มณฑลกรุงเทพ

กรุงเทพพระมหานคร
มณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2440 – 2476
ธง
เมืองหลวง	พระนคร
การปกครอง
• ประเภท	นครบาล
สมุหพระนครบาล
• พ.ศ. 2464–2467	พระยาเพชรปาณี (ดั่น รักตะประจิตร) (คนแรก)
• พ.ศ. 2467–2468	พระยาเพชรลดา (สอาด ณ ป้อมเพชร)
• พ.ศ. 2468–2472	เจ้าพระยาสุรบดินทรสุรินทรฦๅชัย (พร จารุจินดา)
• พ.ศ. 2472–2475	เจ้าพระยามุขมนตรี (อวบ เปาโรหิตย์)
• พ.ศ. 2475–2476	พระยาจ่าแสนยบดีศรีบริบาล (ชิต สุนทรวร) (คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์	รัตนโกสินทร์
• จัดตั้งมณฑลกรุงเทพ	พ.ศ. 2440
• เปลี่ยนชื่อเป็นกรุงเทพพระมหานคร	พ.ศ. 2458
• โอนการบริหารราชการมากระทรวงมหาดไทย	พ.ศ. 2465
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล	พ.ศ. 2476
ก่อนหน้า ถัดไป จังหวัดพระนคร เมืองธนบุรี เมืองมีนบุรี เมืองธัญบุรี เมืองปทุมธานี เมืองนนทบุรี เมืองพระประแดง เมืองสมุทรปราการ จังหวัดพระนคร จังหวัดธนบุรี จังหวัดปทุมธานี จังหวัดนนทบุรี จังหวัดสมุทรปราการ
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

มณฑลกรุงเทพ เป็นมณฑลที่ก่อตั้งเมื่อ พ.ศ. 2440 เดิมทีอยู่ภายใต้การปกครองบังคับบัญชาของเสนาบดีกระทรวงนครบาลตามลักษณะพระธรรมนุญกฎหมายเก่ามาแต่เดิม ได้จัดการปกครองท้องที่ในเขตที่ตั้งกรุงรัตนโกสินทร์กับจังหวัดธนบุรีอันเคยเป็นกรุงธนบุรีมาก่อนอีกจังหวัดหนึ่ง จากนั้นรวมหัวเมืองใกล้เคียง นนทบุรี ปทุมธานี นครเขื่อนขันธ์ สมุทรปราการ ธัญญบุรี และมีนบุรี รวมกันเป็นมณฑลกรุงเทพมหานครมีผู้บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล

ประวัติ

พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงให้ทดลองนำเอาระบบคณะกรรมการมาใช้กับรูปแบบการปกครองเมืองหลวงอยู่ชั่วขณะหนึ่ง แต่ไม่ประสบผลสำเร็จ จึงได้โปรดเกล้าให้ยกเลิก ต่อมาได้เปลี่ยนฐานะกรมเวียงมาเป็นกระทรวงเมือง จนเปลี่ยนมาเป็นกระทรวงนครบาลตามลำดับ โดยมีเสนาบดีเป็นผู้ทำหน้าที่รับผิดชอบในการปกครองกรุงเทพมหานครและธนบุรี รวมทั้งหัวเมืองใกล้เคียง ได้แก่ นนทบุรี ปทุมธานี นครเขื่อนขันธ์ สมุทรปราการ ธัญญบุรี และมีนบุรี ซึ่งรวมเรียกทั้งหมดว่า “มณฑลกรุงเทพมหานคร” มีผู้บัญชาการมณฑลเทศาภิบาล

การปกครองมณฑลนี้ได้ใช้พระราชบัญญัติลักษณะปกครองท้องที่และข้อบังคับปกครองหัวเมืองโดยอนุโลม แต่ยกเว้นบางอย่างสำหรับอำเภอชั้นในของจังหวัดพระนครและธนบุรีที่มีกฎหมายสำหรับการปกครองใช้มากอยู่แล้ว ที่บังคับบัญชามณฑลและจังหวัดพระนครกับธนบุรี แต่เดิมรวมอยู่กับศาลาว่าการนครบาล และหน้าที่ผู้บังคับบัญชามณฑลรวมอยู่กับเสนาบดีกระทรวงนครบาล โดยไม่ได้มีตำแหน่งข้าหลวงเทศาภิบาล ส่วนหน้าที่ตำแหน่งอื่นก็มีตำแหน่งประจำเช่นมณฑลอื่น ๆ มีกรมอำเภอซึ่งมีหน้าที่อำนวยการปกครอง

ต่อมาในสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้าฯ ให้กระทรวงนครบาลมารวมกับกระทรวงมหาดไทย และมีการแต่งตั้งตำแหน่ง "สมุหพระนครบาล" เป็นตำแหน่งที่ขึ้นตรงกับกษัตริย์ ทำหน้าที่ปกครองดูแลรับผิดชอบมณฑลกรุงเทพมหานคร ซึ่งขณะนั้นประกอบด้วยจังหวัดพระนครธนบุรี นนทบุรี และสมุทรปราการ ต่อมา พ.ศ. 2458 ยกเลิกมณฑลกรุงเทพมหานครกับกระทรวงนครบาลออกจากกันตาม "ประกาศกระทรวงนครบาล เรื่อง กำหนดเขตท้องที่การปกครองกรุงเทพมหานคร" (21 ตุลาคม พ.ศ. 2458) แยกจังหวัดพระนครธนบุรี เป็น จังหวัดพระนคร และจังหวัดธนบุรี

พ.ศ. 2476 ได้มีพระราชบัญญัติจัดระเบียบบริหารราชการแห่งราชอาณาจักรสยามขึ้น มีผลให้มณฑลเทศาภิบาลต้องยกเลิกไป การบริหารราชการของแต่ละจังหวัดจึงขึ้นกับกระทรวงมหาดไทยโดยตรงทุกจังหวัด