 1 ตุลาคม 2536 – 30 กันยายน 2539 39 นายนิธิศักดิ ราชพิตร 1 ตุลาคม 2539 – 30 กันยายน 2542 40 นายวิจารณ์ ไชยนันท์ 1 ตุลาคม 2542 – 30 กันยายน 2545 41 นายพิพัฒน์ วงศาโรจน์ 1 ตุลาคม 2545 – 30 กันยายน 2550 42 นายสมบูรณ์ ศรีพัฒนาวัฒน์ 1 ตุลาคม 2550 – 15 มีนาคม 2552 43 นายปรีชา เรืองจันทร์ 16 มีนาคม 2552 – 27 เมษายน 2555 44 นายชัยโรจน์ มีแดง 27 เมษายน 2555 – 7 ตุลาคม 2555 45 นายปรีชา เรืองจันทร์ 8 ตุลาคม 2555 – 30 กันยายน 2556 46 นายระพี ผ่องบุพกิจ 1 ตุลาคม 2556 – 30 กันยายน 2557 47 นายจักริน เปลี่ยนวงษ์ 1 ตุลาคม 2557 – 30 กันยายน 2558 48 นายชูชาติ กีฬาแปง 1 ตุลาคม 2558 – 30 กันยายน 2559 49 นายศุภชัย เอี่ยมสุวรรณ 1 ตุลาคม 2559 – 30 กันยายน 2560 50 นายภัคพงศ์ ทวิพัฒน์ 1 ตุลาคม 2560 – 30 กันยายน 2561 51 นายพิพัฒน์ เอกภาพันธ์ 1 ตุลาคม 2561 – ปัจจุบัน

ประชากรศาสตร์

      หมายถึงจำนวนประชากรได้เพิ่มขึ้นเมื่อเทียบกับปีก่อน

      หมายถึงจำนวนประชากรได้ลดลงเมื่อเทียบกับปีก่อน

อันดับ (ปีล่าสุด)	อำเภอ	พ.ศ. 2557	พ.ศ. 2556	พ.ศ. 2555	พ.ศ. 2554	พ.ศ. 2553	พ.ศ. 2552	พ.ศ. 2551
1	เมืองพิษณุโลก	283,419	281,762	280,922	280,457	279,292	276,293	274,415
2	วังทอง	120,824	120,535	120,513	119,878	119,485	119,103	119,213
3	บางระกำ	94,980	94,832	94,578	94,020	93,841	93,725	93,673
4	พรหมพิราม	87,864	87,853	87,739	87,629	87,869	87,868	87,962
5	นครไทย	87,042	86,684	86,163	85,534	85,213	84,911	85,202
6	เนินมะปราง	58,208	58,043	58,062	57,916	57,873	57,906	58,015
7	บางกระทุ่ม	48,152	48,307	48,390	48,313	48,605	48,667	48,849
8	ชาติตระการ	40,801	40,633	40,432	40,144	40,121	39,759	39,483
9	วัดโบสถ์	37,698	37,727	37,573	37,466	37,393	37,329	37,183
—	รวม	858,988	856,376	854,372	851,357	849,692	845,561	843,995|

การศึกษา

จังหวัดพิษณุโลกเป็นศูนย์กลางการศึกษาของภูมิภาคภาคเหนือตอนล่าง มีสถานศึกษามากมายทุกระดับตั้งแต่อนุบาลจนถึงระดับมหาวิทยาลัยทั้งรัฐบาล และเอกชนดังนี้

อุดมศึกษา

ป้ายมหาวิทยาลัยนเรศวร

ภายในมหาวิทยาลัยนเรศวร

• มหาวิทยาลัยนเรศวร
• มหาวิทยาลัยราชภัฏพิบูลสงคราม
• มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีราชมงคลล้านนา วิทยาเขตพิษณุโลก
• วิทยาลัยสงฆ์พุทธชินราช มหาวิทยาลัยมหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย
• มหาวิทยาลัยพิษณุโลก
• วิทยาลัยทองสุข ศูนย์การศึกษาพิษณุโลก
• วิทยาลัยพยาบาลบรมราชชนนีพุทธชินราช
• วิทยาลัยการสาธารณสุขสิรินธร
• วิทยาลัยแคมบริดจ์ ประเทศไทย
• สถาบันบัณฑิตพัฒนบริหารศาสตร์ ศูนย์จังหวัดพิษณุโลก

อาชีวศึกษา

• วิทยาลัยอาชีวศึกษา จังหวัดพิษณุโลก
• วิทยาลัยเทคนิคพิษณุโลก
• วิทยาลัยเทคนิคสองแคว
• วิทยาลัยพณิชยการบึงพระพิษณุโลก
• วิทยาลัยสารพัดช่างพิษณุโลก
• วิทยาลัยการอาชีพนครไทย
• วิทยาลัยบริหารธุรกิจและเทคโนโลยีพิษณุโลก
• วิทยาลัยอาชีวศึกษาพณิชยการพิษณุโลก

มัธยมศึกษา

สำนักงานเขตพื้นที่การศึกษามัธยมศึกษา เขต 39 (เฉพาะในจังหวัดพิษณุโลก)

อำเภอเมืองพิษณุโลก โรงเรียนจ่านกร้อง โรงเรียนจุฬาภรณราชวิทยาลัย พิษณุโลก โรงเรียนเฉลิมขวัญสตรี โรงเรียนดอนทองวิทยา โรงเรียนเตรียมอุดมศึกษา ภาคเหนือ (ม.ปลาย) โรงเรียนท่าทองพิทยาคม โรงเรียนบ้านกร่างวิทยาคม โรงเรียนพิษณุโลกพิทยาคม โรงเรียนพุทธชินราชพิทยา โรงเรียนวังน้ำคู้ศึกษา อำเภอบางกระทุ่ม โรงเรียนเนินกุ่มวิทยา โรงเรียนบางกระทุ่มพิทยาคม อำเภอนครไทย โรงเรียนนครชุมพิทยา รัชมังคลาภิเษก โรงเรียนนครไทย โรงเรียนนครบางยางพิทยาคม โรงเรียนนาบัววิทยา โรงเรียนบ่อโพธิ์วิทยา โรงเรียนยางโกลนวิทยา

อำเภอวังทอง โรงเรียนทรัพย์ไพรวัลย์วิทยาคม โรงเรียนน้ำรินพิทยาคม โรงเรียนเนินสะอาดวิทยาคม โรงเรียนบ้านกลางพิทยาคม โรงเรียนวังทองพิทยาคม โรงเรียนวังพิกุลวิทยศึกษา โรงเรียนสฤษดิ์เสนาพิทยาคม โรงเรียนหนองพระพิทยา อำเภอบางระกำ โรงเรียนชุมแสงสงคราม (อุดรคณารักษ์อุปถัมภ์) โรงเรียนบางระกำวิทยศึกษา โรงเรียนประชาสงเคราะห์วิทยา อำเภอพรหมพิราม โรงเรียนดงประคำพิทยาคม โรงเรียนพรหมพิรามวิทยา โรงเรียนวังมะด่านพิทยาคม

อำเภอวัดโบสถ์ โรงเรียนคันโช้งพิทยาคม โรงเรียนวัดโบสถ์ศึกษา อำเภอชาติตระการ โรงเรียนชาติตระการวิทยา โรงเรียนสวนเมี่ยงวิทยา อำเภอเนินมะปราง โรงเรียนไทรย้อยพิทยาคม โรงเรียนเนินมะปรางศึกษาวิทยา

ประถมศึกษา

บทความหลัก: รายชื่อโรงเรียนในจังหวัดพิษณุโลก

สาธารณสุข

โรงพยาบาลมหาวิทยาลัยนเรศวร

จังหวัดพิษณุโลกมีสถานบริการที่หลากหลาย ตั้งแต่สถานีอนามัย ศูนย์สุขภาพชุมชน คลินิก โรงพยาบาลรัฐ โรงพยาบาลทหาร โรงพยาบาลเอกชน และโรงพยาบาลระดับมหาวิทยาลัย โดยมีโรงพยาบาลศูนย์สังกัดกระทรวงสาธารณสุขประจำจังหวัดและประจำภูมิภาคภาคเหนือตอนล่างคือ โรงพยาบาลพุทธชินราช พิษณุโลก และมีโรงพยาบาลมหาวิทยาลัยในสังกัดกระทรวงศึกษาธิการ ซึ่งเป็นโรงพยาบาลระดับตติยภูมิขั้นสูงของภูมิภาคภาคเหนือตอนล่างก็คือ โรงพยาบาลมหาวิทยาลัยนเรศวร นอกจากนี้ยังมีโรงพยาบาลในสังกัดกระทรวงกลาโหม คือ โรงพยาบาลค่ายสมเด็จพระนเรศวรมหาราช และโรงพยาบาลกองบิน 46

