มณฑลพายัพ

มณฑลพายัพ
มณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2437 - พ.ศ. 2476
ธง
แผนที่แสดง 6 หัวเมืองมณฑลพายัพ   มณฑลพายัพเดิม   ส่วนที่แยกไปเป็นมณฑลมหาราษฎร์ ต่อกลับมาเข้ากับมณฑลพายัพเช่นเดิม
เมืองหลวง	เชียงใหม่
การปกครอง
• ประเภท	สมุหเทศาภิบาลต่างพระเนตรพระกรรณ
สมุหเทศาภิบาล
• พ.ศ. 2437–2442	พระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค) (คนแรก)
• พ.ศ. 2445–2458	เจ้าพระยาสุรสีห์วิสิษฐศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)
• พ.ศ. 2458–2465	หม่อมเจ้าบวรเดช กฤดากร
• พ.ศ. 2471–2475	พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทศศิริวงศ์
• พ.ศ. 2475–2476	พระยากัลยาณวัฒนวิศิษฎ์ (เชียร กัลยาณมิตร) (คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์	กรุงรัตนโกสินทร์
• จัดตั้งมณฑลลาวเฉียง	พ.ศ. 2437
• จัดตั้งมณฑลตวันตกเฉียงเหนือ	30 มิถุนายน พ.ศ. 2443
• เปลี่ยนชื่อเป็นมณฑลพายัพ	21 มกราคม พ.ศ. 2444
• แยกพื้นที่จัดตั้งมณฑลมหาราษฎร์	1 เมษายน พ.ศ. 2459
• เป็นส่วนหนึ่งของมณฑลภาคพายัพ	1 เมษายน พ.ศ. 2459 – 31 มีนาคม พ.ศ. 2469
• ยุบรวมมณฑลมหาราษฎร์ไว้ในการปกครองอีกครั้ง	31 มีนาคม พ.ศ. 2469
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล	9 ธันวาคม พ.ศ. 2476
ก่อนหน้า ถัดไป นครเชียงใหม่ นครน่าน นครลำปาง นครลำพูน นครแพร่ มณฑลมหาราษฎร์ มณฑลมหาราษฎร์ จังหวัดเชียงใหม่ จังหวัดเชียงราย จังหวัดน่าน จังหวัดแพร่ จังหวัดแม่ฮ่องสอน จังหวัดลำปาง จังหวัดลำพูน ภาคเหนือ
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

มณฑลพายัพ เป็นมณฑลหนึ่งในการปกครองส่วนภูมิภาคระบบมณฑลเทศาภิบาลของราชอาณาจักรสยาม ครอบคลุมพื้นที่ภาคเหนือตอนบน

ประวัติศาสตร์

มณฑลลาวเฉียง

ในปี พ.ศ. 2437 จากการที่หัวเมืองประเทศราชล้านนาถูกอังกฤษและฝรั่งเศสขนาบโอบล้อม พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงกระกรุณาโปรดฯให้ 5 หัวเมืองประเทศราชล้านนา จัดขึ้นเป็นมณฑลลาวเฉียง

มณฑลพายัพ

เมื่อวันที่ 30 มิถุนายน พ.ศ. 2443 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เปลี่ยนชื่อเป็นมณฑลตะวันตกเฉียงเหนือ แล้วจึงเปลี่ยนมาเป็นมณฑลพายัพ ในปลายปีเดียวกัน ซึ่งประกอบด้วย 6 หัวเมือง คือ

1. เมืองนครเชียงใหม่ - ครอบคลุมพื้นที่ เมืองแม่ฮ่องสอน เมืองปาย เมืองเชียงแสน และเมืองเชียงราย
2. เมืองนครลำปาง - ครอบคลุมพื้นที่ เมืองพะเยา และเมืองงาว
3. เมืองนครลำพูน
4. เมืองนครน่าน - ครอบคลุมพื้นที่ เมืองเชียงของ เมืองเทิง เมืองเชียงคำ , เมืองปง เมืองเชียงม่วน และแขวงไชยบุรี (สปป. ลาว ทั้งหมด)
5. เมืองนครแพร่
6. เมืองเถิน (ต่อมาในปี พ.ศ. 2446 ยุบลงรวมเข้ากับเมืองนครลำปาง)

ต่อมาเมื่อวันที่ 1 เมษายน พ.ศ. 2459 พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้แยก เมืองนครลำปาง เมืองนครน่าน และเมืองนครแพร่ ออกเป็นจากมณฑลพายัพและให้จัดตั้งมณฑลมหาราษฎร์ โดยมีสำนักข้าหลวงใหญ่มณฑลตั้งอยู่ที่เมืองนครแพร่ และต่อมาเมื่อวันที่ 31 มีนาคม พ.ศ. 2469 พระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยุบมณฑลมหาราษฎร์ แล้วให้กับเข้ามารวมกันมณฑลพายัพตามเดิม

