จิตร ภูมิศักดิ์

จิตร ภูมิศักดิ์
เกิด	25 กันยายน พ.ศ. 2473 ตำบลประจันตคาม อำเภอประจันตคาม จังหวัดปราจีนบุรี
เสียชีวิต	5 พฤษภาคม พ.ศ. 2509 (35 ปี) ตำบลคำบ่อ อำเภอวาริชภูมิ จังหวัดสกลนคร
สัญชาติ	ไทย
อาชีพ	นักเขียน นักประวัติศาสตร์ นักภาษาศาสตร์ นักคิด นักเคลื่อนไหวทางการเมือง
บิดามารดา	ศิริ ภูมิศักดิ์ แสงเงิน ฉายาวงศ์
ลายมือชื่อ

จิตร ภูมิศักดิ์ (25 กันยายน พ.ศ. 2473 - 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2509) เป็นนักคิดด้านการเมือง นักประวัติศาสตร์ และนักภาษาศาสตร์ นับเป็นนักปราชญ์และนักปฏิวัติทางความคิดและวิชาการคนสำคัญของประเทศไทย จิตรเป็นนักวิชาการคนแรก ๆ ที่กล้าถกเถียงและคัดค้านปราชญ์คนสำคัญ ด้วยวิธีคิดที่มีเหตุผลและลุ่มลึก มีความโดดเด่นจากผลงานการค้นคว้าทางวิชาการที่แปลกใหม่และลึกซึ้ง ขณะเดียวกันจิตรยังมีความคิดต่อต้านระบบเผด็จการและการใช้อำนาจกดขี่ของชนชั้นสูงมาโดยตลอด

จิตรเสียชีวิตในปี พ.ศ. 2509 หลังเข้าร่วมต่อต้านการปกครองของเผด็จการทหาร โดยถูกตัวแทนเผด็จการคือ"กำนันแหลม"และพวกอาสาสมัครฝั่งตรงข้ามและเหล่าทหารตำรวจล้อมยิง

ประวัติ

จิตรเป็นบุตรของศิริ ภูมิศักดิ์ กับแสงเงิน ฉายาวงศ์ มีชื่อเดิมว่า สมจิตร ภูมิศักดิ์ แต่ต่อมาเปลี่ยนเป็น จิตร เพียงคำเดียว ตามนโยบายตั้งชื่อให้ระบุเพศชายหญิงอย่างชัดเจน ของ จอมพล ป. พิบูลสงคราม

พ.ศ. 2479 จิตรติดตามบิดา ซึ่งรับราชการเป็นนายตรวจสรรพสามิต เดินทางไปรับราชการยังจังหวัดกาญจนบุรี และเข้ารับการศึกษาชั้นประถมที่โรงเรียนประจำจังหวัดกาญจนบุรี จนถึงปี พ.ศ. 2482 จิตรย้ายมาอยู่ที่จังหวัดสมุทรปราการ อีก 7 เดือนบิดาก็ได้รับคำสั่งย้ายไปรับราชการในเมืองพระตะบอง ซึ่งสมัยนั้นเป็นเมืองในการปกครองของไทย (ปัจจุบันอยู่ในอาณาเขตของกัมพูชา) จิตรจึงย้ายตามไปด้วย และได้เข้าศึกษาชั้นมัธยมที่นั่น

พ.ศ. 2490 ประเทศไทยต้องคืนดินแดนเมืองพระตะบองให้กัมพูชา จิตรจึงอพยพตามมารดากลับเมืองไทย ระหว่างที่ครอบครัวภูมิศักดิ์ ยังอยู่ที่พระตะบอง นางแสงเงินเดินทางไปค้าขายที่จังหวัดลพบุรี ขณะที่จิตรและพี่สาว เดินทางมาศึกษาต่อในกรุงเทพมหานคร โดยจิตรเข้าเรียนที่โรงเรียนเบญจมบพิตร (โรงเรียนมัธยมวัดเบญจมบพิตรในปัจจุบัน) และสอบเข้าโรงเรียนเตรียมอุดมศึกษา และคณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ในที่สุด

บิดาและมารดาของจิตร ภูมิศักดิ์ แยกทางกัน หลังจากนั้นหลายปีต่อมาบิดาของจิตร ภูมิศักดิ์ ก็ได้แต่งงานใหม่กับนางสงวน สร้างครอบครัวใหม่ที่จังหวัดสระบุรี โดยมีบุตรด้วยกัน 5 คน เป็น หญิง 4 คน และ ชาย 1 คน(คนกลาง)

พ่อของจิตร (นายศิริ) เป็นคนที่มีความคิดก้าวหน้าและถือว่าหัวสมัยใหม่มากสำหรับคนในยุคนั้น ไม่ว่าจะเป็นการนำเทคโนโลยีใหม่ ๆ จากต่างประเทศเข้ามาเสมอ เช่น กล้องถ่ายรูป ทรานซิสเตอร์ ฯลฯ และไม่เคยหยุดที่จะเรียนรู้สิ่งใหม่ ๆ ก้าวไปพร้อมกับโลกที่มีการพัฒนาอย่างรวดเร็ว วิศัยทัศน์ที่กว้างไกลของบิดาส่วนหนึ่งเป็นผลทำให้ความคิดของผู้เป็นบุตรมีความก้าวหน้าและเปิดกว้างมากกว่าเด็กในสมัยนั้น

แนวคิดและการต่อสู้

ชื่อเสียงของ จิตร ภูมิศักด์ น่าจะโด่งดังในสาธารณชนวงกว้างเป็นครั้งแรก จากกรณี โยนบก เมื่อครั้งที่เขาเป็น"สาราณียากร" ให้กับหนังสือประจำปี ของจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ในปี พ.ศ. 2496 ในครั้งนั้นเขาได้เปลี่ยนแปลงเนื้อหาที่ "ซ้ำ ๆ ซาก ๆ" ของหนังสือประจำปี โดยลงบทความสะท้อนปัญหาสังคม ประณามผู้เอารัดเอาเปรียบในสังคม ซึ่งรวมถึงรัฐบาลด้วย รวมทั้งชี้ให้เห็นค่านิยมอันไม่ถูกต้อง ซึ่งผู้คนนับถือกันมานาน โดยบทความเหล่านั้น มีทั้งที่จิตรเขียนเอง ร่วมแก้ไข หรือเพื่อน ๆ คนอื่นเขียน ผลก็คือระหว่างการพิมพ์หนังสือได้ถูกตำรวจสันติบาลอายัด และมีการ "สอบสวน" จิตรที่หอประชุมใหญ่ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย ในเหตุการณ์นั้น จิตรถูกกลุ่มนิสิตที่นำโดย"นายสีหเดช บุนนาค" คณะวิศวกรรมศาสตร์ตั้งศาลเตี้ยจับ "โยนบก" ลงจากเวทีหอประชุม ทำให้จิตรได้รับบาดเจ็บต้องเข้าโรงพยาบาลและพักรักษาตัวอยู่หลายวัน ต่อมาทางมหาวิทยาลัยได้ตั้งคณะกรรมการพิจารณาโทษและมีมติให้จิตร ภูมิศักดิ์ถูกพักการเรียนเป็นเวลา 1 ปี คือในปี พ.ศ. 2497

ระหว่างถูกพักการเรียน จิตรได้ไปสอนวิชาภาษาไทยที่โรงเรียนอินทร์ศึกษา แต่สอนได้ไม่นาน ก็ถูกไล่ออกไป เนื่องจากถูกกล่าวหาว่ามีหัวก้าวหน้ามากเกินไป จิตรจึงไปทำงานกับหนังสือพิมพ์ไทยใหม่ ในช่วงเวลาดังกล่าวนี้เอง ที่จิตรได้สร้างสรรค์ผลงานการวิจารณ์ที่มีคุณค่าต่อวงวิชาการไทยหลายเรื่อง เช่น การวิจารณ์วรรณศิลป์ วิจารณ์หนังสือ วิจารณ์ภาพยนตร์ โดยใช้นามปากกา "บุ๊คแมน" และ "มูฟวี่แมน"

ปี พ.ศ. 2498 เขากลับเข้าเรียนอีกครั้งและสำเร็จปริญญาอักษรศาสตร์บัณฑิตในปี พ.ศ. 2500 จากนั้นก็เข้าเป็นอาจารย์ที่"วิทยาลัยเพชรบุรีวิทยาลงกรณ์"และศึกษาต่อระดับปริญญาโทที่วิทยาลัยวิชาการศึกษาประสานมิตร จนกระทั่งถูกจับในข้อหา "สมคบกันกระทำความผิดต่อความมั่นคงของรัฐภายใน และภายนอกราชอาณาจักรและกระทำการเป็นคอมมิวนิสต์" เมื่อวันที่ 21 ตุลาคม พ.ศ. 2501 เขาถูกคุมขังอยู่จนถึงเดือนธันวาคม พ.ศ. 2507 จึงได้รับการปลดปล่อยและพ้นจากข้อหาของทางการ

เนื่องจากเขาถูกติดตามคุกคามจากทางการและเจ้าหน้าที่บ้านเมืองอย่างหนักทำให้เดือนตุลาคม พ.ศ. 2508 จิตรได้เดินทางสู่ชนบทภาคอีสาน เพื่อเข้าร่วมต่อสู้กับการปกครองด้วยระบบทหาร ในนาม สหายปรีชา ต่อมาด้วยการคุกคามจากอำนาจรัฐ จิตรถูกอดีตกำนันตำบลคำบ่อ อาสาสมัคร และทหาร ล้อมยิงจนเสียชีวิตที่ทุ่งนากลางป่าละเมาะใน"บ้านหนองกุง" ตำบลคำบ่อ อำเภอวาริชภูมิ จังหวัดสกลนคร เมื่อวันที่ 5 พฤษภาคม พ.ศ. 2509

ผลงาน

จิตรมีความสามารถในด้านภาษาศาสตร์และนิรุกติศาสตร์อย่างมาก และยังมีความสามารถระดับสูงในด้านอื่น ๆ เช่น ประวัติศาสตร์ ถือว่าเป็นอัจฉริยะบุคคลของไทยคนหนึ่ง ในด้านภาษาศาสตร์นั้น จิตรมีความเชี่ยวชาญในภาษาฝรั่งเศส ภาษาบาลี ภาษาสันสกฤต ภาษาเขมร โดยเฉพาะภาษาเขมรนั้น จิตรมีความเชี่ยวชาญทั้งภาษาเขมรปัจจุบันและภาษาเขมรโบราณด้วย นอกจากนี้ จิตรได้เขียนพจนานุกรม"ภาษาละหุ" (มูเซอ) โดยเรียนรู้กับชาวมูเซอขณะอยู่ในคุกลาดยาว ในตอนแรก ชาวมูเซอไม่สามารถพูดภาษาไทยได้ จิตรเองก็ไม่สามารถพูดภาษามูเซอได้เช่นกัน แต่ด้วยความสามารถ เขาสามารถเรียนรู้ระบบของภาษา และนำมาใช้ได้อย่างน่าอัศจรรย์

งานเขียนและบทความเท่าที่ปรากฏ

• จากพญาฝันถึงทยอยใน (2496)
• นวนิยายเรื่องขวัญเมือง
• การปฏิวัติในฝรั่งเศส
• ตำนานนครวัด (2498-2499)
• ศิลปะเพื่อชีวิต ศิลปะเพื่อประชาชน (2500)
• บทบาททางวรรณคดีของพระมหามนตรี (2500)
• ชีวิตและศิลปะ (2500-2501)
• โฉมหน้าของศักดินาไทยในปัจจุบัน*

(ชื่อตามต้นฉบับพิมพ์ครั้งแรกในนิติศาสตร์ฉบับรับศตวรรษใหม่ 2500) (2500)

• เพลงยาวบัตรสนเท่ห์ (2500)
• คนขี่เสือ งานแปล (2501)
• โองการแช่งน้ำ และ ข้อคิดใหม่ในประวัติศาสตร์ไทยลุ่มน้ำเจ้าพระยา (2505)
• ความเป็นมาของคำสยาม ไทย, ลาว และขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ(2508)
• ข้อเท็จจริงว่าด้วยชนชาติขอม

(ต่อมาพิมพ์รวมเล่มกับ "ความเป็นมาของคำสยาม ไทย, ลาว และ ขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ" เป็น "ความเป็นมาของคำสยาม ไทย, ลาว และ ขอม และลักษณะทางสังคมของชื่อชนชาติ ฉบับสมบูรณ์*)

• ศัพท์สันนิษฐานและอักษรวินิจฉัย
• ภาษาและนิรุกติศาสตร์
• บทวิเคราะห์วรรณกรรมยุคศักดินา
• ความเรียงว่าด้วยศาสนา งานแปล
• ว่าด้วยงานศิลปะวรรณคดี งานแปล
• เสียงเพลงแห่งการต่อต้าน
• บทวิเคราะห์มรดกวรรณคดีไทย
• โคทาน งานแปล
• นิราศหนองคายวรรณคดีที่ถูกสั่งเผา
• บทวิพากษ์ว่าด้วยศิลปวัฒนธรรม
• ความอบอุ่นอันอ่อนหวาน
• คาร์ลมาซ์ก งานแปล
• แม่ งานแปล
• กรณี'โยนบก' ๒๓ ตุลา
• พระเจ้ากำเนิดข้ามาเสรี
• ความใฝ่ฝันแสนงาม
• หลุมฝังศพของดนตรีไทย

บทเพลงและบทกวีเท่าที่ปรากฏ

• เพลง ภูพานปฏิวัติ
• เพลง มาร์ชเยาวชนไทย
• เพลง มาร์ชกรรมกร
• เพลง เปิบข้าว
• เพลง ธรรมศาสตร์-จุฬาฯ ชิงชัย
• เพลง แสงดาวแห่งศรัทธา
• เพลง ทะเลชีวิต
• บทกวี เธอคือหญิงรับจ้างแท้ใช่แม่คน
• บทกวี อะไรแน่ ศาสนา ข้าสงสัย
• บทกวี ฉันท์ ๒๙ มีน์ ๙๓ งานถวายพระเพลิง
• บทกวีของจิตร ภูมิศักดิ์*

ผลงานที่มี * ข้างท้าย หมายถึงถูกคัดเลือกให้อยู่ใน หนังสือดี 100 เล่มที่คนไทยควรอ่าน

นามปากกา

นามปากกา ของจิตรมีเป็นจำนวนมาก เช่น

• นาคราช
• ศูล ภูวดล
• ศรีนาคร
• ทีปกร
• สมสมัย ศรีศูทรพรรณ
• ศิลป์ พิทักษ์ชน
• สมชาย ปรีชาเจริญ
• สุธรรม บุญรุ่ง
• ขวัญนรา
• สิทธิ ศรีสยาม
• กวีการเมือง
• กวี ศรีสยาม
• บุคแมน
• มูฟวี่แมน (มูวี่แมน)
• ศิริศิลป์ อุดมทรรศน์
• จักร ภูมิสิทธิ์

แหล่งค้นคว้าเพิ่มเติม

• ธิกานต์ ศรีนารา. “การกีดกันความเป็น ‘คอมมิวนิสต์’ ออกจากจิตร ภูมิศักดิ์ หลัง-พคท.” วารสารประวัติศาสตร์ ฉบับพิเศษ 50 ปี เอกประวัติศาสตร์ มหาวิทยลัยศรีนครินทรทรวิโรฒ (2553-2554), น. 76-102.
• เรย์โนลดส์, เคร็ก เจ. ความคิดแหวกแนวของไทย: จิตรภูมิศักดิ์ และโฉมหน้าของศักดินาไทยในปัจจุบัน. แปลโดย อัญชลี สุสายัณห์. กรุงเทพฯ: มูลนิธิโครงการคำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์, 2561.
• วิลลา วิลัยทอง. “ทัณฑะกาล” ของจิตร ภูมิศักดิ์และผู้ต้องขังการเมือง. กรุงเทพฯ: มติชน, 2556.
• สุชีลา ตันชัยนันท์, บรรณาธิการ. จิตร ภูมิศักดิ์ และวิวาทะเรื่องเพศภาวะในสังคมไทย. กรุงเทพฯ: พี เพรส, 2558.
• สุธาชัย ยิ้มประเสริฐ, บรรณาธิการ. จิตร ภูมิศักดิ์: ความทรงจำและคนรุ่นใหม่. กรุงเทพฯ: 6 ตุลารำลึก, 2557.
• สุวิมล รุ่งเจริญ, บรรณาธิการ. จิตร ภูมิศักดิ์ ปัญญาชนนอกคอก: บันทึกคำอภิปราย “สัมมนา 72 ปี จิตร ภูมิศักดิ์” วันที่ 27 กันยายน 2545 ณ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. กรุงเทพฯ: ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาฯ, กองทุนจิตร ภูมิศักดิ์ และสถาบันวิจัยสังคม จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2553.

แหล่งข้อมูลออนไลน์

• โครงการจัดพิมพ์สรรพนิพนธ์ ของจิตร ภูมิศักดิ์ รวบรวมผลงานเขียนของจิตร ภูมิศักดิ์
• คลิปวิดีโอประวัติจิตร ภูมิศักดิ์ จัดทำโดยกลุ่มแรงคิด
• อนุสรณ์สถาน จิตร ภูมิศักดิ์