ข้ามไปเนื้อหา

มณฑลพายัพ

จากวิกิพีเดีย สารานุกรมเสรี
มณฑลพายัพ
มณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2437 - พ.ศ. 2476
Flag of มณฑลพายัพ
ธงประจำกองลูกเสือ
(พ.ศ. 2469 – 2476)

แผนที่แสดง 6 หัวเมืองมณฑลพายัพ
  มณฑลพายัพเดิม
  ส่วนที่แยกไปเป็นมณฑลมหาราษฎร์ ต่อกลับมาเข้ากับมณฑลพายัพเช่นเดิม
เมืองหลวงเชียงใหม่
การปกครอง
 • ประเภทสมุหเทศาภิบาลต่างพระเนตรพระกรรณ
สมุหเทศาภิบาล 
• พ.ศ. 2437–2442
พระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค) (คนแรก)
• พ.ศ. 2445–2458
เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)
• พ.ศ. 2458–2465
หม่อมเจ้าบวรเดช กฤดากร
• พ.ศ. 2471–2475
พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทศศิริวงศ์
• พ.ศ. 2475–2476
พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฎ์ (เชียร กัลยาณมิตร) (คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์กรุงรัตนโกสินทร์
• จัดตั้งมณฑลลาวเฉียง
พ.ศ. 2437
• จัดตั้งมณฑลตวันตกเฉียงเหนือ
30 มิถุนายน พ.ศ. 2443[1]
• เปลี่ยนชื่อเป็นมณฑลพายัพ
21 มกราคม พ.ศ. 2444
• แยกพื้นที่จัดตั้งมณฑลมหาราษฎร์
1 เมษายน พ.ศ. 2459
• เป็นส่วนหนึ่งของมณฑลภาคพายัพ
1 เมษายน พ.ศ. 2459 – 31 มีนาคม พ.ศ. 2469
• ยุบรวมมณฑลมหาราษฎร์ไว้ในการปกครองอีกครั้ง
31 มีนาคม พ.ศ. 2469
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล
9 ธันวาคม พ.ศ. 2476
ก่อนหน้า
ถัดไป
นครเชียงใหม่
นครน่าน
นครลำปาง
นครลำพูน
นครแพร่
มณฑลมหาราษฎร์
มณฑลมหาราษฎร์
จังหวัดเชียงใหม่
จังหวัดเชียงราย
จังหวัดน่าน
จังหวัดแพร่
จังหวัดแม่ฮ่องสอน
จังหวัดลำปาง
จังหวัดลำพูน
จังหวัดพะเยา
ภาคเหนือ
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ ไทย

มณฑลพายัพ เป็นมณฑลหนึ่งในการปกครองส่วนภูมิภาคในระบบมณฑลเทศาภิบาลของราชอาณาจักรสยาม ครอบคลุมพื้นที่ภาคเหนือตอนบนของไทยในปัจจุบัน

ประวัติศาสตร์

[แก้]

การปฏิรูปการปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือ

[แก้]

หลังจากที่อาณาจักรสยามได้ลงนามในสนธิสัญญาเบาวริ่งในปี พ.ศ. 2398 อังกฤษได้เข้ามาทำการค้ากับสยามมากขึ้น สินค้าที่อังกฤษมีความต้องการ คือ ไม้สัก ในสมัยพระเจ้ากาวิโลรสสุริยวงศ์ เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ องค์ที่ 6 แห่งราชวงศ์ทิพย์จักร ได้มีคนในบังคับอังกฤษเข้ามาทำไม้ในเขตนครเชียงใหม่เป็นจำนวนมาก และเกิดการทะเลาะแก่งแย่งผลประโยชน์ระหว่างคนในบังคับอังกฤษกับบรรดาเจ้านายและเจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่ กรณีพิพาทได้ลุกลามมาถึงกรุงเทพฯ ตั้งแต่ปลายรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และยืดเยื้อมาถึงรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว

จากสภาพปัญหาดังกล่าว พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงสนพระราชหฤทัยที่จะแก้ไขปัญหาก่อนที่อังกฤษซึ่งเป็นมหาอำนาจจะเข้ามาแทรกแซงจนเป็นปัญหาใหญ่ต่อไป ในปี พ.ศ. 2427 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ พระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นพิชิตปรีชากร เป็นข้าหลวงต่างพระองค์ขึ้นไปจัดการศาลต่างประเทศและทำหน้าที่ชำระคดีความระหว่างคนในบังคับอังกฤษกับเจ้านายฝ่ายเหนือ พร้อมทั้งจัดระเบียบการปกครองหัวเมืองฝ่ายเหนือใหม่

ต่อมา พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระราชดำริในการปฏิรูปการปกครองโดยเฉพาะการปฏิรูปหัวเมือง ต่อมาในปี พ.ศ. 2437 จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกเลิกการจัดการปกครองหัวเมืองจากเมืองประเทศราช หัวเมืองชั้นเอก ชั้นโท ชั้นตรี ชั้นจัตวา แล้วใช้การปกครองระบบเทศาภิบาลแทน โดยแบ่งการจัดการปกครองออกเป็น มณฑล เมือง อำเภอ ในแต่ละมณฑลจะมี “ข้าหลวงเทศาภิบาลสำเร็จราชการมณฑล” หรือ “ข้าหลวงใหญ่” (ต่อมาเรียกว่าผู้บัญชาการมณฑล) ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงคัดเลือกจากผู้ที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัยให้ปฏิบัติงานต่างพระเนตรพระกรรณ แล้วทรงโปรดเกล้าฯ ให้รวม นครเชียงใหม่, นครน่าน, นครลำปาง, นครลำพูน, นครแพร่, เมืองเถิน เข้าเป็น “มณฑลลาวเฉียง” และมีศูนย์กลางการปกครองอยู่ที่นครเชียงใหม่ หัวเมืองฝ่ายเหนือจึงสิ้นสุดความเป็นเมืองประเทศราชหรือนครรัฐอิสระ นับตั้งแต่นั้นเป็นต้นมา[2]

มณฑลลาวเฉียง

[แก้]

ในปี พ.ศ. 2437 หัวเมืองประเทศราชล้านนา ถูกจักรวรรดิอังกฤษและจักรวรรดิฝรั่งเศสขนาบโอบล้อมทั้งสองด้าน พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวมหัวเมืองในดินแดนล้านนา จัดตั้งขึ้นเป็น "มณฑลลาวเฉียง" หรือ "มณฑลพายัพ" ในเวลาต่อมา หัวเมืองในดินแดนล้านนา อันประกอบด้วยหัวเมืองสำคัญ ได้แก่ นครเชียงใหม่, นครน่าน, นครลำปาง, นครลำพูน, นครแพร่ และเมืองเถิน จึงถือเป็นการเปลี่ยนแปลงสถานะของหัวเมืองในดินแดนล้านนาจากหัวเมืองประเทศราชกลายเป็นส่วนหนึ่งของอาณาจักรสยามอย่างสมบูรณ์

มณฑลพายัพ

[แก้]

ต่อมาเมื่อวันที่ 30 มิถุนายน พ.ศ. 2443 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 5 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนชื่อมณฑลเป็น "มณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ" แล้วจึงเปลี่ยนมาเป็น "มณฑลพายัพ" ในปลายปีเดียวกัน ซึ่งประกอบด้วย 6 หัวเมือง ได้แก่

  1. นครเชียงใหม่ - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
    1. เมืองเชียงราย
    2. เมืองเชียงแสน
    3. เมืองป่าเป้า
    4. เมืองฝาง
    5. เมืองแม่ฮ่องสอน
    6. เมืองยวม
    7. เมืองขุนยวม
    8. เมืองปาย
  2. นครลำปาง - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
    1. เมืองพะเยา
    2. เมืองงาว
  3. นครลำพูน - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
    1. เมืองพาน
  4. นครน่าน - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
    1. เมืองเชียงของ
    2. เมืองเทิง
    3. เมืองเชียงคำ
    4. เมืองเชียงลม
    5. เมืองคอบ
    6. เมืองเชียงฮ่อน
    7. เมืองจอมเพชร แขวงหลวงพระบาง (สปป. ลาว)
    8. แขวงไชยบุรี (สปป. ลาว ทั้งหมด)
  5. นครแพร่ - ครอบคลุมพื้นที่ ดังนี้
    1. เมืองสอง
  6. เมืองเถิน (ต่อมาในปี พ.ศ. 2446 ถูกยุบรวมเข้ากับนครลำปาง)

ต่อมาเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2459 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 6 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แยก นครลำปาง, นครน่าน และนครแพร่ ออกจากมณฑลพายัพ และให้จัดตั้งเป็น "มณฑลมหาราษฎร์" โดยมีสำนักข้าหลวงใหญ่มณฑลตั้งอยู่ที่นครแพร่

ต่อมาเมื่อวันที่ 31 มีนาคม พ.ศ. 2469 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว พระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 7 แห่งราชวงศ์จักรี ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยุบมณฑลมหาราษฎร์ แล้วให้กับเข้ามารวมกันมณฑลพายัพตามเดิม

รายพระนามเจ้าผู้ครองนคร

[แก้]
ลำดับ พระนาม/นาม ตำแหน่ง ราชวงศ์ ช่วงเวลา
7
พระเจ้าอินทวิชยานนท์ พระเจ้านครเชียงใหม่ ทิพย์จักร พ.ศ. 2416 - 2440[3]
8
เจ้าอินทวโรรสสุริยวงศ์ เจ้านครเชียงใหม่ ทิพย์จักร พ.ศ. 2444[4] - 2452[5]
9
เจ้าแก้วนวรัฐ เจ้านครเชียงใหม่ ทิพย์จักร พ.ศ. 2454[6] - 2482
ลำดับ พระนาม/นาม ตำแหน่ง ราชวงศ์ ช่วงเวลา
8
เจ้าเหมพินธุไพจิตร เจ้านครลำพูน ทิพย์จักร พ.ศ. 2431 - 2439[7]
9
เจ้าอินทยงยศโชติ เจ้านครลำพูน ทิพย์จักร พ.ศ. 2439 - 2454[8]
10
เจ้าจักรคำขจรศักดิ์ เจ้านครลำพูน ทิพย์จักร พ.ศ. 2454 - 2486
ลำดับ พระนาม/นาม ตำแหน่ง ราชวงศ์ ช่วงเวลา
11
เจ้านรนันทไชยชวลิต เจ้านครลำปาง ทิพย์จักร พ.ศ. 2430 - 2440[9]
12
เจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต เจ้านครลำปาง ทิพย์จักร พ.ศ. 2440 - 2465
13
เจ้าราชบุตร (แก้วเมืองพวน ณ ลำปาง) รั้งตำแหน่งเจ้านครลำปาง ทิพย์จักร พ.ศ. 2465[10] - 2468
ลำดับ พระนาม/นาม ตำแหน่ง ราชวงศ์ ช่วงเวลา
13
พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช พระเจ้านครน่าน ติ๋นมหาวงศ์ พ.ศ. 2436 - 2461
14
เจ้ามหาพรหมสุรธาดา เจ้านครน่าน ติ๋นมหาวงศ์ พ.ศ. 2461 - 2474
ลำดับ พระนาม/นาม ตำแหน่ง ราชวงศ์ ช่วงเวลา
4
เจ้าพิริยเทพวงษ์ เจ้านครแพร่ แสนซ้าย พ.ศ. 2432 - 2445
- ยกเลิกตำแหน่งเจ้าผู้ครองนครแพร่ ผู้ว่าราชการฯ - พ.ศ. 2445

ข้าหลวงเทศาภิบาล

[แก้]

เมื่อปี พ.ศ. 2437 ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงยกเลิกการจัดการปกครองหัวเมือง แบบเมืองประเทศราช หัวเมืองชั้นเอก ชั้นโท ชั้นตรี ชั้นจัตวา แล้วโปรดเกล้าฯ ให้ใช้การปกครองแบบเทศาภิบาลแทน โดยแบ่งการปกครองออกเป็น "มณฑล" , "เมือง" , "อำเภอ" ในแต่ละมณฑลจะมี “ข้าหลวงเทศาภิบาลสำเร็จราชการมณฑล” หรือ “ข้าหลวงใหญ่” (ต่อมาเรียกว่าผู้บัญชาการมณฑล) ที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ แต่งตั้งผู้ที่ทรงไว้วางพระราชหฤทัยให้ปฏิบัติงานต่างพระเนตรพระกรรณ สำหรับมณฑลพายัพ มีข้าหลวงใหญ่ หรือ สมุหเทศาภิบาล ดังนี้

ลำดับ รายพระนาม/นาม ตำแหน่ง เริ่มต้น สิ้นสุด รวมเวลา (ปี)
1 พระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค) ข้าหลวงใหญ่ พ.ศ. 2435 พ.ศ. 2442 7
2 พระยานริศรราชกิจ
(สาย โชติกเสถียร)
ข้าหลวงเทศาภิบาล พ.ศ. 2442 พ.ศ. 2446 4
3 พระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์
(เชย กัลยาณมิตร)
ข้าหลวงเทศาภิบาล พ.ศ. 2446 พ.ศ. 2458 12
4 หม่อมเจ้าบวรเดช กฤดากร ข้าหลวงเทศาภิบาล พ.ศ. 2459 พ.ศ. 2465 4
5 พระยาสุรบดินทรสุรินทรฦาชัย
(พร จารุจินดา)
[11]
ข้าหลวงเทศาภิบาล พ.ศ. 2465 พ.ศ. 2468 3
6 พระยาราชนกูลวิบูลยภักดี
(อวบ เปาโรหิตย์)
[12]
ข้าหลวงเทศาภิบาล พ.ศ. 2469 พ.ศ. 2471 2
6 พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทศศิริวงศ์ ข้าหลวงเทศาภิบาล พ.ศ. 2471 พ.ศ. 2475 4
7 พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฎ์
(เชียร กัลยาณมิตร)
ข้าหลวงเทศาภิบาล พ.ศ. 2475 พ.ศ. 2476 1

โรงเรียนประจำมณฑลพายัพ

[แก้]

แหล่งข้อมูลอื่น

[แก้]

อ้างอิง

[แก้]
  1. "ข้อบังคับสำหรับปกครองมณฑลตวันตกเฉียงเหนือ ร,ศ, ๑๑๙" (PDF). ราชกิจจานุเบกษา. 22 กรกฎาคม พ.ศ. 2443. สืบค้นเมื่อ 15 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2559. {{cite web}}: ตรวจสอบค่าวันที่ใน: |accessdate= และ |date= (help)
  2. "หัวเมืองฝ่ายเหนือ เรียบเรียงโดย : อาจารย์บุญยเกียรติ การะเวกพันธุ์ และคณะ". คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 2018-03-11. สืบค้นเมื่อ 2024-06-06.
  3. ข่าวพระเจ้านครเชียงใหม่ถึงแก่พิลาไลย
  4. การตั้งเจ้าอุปราชเมืองนครเชียงใหม่เป็นเจ้าผู้ครองนคร ราชกิจจานุเบกษา 1 ธันวาคม รศ. 120
  5. ข่าวพิราไลย
  6. แจ้งความกระทรวงมหาดไทย เรื่อง ให้เจ้าอุปราช (เจ้าแก้ว) ว่าที่เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่
  7. ข่าวพิลาไลย (เจ้าเหมพินธุไพจิตร เจ้านครลำพูน)
  8. ข่าวพิราไลยราชกิจจานุเบกษา เล่ม 27 วันที่ 26 มีนาคม ร.ศ. 129 หน้า 3124
  9. ข่าวพิลาไลย
  10. ราชกิจจานุเบกษา วันที่ 8 เมษายน พ.ศ. 2466 เล่มที่ 40 หน้า82
  11. ประกาศตั้งอุปราชและสมุหเทศาภิบาล
  12. ประกาศตั้งสมุหเทศาภิบาลมณฑลต่างๆ