รัฐ

สำหรับความหมายอื่น ดูที่ รัฐ (แก้ความกำกวม)

รัฐ (อังกฤษ: state) เป็นองค์กรทางการเมืองโดยบังคับที่มีรัฐบาลแบบรวมอำนาจปกครอง และมีกลุ่มประชากรที่ผูกขาดในการใช้อำนาจโดยชอบธรรมภายในพื้นที่ภูมิศาสตร์หนึ่ง ๆ โดยคำจำกัดความของคำว่า "รัฐ" ถูกนิยามไว้หลากหลาย นิยามที่ใช้กันอย่างแพร่หลายมักอ้างอิงมาจากมัคส์ เวเบอร์ (Max Weber) "รัฐ" คือองค์กรทางการเมืองรูปแบบหนึ่งที่รักษาและผูกขาดอำนาจในการใช้ความรุนแรงอย่างถูกต้องตามกฎหมาย แม้ว่าคำจำกัดความดังกล่าวจะเป็นเรื่องที่ได้รับการยอมรับโดยสามัญก็ตาม แต่สภาวะไร้รัฐก็มิได้ขัดขวางการดำรงอยู่ของสังคม เช่น สมาพันธ์เฮาเดโนเซานี (Haudenosaunee Confederacy) คือตัวอย่างของรัฐไร้สัญชาติที่ "ไม่มีสถาบันหรือบทบาททางการเมืองโดยแท้จริงหรือโดยพฤตินัยทั้งสิ้น" การบริหารงานราชการ คือ เครื่องมือหลักในการดำเนินกิจการและบทบาทของภาครัฐ และเป็นส่วนหนึ่งในการพิจารณาว่าการดำรงอยู่ของรัฐสมัยใหม่นั้น ๆ ว่าประสบความสำเร็จหรือล้มเหลวมากน้อยเพียงใด

ประเทศโดยส่วนใหญ่แล้ว มักมีรูปแบบการปกครองในลักษณะที่เป็นเอกเทศออกจากกัน โดยมีการแบ่งรูปแบบการปกครองไว้ดังนี้ ได้แก่ รัฐเดี่ยว (unitary state) หรือสหพันธรัฐ (federal union) ในบริบทของรูปแบบหลัง คำว่า "รัฐ" อาจใช้เพื่อนิยามว่า การเมืองการปกครองดังกล่าวอยู่ในลักษณะของรัฐที่มีสิทธิ์หรืออำนาจในการปกครองในแต่ละพื้นที่หรือภูมิภาคที่อยู่ภายใต้การรับผิดชอบของตน โดยอำนาจสูงสุดจะมาจากรัฐบาลกลางหรือรัฐบาลสหพันธ์ ซึ่งเกิดจากการรวมตัวกันของหลาย ๆ รัฐ มาประกอบกันเป็นสหพันธรัฐ (คำศัพท์อื่น ๆ ที่นำมาใช้แบ่งเขตการปกครองของรัฐบาลกลาง อาจเรียกว่า "จังหวัด" "ภูมิภาค" แล้วแต่ตามที่รัฐได้กำหนดไว้)

การก่อเกิดขึ้นของรัฐอธิปไตยในสังคมมนุษย์มีมานานนับหลายสหัสวรรษ ทว่า สังคมมนุษย์ในยุคก่อนประวัติศาสตร์โดยส่วนใหญ่มักอาศัยอยู่ในสภาวะของสังคมไร้รัฐ (stateless societies) รูปแบบของรัฐที่เก่าแก่ที่สุดเกิดขึ้นเมื่อประมาณ 5,500 ปีก่อน ประจวบกับพัฒนาการทางสังคม เช่น การขยายเขตเมือง การประดิษฐ์ระบบการเขียน และการประมวลศาสนาแบบใหม่ เมื่อเวลาล่วงเลยผ่านไป รัฐแต่ละรัฐต่างก็มีรูปแบบพัฒนาการที่แตกต่างกันไป โดยอ้างเหตุผลสำหรับการดำรงอยู่ของรัฐไว้หลากหลายแนวคิด (ไม่ว่าจะเป็น ทฤษฎีเทวสิทธิ์ หรือ ทฤษฎีสัญญาประชาคม ฯลฯ) ปัจจุบัน รัฐชาติสมัยใหม่มักมีรูปแบบการปกครองที่ปกครองโดยประชาชนเป็นหลัก รัฐอธิปไตย (sovereign states) ต้องมีอำนาจอธิปไตย การอ้างสิทธิในการปกครองของกลุ่มใด ๆ จะต้องได้รับการรับรองอย่างถูกต้องตามพฤตินัย รวมถึงต้องได้รับการยอมรับจากรัฐอธิปไตยอื่นอีกเช่นกัน

ศัพทมูลวิทยา

นิกโกเลาะ มาเกียเวลลี (Niccolò Machiavelli) เป็นหนึ่งในบุคคลแรก ๆ ที่นิยามความหมายของคำว่า รัฐ โดยระบุไว้ว่า "ความสามัคคีทางการเมืองของประชาชนจะเพิ่มมากขึ้นเป็นสองเท่า และสามารถที่จะดำรงอยู่รอดได้ ไม่เพียงแค่ต้องพึ่งพาตัวรัฐบาลแต่เพียงเท่านั้น หากแต่ยังขึ้นอยู่กับรูปแบบการปกครองของรัฐบาลอีกด้วย"

คำว่า "รัฐ" ในภาษาไทย มาจากคำว่า รฏฺฐ (raṭṭha) แปลว่า แคว้น บ้านเมือง ประเทศ หรือภูมิภาค มีรากร่วมกับคำว่า ราษฺฏฺร (राष्ट्र; rāṣṭra) ในภาษาสันสกฤต ขณะที่คำว่า "state" ในภาษาอังกฤษมีรากร่วมกับหลาย ๆ คำ ในตระกูลภาษายูโรเปียน (European languages) (เช่นคำว่า stato ในภาษาอิตาลี, estado ในภาษาสเปนและภาษาโปรตุเกส, état ในภาษาฝรั่งเศส, Staat ในภาษาเยอรมันและภาษาดัตช์ ฯลฯ) โดยทั้งหมดที่กล่าวมา ล้วนสืบสร้างมาจากคำว่า status ในภาษาละติน ที่แปลว่า "เงื่อนไข หรือ สถานะ" ซึ่งก็สามารถย้อนความไปถึงคำว่า stare ที่แปลว่า "ยืนหยัด" ซึ่งหมายถึงการคงอยู่หรือความสถาพร อันแฝงไปด้วยความศักดิ์สิทธิ์และความขลังในฐานะที่เป็นหน่วยงานทางการเมืองรูปแบบหนึ่ง

ในฐานะคำนามภาษาอังกฤษ state แปลว่า "เงื่อนไข หรือ สถานะ" โดยมีการนิยามความหมายของคำนี้มาก่อนที่จะกลายเป็นศัพท์ทางการเมือง คำ ๆ นี้มีปรากฏตั้งแต่ภาษาอังกฤษสมัยกลาง (Middle English) ราว ๆ ค.ศ. 1200 ซึ่งก็ได้หยิบยืมมาจากภาษาฝรั่งเศสเก่า (Old French) ที่สืบทอดมาจากภาษาละตินอีกทอดหนึ่ง

เมื่อมีการฟื้นฟู กฎหมายโรมัน (Roman law) ขึ้นในยุโรปช่วงคริสต์ศตวรรษที่ 14 คำ ๆ นี้ มีสถานภาพทางกฎหมาย หมายถึง สถานภาพของบุคคลในสังคม (เช่น "ฐานันดรแห่งราชอาณาจักร" อันได้แก่ ขุนนาง สามัญชน และนักบวช) และโดยเฉพาะอย่างยิ่งสถานะพิเศษของกษัตริย์ ผู้มั่งคั่ง สูงศักดิ์ และมีอำนาจสูงสุดภายในราชอาณาจักร นอกจากนั้น คำ ๆ นี้ยังมีความหมายที่เชื่อมโยงกับแนวคิดของโรมัน (ย้อนกลับไปถึงยุคของ กิแกโร) เกี่ยวกับแนวคิดเรื่อง "status rei publicae" หรือ "เงื่อนไขสาธารณะ" ในเวลาต่อมาคำ ๆ นี้ก็ได้มีความหมายที่เปลี่ยนไปจากเดิม โดยมิได้มีบริบทที่หมายถึงสถานภาพของกลุ่มบุคคลใดบุคคลหนึ่งในสังคมอีกต่อไป และเริ่มมีความหมายที่เชื่อมโยงกับกฎระเบียบทางสังคมหรือเครื่องมือในการบังคับใช้กฎหมายของภาครัฐ

ผลงานของมาเกียเวลลี (Machiavelli) ในช่วงต้นคริสต์ศตวรรษที่ 16 (ตัวอย่างเช่น เจ้าผู้ปกครอง) มีส่วนสำคัญในการนิยามความหมายของคำว่า "รัฐ" โดยคำนิยามที่ระบุไว้ในงานประพันธ์ของมาเกียเวลลี ก็มีความหมายที่ค่อนข้างใกล้เคียงกับนิยามความหมายในยุคสมัยใหม่พอสมควร การแยกความต่างระหว่างศาสนจักรกับรัฐยังคงมีมาตลอดจนถึงศตวรรษที่ 16 เมื่อกลุ่มรัฐอาณานิคมในภูมิภาคอเมริกาเหนือได้ระบุชื่อของตัวเองว่า "state" และในช่วงต้นคริสต์ทศวรรษ 1630 เองก็มีวลีหนึ่งที่ถูกตรัสขึ้นว่า "ข้าคือรัฐ" (L'État, c'est moi) โดยพระเจ้าหลุยส์ที่ 14 แม้จะไม่มีหลักฐานยืนยันก็ตาม แต่ก็ได้รับการจดบันทึกไว้ในภายหลัง ตั้งแต่ช่วงปลายศตวรรษที่ 18 เป็นต้นไป