รายพระนามและรายนามผู้ปกครอง

เจ้าผู้ครองนครเชียงใหม่

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
7	พระเจ้าอินทวิชยานนท์	พระเจ้านครเชียงใหม่	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2416 - 2440
8	เจ้าอินทวโรรสสุริยวงศ์	เจ้านครเชียงใหม่	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2444 - 2452
9	เจ้าแก้วนวรัฐ	เจ้านครเชียงใหม่	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2454 - 2482

เจ้าผู้ครองนครลำพูน

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
8	เจ้าเหมพินธุไพจิตร	เจ้านครลำพูน	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2431 - 2439
9	เจ้าอินทยงยศโชติ	เจ้านครลำพูน	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2439 - 2454
10	เจ้าจักรคำขจรศักดิ์	เจ้านครลำพูน	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2454 - 2486

เจ้าผู้ครองนครลำปาง

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
12	เจ้านรนันทไชยชวลิต	เจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2430 - 2440
13	เจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต	เจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2440 - 2465
14	เจ้าราชบุตร (แก้วเมืองพวน ณ ลำปาง)	รั้งตำแหน่งเจ้านครลำปาง	ทิพย์จักร	พ.ศ. 2465 - 2468

เจ้าผู้ครองนครน่าน

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
13	พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช	พระเจ้านครน่าน	ติ๋นมหาวงศ์	พ.ศ. 2436 - 2461
14	เจ้ามหาพรหมสุรธาดา	เจ้านครน่าน	ติ๋นมหาวงศ์	พ.ศ. 2461 - 2474

เจ้าผู้ครองนครแพร่

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
4	เจ้าพิริยเทพวงษ์	เจ้านครแพร่	แสนซ้าย	พ.ศ. 2432 - 2445
-	ยกเลิกตำแหน่งเจ้าผู้ครองนครแพร่	ผู้ว่าราชการฯ	-	พ.ศ. 2445

ข้าหลวง

ลำดับ	พระนาม/นาม	ตำแหน่ง	ราชวงศ์	ช่วงเวลา
1	พระยาทรงสุรเดช (อั้น บุนนาค)	ข้าหลวงใหญ่มณฑลลาวเฉียง	-	พ.ศ. 2436 - 2442
1	พระยานริศรราชกิจ (สาย โชติกเสถียร)	ข้าหลวงเทศาภิบาล	-	พ.ศ. 2442 - 2443
2	พระยาสุรสีห์วิศิษฐ์ศักดิ์ (เชย กัลยาณมิตร)	ข้าหลวงเทศาภิบาล	-	พ.ศ. 2445 - 2458

โรงเรียนประจำมณฑลพายัพ

• โรงเรียนประจำมณฑลพายัพ "ยุพราชวิทยาลัย" ปัจจุบันคือ โรงเรียนยุพราชวิทยาลัย จังหวัดเชียงใหม่
• โรงเรียนสตรีประจำมณฑลพายัพ "วัฒโนทัยพายัพ" ปัจจุบันคือ โรงเรียนวัฒโนทัยพายัพ จังหวัดเชียงใหม่

แหล่งข้อมูลอื่น

• ชัยวัฒน์ ปะสุนะ. “ระบอบอาณานิคมของอังกฤษในพม่าและแหลมมลายู กับการจัดการมณฑลพายัพของรัฐสยาม ค.ศ. 1894-1933.” วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2564.
• เนื้ออ่อน ขรัวทองเขียว. “รัฐสยามกับล้านนา พ.ศ. 2417–2476.” วิทยานิพนธ์ดุษฎีบัณฑิต ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2553.
• พรพรรณ จงวัฒนา. “กรณีพิพาทระหว่างเจ้านครเชียงใหม่กับคนในบังคับอังกฤษอันเป็นเหตุให้รัฐบาลสยามจัดการปกครองมณฑลพายัพ (พ.ศ. 2401–2445).” วิทยานิพนธ์มหาบัณฑิต แผนกวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย, 2517.
• ภิญญพันธุ์ พจนะลาวัณย์. “สภาวะการกลายเป็นมณฑลพายัพ: ประวัติศาสตร์ของอำนาจ-ความรู้ และการผลิตพื้นที่โดยสยาม (พ.ศ. 2416–2475).” วิทยานิพนธ์ดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ บัณฑิตวิทยาลัย มหาวิทยาลัยเชียงใหม่, 2562.
• สรัสวดี ประยูรเสถียร. “การปฏิรูปการปกครองมณฑลพายัพ (พ.ศ. 2436–2476).” ปริญญานิพนธ์มหาบัณฑิต มหาวิทยาลัยศรีนครินทรวิโรฒ ประสานมิตร, 2523. เก็บถาวร 2020-07-03 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน