พระเจ้านันทบุเรง

นันทบุเรง
นันทบุเรง
พระมหากษัตริย์พม่าและประเทศราช หงสาวดี (ค.ศ. 1581–99); อังวะและไทใหญ่ (ค.ศ. 1581–97); ตองอู (ค.ศ. 1581–97); แปร (ค.ศ. 1581–95); มณีปุระ (ค.ศ. 1581–93);
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 19 ธันวาคม ค.ศ. 1599
ราชาภิเษก	15 ตุลาคม ค.ศ. 1581
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	พระเจ้าญองยาน
อัครมหาเสนาบดี	พญาแก่นท้าว
ราชาธิราชแห่งล้านนา
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – ราวกุมภาพันธ์ ค.ศ. 1597
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	สมเด็จพระนเรศวรมหาราช
พระเจ้าประเทศราช	นรธาเมงสอ
ราชาธิราชแห่งสยาม
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 3 พฤษภาคม ค.ศ. 1584
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	ยุบฐานะ
พระเจ้าประเทศราช	สมเด็จพระมหาธรรมราชาธิราช
ราชาธิราชแห่งล้านช้าง
ครองราชย์	10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 – 19 ธันวาคม ค.ศ. 1599
ก่อนหน้า	พระเจ้าบุเรงนอง
ถัดไป	ยุบฐานะ
พระเจ้าประเทศราช	สมเด็จพระไชยเชษฐาธิราช (ค.ศ. 1581–88) ; พระยาแสนสุรินทร์ (ค.ศ. 1588–91) ; พระหน่อแก้วกุมาร (ค.ศ. 1591–95) ; พระวรปิตา (ค.ศ. 1596–99)
พระราชสมภพ	9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 ; ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897; ตองอู
สวรรคต	30 พฤศจิกายน [ตามปฎิทินเก่า: 20 พฤศจิกายน] 1600 (65 ชันษา) ; ตรงกับวันพฤหัสบดี ขึ้น 10 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 962; ตองอู
ฝังพระศพ	1 ธันวาคม [ตามปฎิทินเก่า: 21 พฤศจิกายน] 1600; พระราชวังตองอู
คู่อภิเษก	หงสาวดีมิบะยา ; มีนพยู ; มีนทเว ; สิริราชเทวี ; เมงตะยาแม่ท้าว
พระราชบุตร; ฯลฯ	พระราชโอรส 20 พระองค์ ; พระราชธิดา 18 องค์ เช่น:; มังกยอชวา ; มังรายกะยอฉะวาที่ 2 แห่งอังวะ ; คีนมะน่อง ; ตะโดธรรมราชาที่ 3 ; ศรีธรรมาโศก ; เมงเยสีหะ
ราชวงศ์	ตองอู
พระราชบิดา	พระเจ้าบุเรงนอง
พระราชมารดา	อตุลสิริมหาราชเทวี
ศาสนา	พุทธเถรวาท

พระเจ้านันทบุเรง (พม่า: နန္ဒဘုရင်, ออกเสียง: [nàɰ̃.da̰ bə.jɪ̀ɰ̃]; อักษรโรมัน: Nanda Bayin; 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 – 30 พฤศจิกายน ค.ศ. 1600) หรือ พระเจ้าหงษางาจีสะยาง^[2] เป็นพระเจ้าหงสาวดีจากราชวงศ์ตองอู เสวยราชสมบัติตั้งแต่ ค.ศ. 1581 ถึง ค.ศ. 1599 รัชสมัยพระองค์เป็นช่วงแห่งการล่มสลายของจักรวรรดิตองอู อาณาจักรอันยิ่งใหญ่ที่สุดในประวัติศาสตร์อุษาคเนย์

พระองค์เป็นพระราชโอรสพระองค์ใหญ่ในพระเจ้าบุเรงนอง และทรงร่วมนำศึกหลาย ๆ ครั้งในการขยายจักรวรรดิของพระราชบิดา เมื่อเถลิงราชย์แล้ว พระองค์ทรงเผชิญกับภาระอันเหลือบ่ากว่าแรงในการธำรงมหาอาณาจักรที่พระบิดาเพียรสร้างเอาไว้^[3] พระองค์ไม่ได้รับการสนับสนุนจากเจ้าประเทศราช เมื่อครองราชย์ได้เพียงสามปี ทั้งพม่าตอนบนและอาณาจักรอยุธยาก็แข็งเมือง พระองค์ไม่สามารถประชุมพลได้มากกว่าหนึ่งในสามของกองทัพสมัยพระบิดาเพื่อยกไปปราบ ทั้งไม่สามารถปรองดองกับเมืองเล็กเมืองน้อย^[4] ครั้นช่วง ค.ศ. 1584 ถึง ค.ศ. 1593 พระองค์ทรงเปิดศึกกับอยุธยาถึงห้าครั้ง ซึ่งพ่ายแพ้ทุกครั้ง ทำให้พระราชอำนาจเสื่อมถอยลง และนับแต่ ค.ศ. 1593 เป็นต้นมา พระองค์กลับทรงเป็นฝ่ายที่ต้องตั้งรับการรุกรานจากอยุธยา โดยในระหว่าง ค.ศ. 1594 ถึง ค.ศ. 1595 อยุธยาสามารถยึดชายฝั่งตะนาวศรีได้ทั้งหมด ส่งผลให้ประเทศราชอื่น ๆ พากันแปรพักตร์จากพระองค์ใน ค.ศ. 1597 ต่อมาใน ค.ศ. 1599 ทัพผสมจากตองอูและยะไข่บุกหงสาวดีเมืองหลวงของพระองค์ พระองค์ทรงถูกจับไปกักขังไว้ที่เมืองตองอู ส่วนเมืองหงสาวดีก็ถูกยะไข่ปล้นทรัพย์และเผาทำลายจนสิ้น หนึ่งปีให้หลัง นัดจินหน่อง โอรสพระเจ้าเมงเยสีหตูแห่งตองอู ลอบวางยาพิษพระองค์สวรรคต^[5]^[6]

พระองค์เป็นพระมหากษัตริย์ที่แข็งขันจนอาจนับได้ว่ายิ่งกว่าพระมหากษัตริย์พม่าทั่ว ๆ ไป^[4] แต่ข้อผิดพลาดประการหนึ่งของพระองค์ คือ การพยายามควบคุมจักรวรรดิที่ใหญ่กว้างขวางภายใต้ความสัมพันธ์ในระบอบอุปถัมภ์เอาไว้^[7] จึงเป็นบทเรียนแก่ผู้สืบสันตติวงศ์ของพระองค์ในคริสต์ศตวรรษที่ 17 มิให้ขยายดินแดนจนเกินควร และให้เน้นการปกครองแบบรวมศูนย์ บทเรียนดังกล่าวยังเป็นเหตุให้ปฏิรูปการปกครองในช่วงรื้อฟื้นราชวงศ์ตองอู และปรับปรุงเพิ่มในช่วงราชวงศ์คองบอง ระบอบปกครองที่ปฏิรูปนี้ดำเนินต่อมาจนสิ้นสุดกษัตริย์พม่าใน ค.ศ. 1885^[7]

ต้นพระชนม์

พระราชกำเนิด

นันทบุเรงประสูติเมื่อวันที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535^{[note 2]} ณ พระราชวังตองอู พระราชบิดาคือขุนพลบุเรงนอง ซึ่งภายหลังขึ้นเป็นพระเจ้าหงสาวดี พระราชมารดาคือเจ้าหญิงตะเกงจี (Thakin Gyi) ซึ่งต่อมาคือพระนางอตุลสิริมหาราชเทวี พระอัครมเหสีกรุงหงสาวดี พระมาตุลาคือพระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้แห่งหงสาวดี และพระเจ้าตาคือพระเจ้าเมงจีโยแห่งตองอู และพระเชษฐภคินีเป็นอัครมเหสีกรุงอังวะ ด้วยความสัมพันธ์ทางเครือญาติเหล่านี้ นันทบุเรงจึงทรงมีเชื้อสายราชวงศ์แห่งอาณาจักรพุกามและอาณาจักรปีนยะ^[8] นอกจากนี้ พระองค์ยังน่าจะทรงมีเชื้อไทใหญ่ด้วย^{[note 3]}

การศึกษา

นันทบุเรงประทับ ณ พระราชวังตองอู จนพระชนม์ได้สามพรรษา จึงแปรพระราชฐานมาพระราชวังพะโคที่เมืองหงสาวดี (พะโค) ซึ่งตั้งเป็นเมืองหลวงแห่งใหม่ของจักรวรรดิตองอูเมื่อ ค.ศ. 1539 ตลอดพระชนมชีพวัยเยาว์ พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ พระเจ้าลุง นำพาพระบิดาไปทำศึกบ่อยครั้ง เมื่อพระเจ้าลุงทรงตั้งพระบิดาเป็นอุปราชใน ค.ศ. 1542 นันทบุเรงจึงทรงอยู่ในลำดับที่สองของการสืบราชบัลลังก์ตองอูไปโดยปริยาย ในพระสถานะดังกล่าว นันทบุเรงทรงได้รับการฝึกฝนทางทหารเสมือนพระมาตุลาและพระบิดา^[9]

เมื่อพระชนมายุได้ 13 พรรษา นันทบุเรงทรงได้รับบรรดาศักดิ์ "ชัยสิงห์" (Zeya Thiha) และโดยตามเสด็จพระมาตุลากับพระบิดาไปทำศึกกับอาณาจักรอยุธยาในสงครามคราวเสียพระสุริโยทัย ความกล้าหาญของนันทบุเรงทำให้พระมาตุลาพระราชทานบรรดาศักดิ์ "เมงเยกะยอชวา" (Minye Kyawswa) แก่นันทบุเรง^[10]

อุปราช

การเข้าสู่ตำแหน่ง

พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้พระมาตุลาของพระองค์ถูกลอบปลงพระชนม์ในวันที่ 30 เมษายน ค.ศ. 1550 แม้พระบิดาจะเป็นพระมหาอุปราช แต่มังฆ้องที่ 2 พระอนุชาร่วมพระบิดาเดียวกับบุเรงนอง ไม่ยอมรับสิทธิสืบบัลลังก์ดังกล่าว และประกาศตนเป็นเอกราช ณ เมืองตองอู นันทบุเรงจึงพาพระมารดาและพระพี่นางลี้ภัยไปหาพระบิดาซึ่งเวลานั้นไปราชการศึกที่เมืองทะละ (ในเมืองย่างกุ้งปัจจุบัน)^[11]

ณ ที่นั้น นันทบุเรงทรงร่วมกับพระบิดาวางแผนกอบกู้ราชบัลลังก์ กองกำลังของบุเรงนองเข้าตีเมืองตองอูเป็นครั้งแรกในเดือนกันยายน ค.ศ. 1550 และยึดเมืองได้ในวันที่ 11 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองไว้ชีวิตมังฆ้องที่ 2 แล้วราชาภิเษกขึ้นเป็นพระเจ้าหงสาวดีสืบต่อจากพระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ สถาปนานันทบุเรงพระราชโอรสซึ่งขณะนั้นพระชนมายุได้ 15 พรรษา ขึ้นเป็นพระมหาอุปราช พระราชพิธีราชาภิเษกมีขึ้น ณ วันที่ 12 มกราคม นั้นเอง^{[note 4]}

งานศึก

ตลอด 15 ปีต่อมา บุเรงนองทรงมุ่งมั่นขยายจักรวรรดิตองอู ทำให้คนใกล้ชิดต้องทุ่มเทกายใจแก่การศึกไปด้วย แต่ในช่วงแรก นันบุเรงยังทรงพระเยาว์นัก จึงมีบทบาทจำกัด จน ค.ศ. 1557 เป็นต้นมา นันทบุเรงทรงได้รับภารกิจสำคัญมากขึ้นเรื่อย ๆ ทำให้พระองค์ พร้อมด้วยพระเจ้าอาคือมังฆ้องที่ 2, ตะโดธรรมราชาที่ 2, และตะโดเมงสอ กลายเป็นสี่ยอดขุนพลของบุเรงนอง และหลายทศวรรษให้หลัง นันทบุเรงทรงก้าวหน้าด้วยความดีความชอบในฐานะผู้นำทัพ จนเมื่อปลายรัชสมัยของพระบิดา นันทบุเรงก็ทรงได้เป็นผู้นำศึกทั้งหมดด้วยพระองค์เอง