การขนส่ง

สถานีรถไฟพิษณุโลก

จากลักษณะทางภูมิศาสตร์ทำให้จังหวัดพิษณุโลกเป็นจุดศูนย์กลางในด้านคมนาคมของภูมิภาคอินโดจีน โดยเป็นจุดเชื่อมต่อระหว่างภาคกลางกับภาคเหนือ รวมทั้งภาคเหนือกับภาคตะวันออกเฉียงเหนือด้วย จังหวัดพิษณุโลกจึงได้รับการขนานนามว่าเป็น "เมืองบริการสี่แยกอินโดจีน" โดยสามารถเดินทางได้โดยทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 12 (แม่สอด-มุกดาหาร) ทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 11 (อินทร์บุรี-เชียงใหม่) และทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 117 (พิษณุโลก-นครสวรรค์) โดยทางหลวงทั้ง 3 สายเชื่อมโยงกันด้วยโครงข่ายทางหลวงแผ่นดินหมายเลข 126 (ถนนวงแหวนรอบเมืองพิษณุโลก)

โดยทั้งนี้จังหวัดพิษณุโลกมีสถานีขนส่งผู้โดยสาร 2 แห่งด้วยกัน

1. สถานีขนส่งผู้โดยสารแห่งที่ 1 ตั้งอยู่ภายในตัวเมือง สำหรับรถโดยสารที่วิ่งบริเวณจังหวัดที่ใกล้เคียง
2. สถานีขนส่งผู้โดยสารแห่งที่ 2 ตั้งอยู่บริเวณสี่แยกอินโดจีน เป็นสถานีขนส่งผู้โดยสารที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในภาคเหนือ ก่อสร้างบนเนื้อที่ 10 ไร 12 ตารางวา รองรับรถโดยสารที่มีเส้นทางผ่านจังหวัดพิษณุโลก รวม 20 เส้นทาง มีชานชาลาสำหรับจอดรถโดยสารทั้งหมด 40 ช่อง แบ่งเป็นอาคารสถานีฯหลังใหญ่ จำนวน 20 ช่อง อาคารสถานีฯหลังเล็ก จำนวน 20 ช่อง มีช่องจำหน่ายตั๋ว 27 ช่อง มีสถานที่จอดรถสำหรับประชาชนจำนวน 100 ช่อง มีการจัดสถานที่นั่งรอรถ สำหรับพระภิกษุและประชาชนอย่างเพียงพอ

นอกจากการคมนาคมทางรถยนต์แล้ว การเดินทางมาจังหวัดพิษณุโลกยังสามารถมาด้วยรถไฟ หรือเครื่องบิน โดยที่ท่าอากาศยานพิษณุโลก มีเครื่องบินมีสายการบินนกแอร์ ไทยแอร์เอเชีย ไทยไลอ้อนแอร์ และ กานต์แอร์ มีเที่ยวบินมาลงท่าอากาศยานพิษณุโลกทุกวัน

ส่วนการเดินทางภายในตัวจังหวัดนั้น จะมีรถโดยสารสองแถวสีม่วง กับรถโดยสารประจำทางมินิบัสสีม่วง วิ่งให้บริการหลายสาย

สถานที่ท่องเที่ยว

อำเภอเมืองพิษณุโลก

วิหารเก้าห้องประดิษฐานพระอัฏฐารส ในวัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร

สมเด็จนางพญาเรือนแก้ว ในวัดนางพญา

• วัดพระศรีรัตนมหาธาตุวรมหาวิหาร
• พระราชวังจันทน์ (ศาลสมเด็จพระนเรศวรมหาราช)
• มหาวิหารสมเด็จองค์ปฐม (วัดจันทร์ตะวันตก)
• พิพิธภัณฑ์พื้นบ้านจ่าทวี (จ่าสิบเอกทวี-พิมพ์ บูรณเขตต์)
• โรงหล่อพระบูรณะไทย
• สวนนกไทยศึกษา
• เซ็นทรัลพลาซ่าพิษณุโลก
• วัดนางพญา
• สวนเฉลิมพระเกียรติ 80 พรรษา บริเวณแยกเรือนแพ (สถานที่พักผ่อนหย่อนใจ)
• พิษณุโลก เซ็นทรัลปาร์ค บริเวณสถานีตำรวจภูธรเมืองพิษณุโลก (สถานที่พักผ่อนหย่อนใจ ซึ่งเป็นโครงการก่อสร้าง)

อำเภอบางระกำ

• สวนน้ำสแปลชฟันปาร์ค (สถานที่พักผ่อนหย่อนใจ)

อำเภอวังทอง

น้ำตกแก่งซอง อุทยานแห่งชาติทุ่งแสลงหลวง

• สวนสาธารณะบึงราชนก (ส่องนกชมดาว)
• สวนรุกขชาติสกุโณทยาน (น้ำตกวังนกแอ่น)
• น้ำตกปอย
• น้ำตกแก่งซอง
• น้ำตกแก่งโสภา
• อุทยานแห่งชาติทุ่งแสลงหลวง
• วนอุทยานเขาพนมทอง ตำบลพันชาลี
• วัดราชคีรีหิรัญยาราม
• อุทยานแห่งชาติภูแดงร้อน
• วัดพระพุทธบาทเขาสมอแคลง
• โรงเจไซทีฮุกตึ้ง
• พระมหาธาตุเจดีย์ศรีบวรชินรัตน์
• วัดวังทองวราราม
• สถูปพระยาสาลีรัฐวิภาค

อำเภอนครไทย

อุทยานแห่งชาติภูหินร่องกล้า

• อุทยานแห่งชาติทุ่งแสลงหลวง
• อุทยานแห่งชาติภูหินร่องกล้า
• อนุสาวรีย์พ่อขุนบางกลางท่าว (หาว)

อำเภอวัดโบสถ์

• เขื่อนแควน้อยบำรุงแดน
• อุทยานแห่งชาติแก่งเจ็ดแคว
• เขตห้ามล่าสัตว์ป่าเขาน้อย-เขาประดู่

อำเภอชาติตระการ

• อุทยานแห่งชาติน้ำตกชาติตระการ
• น้ำตกนาจาน
• อุทยานแห่งชาติภูสอยดาว
• น้ำตกตาดปลากั้ง

อุทยานแห่งชาติภูสอยดาว บริเวณลานสนที่ความสูง 1,633 เมตร จากระดับน้ำทะเลปานกลาง (ด้านหลังคือยอดภูสอยดาว ความสูง 2,102 เมตร)

อำเภอเนินมะปราง

• เขตห้ามล่าสัตว์ป่าถ้ำผาท่าพล
• ถ้ำเดือน ถ้ำดาว

อำเภอพรหมพิราม

• สวนนํ้าพรหมพิรามรีสอร์ท
• วัดวังมะสระ
• วัดกระบังมังคลาราม
• เขื่อนนเรศวร

บุคคลที่มีชื่อเสียง

เกจิคณาจารย์ชื่อดังของจังหวัดพิษณุโลก

• พระวรญาณมุนี (หลวงตาละมัย (แจ่ม สุธัมโม) วัดอรัญญิก อำเภอเมืองพิษณุโลก
• พระมงคลสุธี (หลวงพ่อแขก) วัดสุนทรประดิษฐ์ อำเภอบางระกำ
• พระครูศีลสารสัมบัน (สำรวย สมฺปนฺโน) วัดสระแก้วปทุมทอง อำเภอเมืองพิษณุโลก
• หลวงพ่อทรัพย์ วัดปลักแรด อำเภอบางระกำ
• พระครูประพันธ์ศีลคุณ (หลวงพ่อพันธ์) อดีตเจ้าอาวาสวัดบางสะพานและเจ้าคณะอำเภอวังทองชั้นเอก
• พระครูสุวรรณธรรมาภรณ์ (หลวงพ่อวาว) อดีตเจ้าอาวาสวัดบางสะพานและเจ้าคณะตำบลวังทองชั้นเอกกิตติมศักดิ์
• พระครูศีลสารสัมบัน (หลวงปู่อ่อน พุทธสโก) วัดเนินมะเกลือวนาราม อำเภอวังทอง
• พระครูไพโรจน์คุณาธาร (หลวงปู่หล้า คุณาธโร) วัดหนองบัว อำเภอวังทอง
• พระครูขันติธรรมาภินันท์ (หลวงพ่อเชื่อม) วัดหนองทอง อำเภอวังทอง
• หลวงพ่อยี ปญญภาโร อดีตเจ้าอาวาสวัดอภัยสุพรรณภูมิ (วัดดงตาก้อนทอง) อำเภอบางกระทุ่ม
• หลวงพ่อแห วัดหนองบัว อ.เมือง

นักการเมือง

• ดิเรก ชัยนาม
• ทินกร พันธุ์กระวี
• โกศล ไกรฤกษ์
• ยิ่งพันธ์ มนะสิการ
• นิยม ช่างพินิจ
• สุชน ชามพูนท
• จุติ ไกรฤกษ์
• นพพล เหลืองทองนารา
• ประจิน จั่นตอง

นักเขียน/ศิลปิน

• สุวรรณี สุคนธา

สื่อมวลชน/ดารา/นักแสดง

• ภรภัทร นีลพัธน์
• รุ่ง สุริยา
• สีหนุ่ม เชิญยิ้ม
• สุพจน์ จันทร์เจริญ
• กรภพ จันทร์เจริญ
• ภูผา รัตนรุ่งเรืองชัย
• โย่ง เชิญยิ้ม
• ตุ้ม จ่านกร้อง
• มนัสนันท์ พันเลิศวงศ์สกุล
• เกวลิน พูลภีไกร (เกรซ เดอะสตาร์11)
• พรชนก เลี่ยนกัตวา (ปิ่น เดอะสตาร์12)

นักกีฬา

• ไทรโยค พุ่มพันธ์ม่วง
• เดชา ก่อเกียรติยิม

นางงาม/นางแบบ

• จันจิรา จันทร์โฉม มิสยูนิเวิร์สไทยแลนด์ ประจำปี 2002
• กีรติกา จารุรัตน์จามร มิสอินเตอร์เนชันแนลไทยแลนด์ 2018

ของดีจังหวัดพิษณุโลก

โรงงานทำพระพุทธรูป ในจังหวัดพิษณุโลก

• พระพุทธชินราชใบเสมา กรุวัดพระศรีรัตนมหาธาตุ (วัดใหญ่) หนึ่งในเบญจภาคีพระเครื่อง
• พระพิมพ์นางพญา กรุวัดนางพญา หนึ่งในเบญจภาคีพระเครื่อง
• หมี่ซั่ว
• สุนัขพันธุ์บางแก้ว
• ไก่ชนพันธุ์ไทยพันธุ์เหลืองหางขาว
• แหนมและหมูยอ
• น้ำปลาบางระกำ
• ผลิตภัณฑ์กล้วยตาก อำเภอบางกระทุ่ม
• ไม้กวาดบ้านนาจาน อำเภอชาติตระการ
• ผลิตภัณฑ์สมุนไพรทอดกรอบ (หนึ่งตำบลหนึ่งผลิตภัณฑ์ 5 ดาว)
• ผ้าไหมทอมือ อำเภอเนินมะปราง
• มะม่วงกวนหรือส้มแผ่น อำเภอวังทอง

อ้างอิง

• จิตร ภูมิศักดิ์. ศัพท์สันนิษฐานและอักษรวินิจฉัย (โครงการสรรพนิพนธ์ จิตร ภูมิศักดิ์). กรุงเทพมหานคร: ฟ้าเดียวกัน , 2548.

ดูเพิ่ม

• มหาวิทยาลัยนเรศวร
• มหาวิทยาลัยราชภัฏพิบูลสงคราม
• สโมสรฟุตบอลพิษณุโลก
• เทศบาลนครพิษณุโลก
• รายชื่อวัดในจังหวัดพิษณุโลก
• รายชื่อโรงเรียนในจังหวัดพิษณุโลก
• สถานีรถไฟพิษณุโลก
• รายชื่อสาขาของธนาคารในจังหวัดพิษณุโลก
• รายชื่อห้างสรรพสินค้าในจังหวัดพิษณุโลก

แหล่งข้อมูลอื่น

• จังหวัดพิษณุโลก
• ทันข่าวรอบจังหวัดพิษณุโลก