การศึกของอุปราชนันทบุเรง (ค.ศ. 1551–80)

สถานที่	เวลา	ไพร่พล	หมายเหตุ
แปร	ค.ศ. 1551	?	เพื่อป้องกันหงสาวดี^[12]
หงสาวดี	ค.ศ. 1552	1 กรม	ไม่ได้รบกัน^[13]
อังวะ	ค.ศ. 1553	14,000 คน	งานใหญ่ครั้งแรก เป็นแม่กองนำทัพหน้าขึ้นเหนือไปปราบอังวะ แต่หน้าที่ส่วนใหญ่เป็นแต่ทางพิธีการ เพราะพระเจ้าอาทั้งสอง คือ ตะโดธรรมราชาที่ 2 และมังฆ้องที่ 2 ในฐานะที่มีประสบการณ์สูง ทรงเป็นผู้บัญชาการหลัก การศึกครั้งนี้สิ้นสุดลงด้วยฝ่ายหงสาวดีเลิกทัพกลับ เพราะอังวะป้องกันเป็นสามารถ^[14]
อังวะ	ค.ศ. 1554–55	?	เพื่อป้องกันหงสาวดี^[15]
กลุ่มรัฐไทใหญ่	ค.ศ. 1557	12,000 คน	นำทัพกับพระเจ้าอา ตะโดเมงสอ และมังฆ้องที่ 2 ไปบรรจบกันที่เมืองตี่บอ ได้ชนช้างกับข้าศึกที่เมืองนี้^[16]
เมืองนาย	ค.ศ. 1557	8,000 คน	เป็นนายกองใหญ่ มีพญาทะละเป็นนายกองรอง แต่ไม่ได้รบ เพราะกองหน้าซึ่งมีพระเจ้าอา ตะโดธรรมราชาที่ 2 เป็นผู้นำนั้น ตีได้เมืองนายเสียก่อน^[17]
ล้านนา	ค.ศ. 1558	10 กรม 2 กองพันทหารม้า	หนึ่งหนึ่งในสามกองหน้า อีกสองกองมีผู้นำ คือ ตะโดธรรมราชาที่ 2 และตะโดเมงสอ^[18]
เมืองนาย	ค.ศ. 1558	10 กรม	นำทัพกับตะโดเมงสอขึ้นจากล้านนาไปปราบกบฏเจ้าฟ้าเมืองนาย (saopha of Mone)^[19]
กลุ่มรัฐไทใหญ่ในลุ่มแม่น้ำสาละวิน	ค.ศ. 1563	12,000 คน	นำหนึ่งในสี่ทัพที่ยกไปรุกรานกลุ่มรัฐในลุ่มน้ำสาละวิน ทัพของนันทบุเรงยกจากเมืองหมอก (Momeik) โดยมีพญาทะละเป็นแม่กองรอง ได้รบกันที่เมืองเมา (Maing Maw) ยึดได้เมือง Hotha, Latha, Kaingma, และ Mainglyin^[20]
อยุธยา	ค.ศ. 1563–64	14,000 คน	นำทัพพร้อมด้วยพระเจ้าอา มังฆ้องที่ 2 ไปยึดสุโขทัยได้สำเร็จในเดือนธันวาคม ค.ศ. 1563 แล้วเดินหน้าเข้าตีกำแพงเมืองอยุธยา^[21]
ล้านนา	ค.ศ. 1564	12,000 คน	นำทัพหนึ่งในสี่ทัพจากอยุธยาขึ้นไปตีเชียงใหม่ แล้วยกจากเชียงใหม่ไปตีเชียงแสน ผู้นำท้องถิ่นออกถวายสัตย์^[22]
ล้านช้าง	ค.ศ. 1564–65	24,000 คน	เป็นนายกองใหญ่ ยึดเวียงจันทน์ได้ในเดือนมกราคม ค.ศ. 1565^[23] ได้ตั้งผู้ปกครองใหม่ให้ล้านช้างในฐานะเมืองขึ้นของหงสาวดี แล้วยกทัพออกจับตัวพระไชยเชษฐา กษัตริย์ลาวพระองค์ก่อน แต่หาไม่พบ จึงเสด็จกลับหงสาวดีในเดือนสิงหาคม ค.ศ. 1565^[24]
อยุธยา	ค.ศ. 1568–69	11,000 คน	นำหนึ่งในห้าทัพที่ยกไปตีอยุธยา^[25]
ล้านช้าง	ค.ศ. 1569–70	11 กรม	นำทัพหนึ่งในห้าทัพที่ยกไปรุกรานล้านช้างในเดือนตุลาคม ค.ศ. 1569 ทัพของนันทบุเรงยกจากลำพูนเข้าล้านช้าง^[26] ติดตามหากองกำลังท้องถิ่นที่ต่อต้านหงสาวดีเป็นหลายเดือน ไพร่พลอดอยากล้มตาย จึงยกกลับในเดือนมีนาคม ค.ศ. 1570^[27] เหลือพลเดิมไม่กี่คนรอดกลับหงสาวดี^[28]
โมเยง (Mohnyin) และโมกอง (Mogaung)	ค.ศ. 1571–72	12,000 คน	นำหนึ่งในสองทัพขึ้นเหนือไปปราบกบฏที่ภูเขากะชีน (Kachin hills) อีกทัพมีผู้นำคือตะโดธรรมราชาที่ 2 ยึดโมเยงและโมกองได้โดยปราศจากการต่อต้าน ผู้นำกบฏหนีเข้าป่า ไม่สามารถจับตัวได้^[29]
ล้านช้าง	ค.ศ. 1574	11,000 คน	นำหนึ่งในกองหน้าทั้งสามกอง ไม่มีการต่อต้าน จึงยึดเวียงจันทน์ได้โดยง่าย^[30]
โมเยงและโมกอง	ค.ศ. 1575	7,000 คน	นำหนึ่งในห้าทัพไปปราบกบฏในภูเขากะชีนอีกครั้ง^[31] ทัพของนันทบุเรงและตะโดเมงสอขับไล่กบฏออกจากหุบเขา กองพันกองหนึ่งของตะโดเมงสอสังหารผู้นำกบฏคนหนึ่งได้^[32]
ล้านช้าง	ค.ศ. 1579–80	22,000 คน	เพื่อปราบความวุ่นวายในล้านช้าง ไม่มีการต่อต้าน จึงประพาสชนบทล้านช้างหลายเดือน แล้วกลับหงสาวดี ณ วันที่ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580^{[note 5]}

งานเมือง

นันทบุเรงทรงเป็นสมาชิกที่แข็งขันในราชสำนักหงสาวดีซึ่งส่วนใหญ่มีเสนาบดีเป็นชาวมอญพื้นเมือง พระราชบิดาทรงรับฟังความเห็นที่นันทบุเรงถวายเสมอ แม้ไม่ทรงปฏิบัติตามทุกครั้งก็ตาม^[33] นันทบุเรงทรงมีบทบาททางปกครองมากขึ้นในช่วงสองปีสุดท้ายของรัชกาลพระราชบิดา เมื่อพระพลานามัยของพระราชบิดาเสื่อมถอยลงตามลำดับ^{[note 6]}

ต้นรัชกาล

การขึ้นครองราชย์

พระเจ้าบุเรงนองประชวรมายาวนานจนเสด็จสวรรคต ณ วันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 นันทบุเรงสืบราชสมบัติต่อโดยปราศจากการต่อต้าน พระองค์ถวายพระเพลิงพระราชบิดาอย่างสมพระเกียรติพระเจ้าจักรพรรดิตามคติพุทธ พระราชพิธีมีขึ้นหน้าพระราชวังกัมโพชธานี จากนั้น จึงราชาภิเษกในวันที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581^{[note 7]} แล้วทรงตั้งมังกะยอชวาที่ 1 พระราชโอรสพระองค์ใหญ่เป็นพระมหาอุปราช^[34]

สภาพการณ์ของจักรวรรดิ

สิ่งที่ตกทอดจากพระราชบิดามาสู่พระเจ้านันทบุเรงคือ "จักรวรรดิซึ่งน่าจะใหญ่โตที่สุดในประวัติศาสตร์อุษาคเนย์"^[35] ที่ชาวโปรตุเกสพรรณนาว่า เป็น "รัฐราชาธิปไตยอันทรงอำนาจที่สุดในเอเชีย ถัดจากจีน"^[36] อย่างไรก็ดี จักรวรรดิที่ใหญ่โตเกินควรนี้ เดิมผูกกันไว้ด้วยความสัมพันธ์ส่วนตัวพระเจ้าบุเรงนองกับผู้นำท้องถิ่นซึ่งนิยมรักใคร่ในตัวบุเรงนอง มิใช่ต่อจักรวรรดิของบุเรงนอง^[7] และในการปกครองประเทศราชต่าง ๆ พระเจ้าบุเรงนองทรงใช้รูปแบบเมืองมณฑล โดยพระองค์อยู่แกนกลาง แล้วรายล้อมด้วยเจ้าประเทศราชที่มีสถานะกึ่งอิสระ อุปราชที่ปกครองโดยอิสระ และผู้ปกครองภายใต้การกำกับดูแลของข้าหลวงจากส่วนกลาง^[37] ด้วยระบบเช่นนี้ เมื่อมีกษัตริย์พระองค์ใหม่เข้ามาอยู่ในแกนกลาง กษัตริย์พระองค์นั้นก็จำต้องทรงสร้างความสัมพันธ์ทั้งหมดเสียใหม่ ซึ่งมิใช่งานง่าย เพราะเมืองขึ้นทั้งหลาย แม้จะอยู่ในสภาพภูมิประเทศเดียวกับเมืองแกนกลาง แต่ก็อยู่ห่างไกล ทำให้ยากที่จะยกทัพไปปราบปรามได้เบ็ดเสร็จ^[7] จี.อี. ฮาร์วีย์ (G.E. Harvey) นักประวัติศาสตร์ ตั้งข้อสังเกตว่า มรดกที่นันทบุเรงทรงได้รับนั้น คือ ภาระในการรักษาจักรวรรดิให้เป็นอันหนึ่งอันเดียวให้ได้ และพระองค์หมายพระทัยจะรักษาเอกภาพนั้นไว้ด้วยการยกไปเทครัวอยุธยาไปกระจายไว้ทุกทิศานุทิศ^[38]

ช่วงแรก ๆ หลังการขึ้นครองราชย์ นันทบุเรงทรงเรียกเจ้าประเทศราชต่าง ๆ มาถวายสัตย์ เจ้าประเทศราชเหล่านี้เคยเป็นรัฐอธิปไตยมาก่อน พร้อมจะแยกตัวจากจักรวรรดิตองอูทุกเมื่อที่สบโอกาส แต่ยังไม่มีใครพร้อมเคลื่อนไหวต่อต้านนันทบุเรงผู้ทรงพร้อมด้วยประสบการณ์ทางการศึก^[38] ทุกฝ่ายจึงมีที่ท่า "เฝ้ารอสังเกตการณ์" ไปก่อน^[39] เจ้าประเทศราชหลัก ๆ โดยเฉพาะอยุธยาซึ่งเป็นเมืองขึ้นที่ทรงอำนาจที่สุด ถวายบรรณาการแก่หงสาวดีต่อไปตามเดิมจนถึงเดือนพฤษภาคม ค.ศ. 1582^[40]

สงครามที่ไร้ผล

ภายในปีที่ขึ้นครองราชย์นั้นเอง พระเจ้านันทบุเรงต้องทรงเผชิญกับการแข็งเมืองของรัฐไทใหญ่ทางเหนือหลายรัฐ (ในมณฑลยูนนานปัจจุบัน) กบฏเหล่านี้สามารถปราบปรามลงได้ แต่ก็ตามมาด้วยกบฏจากอังวะและอยุธยาใน ค.ศ. 1584 พระองค์ทรงกำราบอังวะได้ แต่ไม่ทรงสามารถพิชิตอยุธยาได้เหมือนพระราชบิดา โดยในช่วง ค.ศ. 1584–1593 นันทบุเรงทรงเปิดศึกกับอยุธยาถึงห้าครั้ง และทุกครั้งล้มเหลว ทำให้ประเทศราชอื่น ๆ เอาใจออกหาก พระองค์ไม่ทรงสามารถนำเมืองขึ้นกลับคืนมาได้มากกว่าหนึ่งในสามของดินแดนเดิม และเมื่อสิ้นสงครามกับอยุธยา ปรากฏว่า ฐานอำนาจของพระองค์ในพม่าตอนล่างมีประชากรลดลงอย่างยิ่ง นำไปสู่การแข็งเมืองของประเทศราชอื่น ๆ ที่พระองค์มิอาจทรงยุติได้^[4]

กบฏในช่วงแรก

กลุ่มรัฐจีนไทใหญ่ (ค.ศ. 1582–83)

เมืองจ๋านตา และ เมืองสองสบ รัฐจีนไทใหญ่ (ปัจจุบันคือเต๋อหงและเป่าซานในมณฑลยูนนาน) เป็นกลุ่มแรกที่ไม่ส่งบรรณาการแก่กษัตริย์พระองค์ใหม่ ฉะนั้น ในเดือนกันยายน/ตุลาคม ค.ศ. 1582^{[note 8]} นันทบุเรงจึงส่งทหารสองกอง คน 16,000 ม้า 1,400 และช้าง 100 ให้ตะโดธรรมราชาที่ 2 พระเจ้าแปรผู้เป็นพระเจ้าอา และพระเจ้าเชียงใหม่นรธาเมงสอผู้เป็นพระอนุชา เป็นแม่กองยกไปปราบปรามลงโทษ ทัพทั้งสองใช้เวลาห้าเดือนก็สำเร็จ และยกกลับหงสาวดีในวันที่ 9 เมษายน ค.ศ. 1583^[41]

ในวัฒนธรรมสมัยนิยม

มีนักแสดงผู้รับบท พระเจ้านันทบุเรง ได้แก่

อนุวัฒน์ นิวาตวงศ์ จากละครเรื่อง กษัตริยา (2546)
จักรกฤษณ์ อำมรัตน์ จากภาพยนตร์เรื่อง ตำนานสมเด็จพระนเรศวรมหาราช (2550 – 2558), ละครเรื่อง ขุนศึก (2555)
กษาปณ์ จำปาดิบ จากละครเรื่อง ตำนานสมเด็จพระนเรศวรมหาราช เดอะซีรีส์ (2560 – 2562)

พงศาวลี

พงศาวลีของพระเจ้านันทบุเรง

4. เมงเยสีหตู

2. พระเจ้าบุเรงนอง

5. ชีน-มโย่เมียะ

1. พระเจ้านันทบุเรง

6. พระเจ้าเมงจีโย

3. พระนางอตุลสิริมหาราชเทวี

7. พระนางรัตนาเทวีแห่งตองอู

หมายเหตุ

↑ ล้านช้างไม่ได้เลิกความสัมพันธ์แบบเมืองขึ้นกับพม่าอย่างเป็นทางการจนกระทั่ง ค.ศ. 1603 ตามความเห็นของ Stuart-Fox (2008: 38) แต่ก็ได้ประกาศอิสรภาพมาตั้งแต่ ค.ศ. 1597 แล้ว
↑ มหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 61, 106) ระบุว่านันทบุเรงเสด็จขึ้นเสวยราชย์ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ตรงกับวันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ขณะนั้นพระชนมายุ 46 พรรษา แต่ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 240, 248) ระบุด้วยว่าเป็นวันขึ้น 13 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 910 ซึ่งตรงกับวันที่ 13 ตุลาคม ค.ศ. 1548 พระองค์มีพระชนมายุ 12 พรรษา ข้อมูลเหล่านี้หมายความว่าพระองค์ประสูติระหว่างวันขึ้น 14 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 กับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 อันตรงกับวันจันทร์ที่ 8 หรือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 และฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 106) ระบุอีกว่าพระองค์ประสูติในวันอังคาร เพราะฉะนั้น จึงชี้ชัดได้ว่าวันประสูติของนันทบุเรงคือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897
↑ เอกสารไม่ได้ระบุเชื้อสายราชวงศ์โดยตรง แต่ข้อมูลเรื่องเชื้อสายนี้มีร่องรอยอยู่ในตำแหน่งฐานันดรของบรรพบุรุษของพระองค์ กล่าวคือพระนางรัตนาเทวี สมเด็จยายของพระองค์ทรงเป็นเจ้าหญิงเมืองปาย (Mongpai) ในแคว้นไทใหญ่ ทั้งบรรพบุรุษองค์อื่น ๆ ของพระองค์ก็มีเชื้อสายไทใหญ่ เช่น พระเจ้าสีหตูทรงเป็นลูกครึ่งไทใหญ่ และพระนางชินมิเนาก์ (Shin Mi-Nauk) ทรงเป็นชาวไทใหญ่เต็มร้อย แต่ก็มีนักวิชาการบางคน เช่น Aung-Thwin (Aung-Thwin 1996; Aung-Thwin 2012: 107–109) แย้งว่าฐานันดรศักดิ์อาจไม่สัมพันธ์กับชาติพันธุ์ก็ได้ และการเชื่อมโยงพระองค์ว่า มีเชื้อสายไทใหญ่ดังกล่าว ก็ปราศจากหลักฐานรองรับ
↑ ตามมหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 201) ในราชาภิเษกวันที่ 12 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองพระราชทานยศถาให้แก่พระประยูรญาติ แต่ไม่ปรากฏโดยตรงว่าทรงตั้งนันทบุเรงเป็นมหาอุปราชในพระราชพิธีดังกล่าว แต่หลังจากนี้เอกสารดังกล่าวก็เริ่มเรียกนันทบุเรงว่ามหาอุปราช จึงน่าเชื่อว่านันทบุเรงทรงได้รับตำแหน่งในพิธีนั้นเอง (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202)
↑ มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 2006: 68–69) ระบุว่า เสด็จกลับ ณ วันอาทิตย์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 แต่ข้อความนี้น่าจะเป็นการคัดลอกผิดของอาลักษณ์ วันขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ตรงกับวันพุธที่ 23 มีนาคม ค.ศ. 1580 แต่วันอาทิตย์ ต้องเป็น วันขึ้น 5 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ซึ่งตรงกับ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580 ในภาษาพม่า เลข 5 (၅) และเลข 8 (၈) มักเขียนสลับกัน
↑ ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 49, 53) ระบุว่าบุเรงนองเริ่มประชวรกระเสาะกระแสะตั้งแต่ต้น ค.ศ. 1579 เป็นอย่างน้อย จึงทรงมอบหมายภารกิจสำคัญให้แก่นันทบุเรงมากขึ้นเรื่อย ๆ กรณีสำคัญคือเมื่อทรงตั้งนรธาเมงสอเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ บุเรงนองรับสั่งให้นรธาเมงสอเชื่อฟังนันทบุเรง เพื่อความสงบเรียบร้อยของจักรวรรดิโดยรวม ต่อมาบุเรงนองยังโปรดให้นันทบุเรงยกทัพไปปราบล้านช้างในปีเดียวกัน
↑ มหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา และมหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว ระบุตรงกันว่านันทบุเรงราชาภิเษกในวันอาทิตย์ แต่ระบุวันที่ต่างกัน มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 206: 77) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 4 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ซึ่งตรงกับวันเสาร์ที่ 14 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ส่วนฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 73) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 5 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 อันตรงกับวันอาทิตย์ที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581
↑ มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 78) ว่า อยู่ในเดือน Thadingyut จ.ศ. 944 ซึ่งกินเวลาตั้งแต่วันที่ 27 กันยายนย ค.ศ. 1582 จนถึง 25 ตุลาคม ปีเดียวกัน

อ้างอิง

↑ Hmannan Vol. 3 2003: 106
↑ ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 417
↑ Lieberman 2003: 161
↑ ^4.0 ^4.1 ^4.2 Harvey 1925: 181–182
↑ Harvey 1925: 182–183
↑ Lieberman 2003: 154–156
↑ ^7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 Lieberman 2003: 154–155
↑ Hmannan Vol. 2 2003: 172–173.
↑ Sein Lwin Lay 2006: 109
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 189
↑ Hmannan Vol. 2 2003: 258–259
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 206
↑ Hmannan Vol. 2 2003: 280–281
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 216
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 230, 233–235
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 240–242
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 245
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 249
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 261–262
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 267–272
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 277–279
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 285–287
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 289–292
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 309
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 327
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 332–335
↑ Phayre 1967: 114–115
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 336–338
↑ Maha Yazawin Vol. 3 2006: 39–42
↑ Maha Yazawin Vol. 3 2006: 45–46
↑ Maha Yazawin Vol. 3 2006: 48–49
↑ Maha Yazawin Vol. 2 2006: 251
↑ Hmannan Vol. 3 2003: 73
↑ Lieberman 2003: 152
↑ Tarling 1999: 72–73
↑ Lieberman 2003: 35
↑ ^38.0 ^38.1 Harvey 1925: 181
↑ Aung-Thwin & Aung-Thwin 2012: 137
↑ Maha Yazawin Vol. 3 2006: 77–78
↑ Maha Yazawin Vol. 3 2006: 78

บรรณานุกรม

Harvey, G. E. (1925). History of Burma: From the Earliest Times to 10 March 1824. London: Frank Cass & Co. Ltd.
Lieberman, Victor B. (2003). Strange Parallels: Southeast Asia in Global Context, c. 800–1830, volume 1, Integration on the Mainland. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-80496-7.
Stuart-Fox, Martin (2008). Historical Dictionary of Laos. Scarecrow Press. ISBN 9780810864115.
พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น. นนทบุรี : ศรีปัญญา, 2553. 800 หน้า. ISBN 978-616-7146-08-9

ก่อนหน้า		พระเจ้านันทบุเรง		ถัดไป
พระเจ้าบุเรงนอง		พระมหากษัตริย์พม่า (อาณาจักรพม่ายุคที่ 2) (พ.ศ. 2124 - พ.ศ. 2142)		พระเจ้าญองยาน

[1] ล้านช้างไม่ได้เลิกความสัมพันธ์แบบเมืองขึ้นกับพม่าอย่างเป็นทางการจนกระทั่ง ค.ศ. 1603 ตามความเห็นของ Stuart-Fox (2008: 38) แต่ก็ได้ประกาศอิสรภาพมาตั้งแต่ ค.ศ. 1597 แล้ว

[9] มหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 61, 106) ระบุว่านันทบุเรงเสด็จขึ้นเสวยราชย์ในวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ตรงกับวันที่ 10 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ขณะนั้นพระชนมายุ 46 พรรษา แต่ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 240, 248) ระบุด้วยว่าเป็นวันขึ้น 13 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 910 ซึ่งตรงกับวันที่ 13 ตุลาคม ค.ศ. 1548 พระองค์มีพระชนมายุ 12 พรรษา ข้อมูลเหล่านี้หมายความว่าพระองค์ประสูติระหว่างวันขึ้น 14 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 กับวันขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897 อันตรงกับวันจันทร์ที่ 8 หรือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 และฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 106) ระบุอีกว่าพระองค์ประสูติในวันอังคาร เพราะฉะนั้น จึงชี้ชัดได้ว่าวันประสูติของนันทบุเรงคือวันอังคารที่ 9 พฤศจิกายน ค.ศ. 1535 ตรงกับวันอังคาร ขึ้น 15 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 897

[11] เอกสารไม่ได้ระบุเชื้อสายราชวงศ์โดยตรง แต่ข้อมูลเรื่องเชื้อสายนี้มีร่องรอยอยู่ในตำแหน่งฐานันดรของบรรพบุรุษของพระองค์ กล่าวคือพระนางรัตนาเทวี สมเด็จยายของพระองค์ทรงเป็นเจ้าหญิงเมืองปาย (Mongpai) ในแคว้นไทใหญ่ ทั้งบรรพบุรุษองค์อื่น ๆ ของพระองค์ก็มีเชื้อสายไทใหญ่ เช่น พระเจ้าสีหตูทรงเป็นลูกครึ่งไทใหญ่ และพระนางชินมิเนาก์ (Shin Mi-Nauk) ทรงเป็นชาวไทใหญ่เต็มร้อย แต่ก็มีนักวิชาการบางคน เช่น Aung-Thwin (Aung-Thwin 1996; Aung-Thwin 2012: 107–109) แย้งว่าฐานันดรศักดิ์อาจไม่สัมพันธ์กับชาติพันธุ์ก็ได้ และการเชื่อมโยงพระองค์ว่า มีเชื้อสายไทใหญ่ดังกล่าว ก็ปราศจากหลักฐานรองรับ

[15] ตามมหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 201) ในราชาภิเษกวันที่ 12 มกราคม ค.ศ. 1551 บุเรงนองพระราชทานยศถาให้แก่พระประยูรญาติ แต่ไม่ปรากฏโดยตรงว่าทรงตั้งนันทบุเรงเป็นมหาอุปราชในพระราชพิธีดังกล่าว แต่หลังจากนี้เอกสารดังกล่าวก็เริ่มเรียกนันทบุเรงว่ามหาอุปราช จึงน่าเชื่อว่านันทบุเรงทรงได้รับตำแหน่งในพิธีนั้นเอง (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202)

[37] มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 2006: 68–69) ระบุว่า เสด็จกลับ ณ วันอาทิตย์ ขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 แต่ข้อความนี้น่าจะเป็นการคัดลอกผิดของอาลักษณ์ วันขึ้น 8 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ตรงกับวันพุธที่ 23 มีนาคม ค.ศ. 1580 แต่วันอาทิตย์ ต้องเป็น วันขึ้น 5 ค่ำ เดือน Tagu จ.ศ. 942 ซึ่งตรงกับ 20 มีนาคม ค.ศ. 1580 ในภาษาพม่า เลข 5 (၅) และเลข 8 (၈) มักเขียนสลับกัน

[39] ฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 49, 53) ระบุว่าบุเรงนองเริ่มประชวรกระเสาะกระแสะตั้งแต่ต้น ค.ศ. 1579 เป็นอย่างน้อย จึงทรงมอบหมายภารกิจสำคัญให้แก่นันทบุเรงมากขึ้นเรื่อย ๆ กรณีสำคัญคือเมื่อทรงตั้งนรธาเมงสอเป็นพระเจ้าเชียงใหม่ บุเรงนองรับสั่งให้นรธาเมงสอเชื่อฟังนันทบุเรง เพื่อความสงบเรียบร้อยของจักรวรรดิโดยรวม ต่อมาบุเรงนองยังโปรดให้นันทบุเรงยกทัพไปปราบล้านช้างในปีเดียวกัน

[40] มหาราชวงศ์ ฉบับอูกะลา และมหาราชวงศ์ ฉบับหอแก้ว ระบุตรงกันว่านันทบุเรงราชาภิเษกในวันอาทิตย์ แต่ระบุวันที่ต่างกัน มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 3 206: 77) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 4 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 ซึ่งตรงกับวันเสาร์ที่ 14 ตุลาคม ค.ศ. 1581 ส่วนฉบับหอแก้ว (Hmannan Vol. 3 2003: 73) ว่า เป็นวันอาทิตย์ แรม 5 ค่ำ เดือน Tazaungmon จ.ศ. 943 อันตรงกับวันอาทิตย์ที่ 15 ตุลาคม ค.ศ. 1581

[48] มหาราชวงศ์ (Maha Yazawin Vol. 2 2006: 78) ว่า อยู่ในเดือน Thadingyut จ.ศ. 944 ซึ่งกินเวลาตั้งแต่วันที่ 27 กันยายนย ค.ศ. 1582 จนถึง 25 ตุลาคม ปีเดียวกัน

[hy-3-106-2] Hmannan Vol. 3 2003: 106

[3] ฉบับหลวงประเสริฐอักษรนิติ์. พระราชพงศาวดารกรุงศรีอยุธยา ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และเอกสารอื่น, หน้า 417

[vbl-161-4] Lieberman 2003: 161

[geh-181-182-5] 4.0 ^4.1 ^4.2 Harvey 1925: 181–182

[geh-182-183-6] Harvey 1925: 182–183

[vbl-154-156-7] Lieberman 2003: 154–156

[vbl-154-155-8] 7.0 ^7.1 ^7.2 ^7.3 Lieberman 2003: 154–155

[10] Hmannan Vol. 2 2003: 172–173.

[sll-109-12] Sein Lwin Lay 2006: 109

[my-2-189-13] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 189

[hy-2-258-259-14] Hmannan Vol. 2 2003: 258–259

[my-2-202-16] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 202

[my-2-206-17] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 206

[hy-2-280-281-18] Hmannan Vol. 2 2003: 280–281

[my-2-216-19] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 216

[my-2-230-233-235-20] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 230, 233–235

[my-2-240-242-21] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 240–242

[my-2-245-22] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 245

[my-2-249-23] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 249

[my-2-261-262-24] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 261–262

[my-2-267-272-25] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 267–272

[my-2-277-279-26] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 277–279

[my-2-285-287-27] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 285–287

[my-2-289-292-28] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 289–292

[my-2-309-29] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 309

[my-2-327-30] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 327

[my-2-332-335-31] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 332–335

[app-114-115-32] Phayre 1967: 114–115

[my-2-336-338-33] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 336–338

[my-3-39-42-34] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 39–42

[my-3-45-46-35] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 45–46

[my-3-48-49-36] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 48–49

[my-2-251-38] Maha Yazawin Vol. 2 2006: 251

[hy-3-73-41] Hmannan Vol. 3 2003: 73

[vbl-152-42] Lieberman 2003: 152

[chsea-72-73-43] Tarling 1999: 72–73

[vbl-35-44] Lieberman 2003: 35

[geh-181-45] 38.0 ^38.1 Harvey 1925: 181

[atat-137-46] Aung-Thwin & Aung-Thwin 2012: 137

[my-3-77-78-47] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 77–78

[my-3-78-49] Maha Yazawin Vol. 3 2006: 78

[note 1]

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[note 2]

[8]

[note 3]

[9]

[10]

[11]

[note 4]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[note 5]

[33]

[note 6]

[note 7]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[note 8]

[41]

ด ค ก ราชวงศ์ตองอู
พระมหากษัตริย์	พระเจ้าเมงจีโย พระเจ้าตะเบ็งชะเวตี้ พระเจ้าบุเรงนอง พระเจ้านันทบุเรง พระเจ้าญองย่าน พระเจ้าอะเนาะเพะลูน พระเจ้ามีนเยเดะบะ พระเจ้าตาลูน พระเจ้าปีนดะเล พระเจ้าปเย พระเจ้านะราวะระ พระเจ้ามังกะยอดิน พระเจ้าสเน่ห์มิน พระเจ้าตะนินกันเหว่ พระเจ้ามหาธรรมราชาธิบดี
สงครามที่สำคัญ	สงครามพระเจ้าตะเบ็งชเวตี้ สงครามช้างเผือก การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่ 1 สงครามตีเมืองคัง สงครามยุทธหัตถี
ที่ประทับ	พระราชวังกัมโพชธานี

ด ค ก พระมหากษัตริย์พม่า
ราชวงศ์พุกาม ค.ศ. 849–1297	ปยีน-บย่า ตานแนะ ซะเล เต้นโค ญองอู้ ซอยะฮ่าน กู้นซอจ้องพยู จีนโซ่ โซะกะเต้ อโนรธามังช่อ ซอลู จานซิต้า ซีตูที่ 1 นะระตู นรสิงขะ ซีตูที่ 2 ไชยสิงขะ นรสิงหอุซะนา¹ จะซวา อุซะนา นรสีหบดี กะยอฉะวา²
อาณาจักรมยีนไซง์และอาณาจักรปี้นยะ ค.ศ. 1297–1364	อะทินคะยา¹, ราซะทินจาน¹ และ สีหตู¹ สีหตู อูซะนาที่ 1 สีตู¹ กะยอฉะวาที่ 1 กะยอฉะวาที่ 2 นรตู่ อูซะนาที่ 2
อาณาจักรซะไกง์ ค.ศ. 1315–1364	ซอยู่น ตราพระยาที่ 1 อโนรธาที่ 1 จะซวา อโนรธาที่ 2 ตราพระยาที่ 2 มินบเยาะสีหบดี
อาณาจักรอังวะ ค.ศ. 1364–1555	ตะโดมินพญา ฝรั่งมังศรีชวา ตราพระยา ฝรั่งมังฆ้อง ฝรั่งมังศรี มี่นละแง กะเล่เจ้ตองโญ โม่ญี่นตะโด้ มังรายกะยอฉะวาที่ 1 นรปติที่ 1 สีหสุระ มังฆ้องที่ 2 และ สีหสุระที่ 2 นรปติที่ 2 ซะโลน³ และ โตฮาน-บว่า³ คอนเมง³ นรปติที่ 3³ นรปติที่ 4³
อาณาจักรหงสาวดี ค.ศ. 1287–1539, ค.ศ. 1550–1552	ฟ้ารั่ว รามประเดิด แสนเมือง รามมะไตย ชีปอน อายกำกอง อายลาว พระยาอู่ มหาเทวี¹ ราชาธิราช ธรรมราชา รามที่ 1 พะโร พญาเกียรติ์ มะมุดตาว เชงสอบู ธรรมเจดีย์ รามที่ 2 สการะวุตพี สมิงสอตุต⁴ สมิงทอ⁴
อาณาจักรมเยาะอู้ ค.ศ. 1429–1785	นรเมขลา คะยี Ba Saw Phyu Dawlya Ba Saw Nyo Ran Aung Salingathu ยาซา จาซาปะติ ซอโอ ตะซาตะ มังฆ้อง มี่นบีน Dikkha ซอละ Sekkya พะล่อง ยาซาจี้ คะม่อง สิริสุธรรมมา สเน่ห์ นรปติ ตะโด จันทสุธรรมมา สิริสุริยา วรธรรมราชา มุนีสุธรรมราชา จันทสุริยาที่ 1 นรธา Mayuppiya Kalamandat นรธิบดีที่ 1 จันทวิมาลาที่ 1 จันทสุริยาที่ 2 Sanda Wizaya จันทสุริยาที่ 3 นรธิบดี Narapawara Sanda Wizala Madarit นรอภัย Thirithu จันทปรมะ อภัย Sanda Thumana จันทวิมาลาที่ 2 Sanda Thaditha มหาธัมมตะ
อาณาจักรแปร ค.ศ. 1482–1542	ตะโดเมงสอ บาเยงทเว นรปติ⁵ มังฆ้อง⁵
ราชวงศ์ตองอู ค.ศ. 1510–1752	เมงจีโย ตะเบ็งชะเวตี้ บุเรงนอง นันทบุเรง ญองย่าน อะเนาะเพะลูน มีนเยเดะบะ ตาลูน ปีนดะเล ปเย นะราวะระ มังกะยอดิน สเน่ห์มิน ตะนินกันเหว่ มหาธรรมราชาธิบดี
อาณาจักรหงสาวดีใหม่ ค.ศ. 1740–1757	สมิงทอพุทธกิตติ พญาทะละ
ราชวงศ์โก้นบอง ค.ศ. 1752–1885	อลองพญา มังลอก มังระ จิงกูจา หม่องหม่อง ปดุง จักกายแมง แสรกแมง พุกามแมง มินดง สีป่อ
¹อุปราชหรือผู้สำเร็จราชการแทน ²มองโกลครอบครอง (ค.ศ. 1297) ³สหพันธรัฐชาน (ค.ศ. 1527–55) ⁴การฟื้นฟูระยะสั้น (ค.ศ. 1550–52) ⁵สหพันธรัฐฉานครอบครอง (ค.ศ. 1532–42)