คำนิยาม

ในปัจจุบันยังมิได้มีข้อเอกฉันท์ทางวิชาการอย่างชัดเจนต่อคำจำกัดความของคำว่ารัฐ ความหมายคำว่า "รัฐ" นั้นมีชุดทฤษฎีที่แตกต่างกันไปผ่านการตีความของแต่ละบุคคล แต่ยังคงมีจุดเชื่อมโยงและมักจะมีความหมายที่ทับซ้อนกันอยู่เสมอตามแต่บริบทของปรากฏการณ์ทางการเมือง ณ ชั่วขณะหนึ่ง หากอ้างอิงตามคำนิยามกระแสหลักของวอลเตอร์ ไชเดิล (Walter Scheidel) เจ้าตัวได้ระบุว่ารัฐมีลักษณะสำคัญดังต่อไปนี้: "รัฐเป็นสถาบันที่มีอำนาจรวมศูนย์ซึ่งคอยกำหนดกฎเกณฑ์ต่าง ๆ และใช้อำนาจเหนือประชากรที่อยู่ภายในดินแดนใต้การปกครองของตน การเปรียบเทียบความต่างระหว่างผู้ปกครองและผู้ถูกปกครอง รวมถึงความต่างระหว่างองค์ประกอบของเอกราชหรือความมั่นคง ข้อแตกต่างเหล่านี้ส่งผลให้รัฐเป็นหน่วยการเมืองที่มีความแตกต่างจากรูปแบบขององค์กรอื่น ๆ ที่มีความมั่นคงทางอำนาจน้อยกว่า เช่น การใช้อำนาจในการปกครอง"

ข้อนิยามที่ถูกนำมาอ้างอิงมากที่สุดคือคำจำกัดความของมัคส์ เวเบอร์ (Max Weber) ซึ่งเจ้าตัวได้อธิบายว่ารัฐเป็นองค์กรทางการเมืองภาคบังคับที่มีรัฐบาลซึ่งคอยทำหน้าที่รวมศูนย์อำนาจและผูกขาดการใช้ความรุนแรงอย่างถูกต้องตามกฎหมายภายในดินแดนใต้อาณัติของตน กล่าวอีกนัยหนึ่งคือ "รัฐเป็นชุมชนของมนุษย์ที่ (ประสบความสำเร็จ) อ้างสิทธิ์ผูกขาดในการใช้อำนาจทางกายภาพอย่างถูกต้องตามกฎหมายภายใต้ดินแดนของตน"

สัญลักษณ์

ดูเพิ่ม: สัญลักษณ์ประจำชาติ

• ธงชาติ
• ตราอาร์ม หรือ ตราแผ่นดิน
• ตราสัญลักษณ์
• คำขวัญประจำชาติ
• สีประจำชาติ
• เพลงชาติ

ทฤษฎีการเกิดขึ้นของรัฐ

รัฐในช่วงแรก

ทฤษฎีการเกิดขึ้นของรัฐในยุคแรก ๆ เน้นอ้างอิงถึงจุดเริ่มต้นของอารยธรรมการเพาะปลูกและการตั้งถิ่นฐานเป็นหลักเป็นแหล่งของมนุษย์ แต่นักวิชาการบางกลุ่มบ้างก็แย้งว่าทฤษฎีจุดเริ่มต้นของการตั้งถิ่นฐานของมนุษย์อย่างเป็นหลักแหล่ง มาจากสภาพภูมิอากาศของโลกที่เปลี่ยนแปลงไปจากเดิม ซึ่งส่งผลให้พื้นที่บริเวณทางน้ำลดลงหลังจากยุคน้ำแข็ง (Ice Age)

รัฐสมัยใหม่

นักวิชาการเฮนดริก สปรูอิต (Hendrik Spruyt) ได้จำแนกทฤษฎีการเกิดขึ้นของรัฐ ในฐานะที่เป็นหน่วยการเมืองที่มีอำนาจสูงสุด ไว้ทั้งหมด 3 ปัจจัยดังนี้:

1. ทฤษฎีความมั่นคง (Security-based): ที่เน้นบทบาทของการทำสงคราม
2. ทฤษฎีที่ตั้งอยู่บนพื้นฐานของหลักเศรษฐศาสตร์ (Economy-based): เช่น การค้าขาย สิทธิในทรัพย์สินส่วนบุคคล และระบบทุนนิยม ที่ต่างก็มีส่วนสำคัญในการขับเคลื่อนกระบวนการก่อเกิดขึ้นของรัฐ และท้ายที่สุด
3. ทฤษฎีสถาบันนิยม (Institutionalist theories): ที่มองว่ารัฐเป็นรูปแบบขององค์กรหนึ่ง ซึ่งสามารถแก้ไขปัญหาความขัดแย้งและความร่วมมือได้ดีกว่าองค์กรทางการเมืองอื่น ๆ ที่มีการแข่งขันกันเองอยู่ตลอดเวลา

หากอ้างอิงตามทฤษฎีของฟิลิป กอร์สกี้ (Philip Gorski) และวิเวก สวารูป ศรรมะ (Vivek Swaroop Sharma) สำหรับทฤษฎีการเกิดขึ้นของรัฐอธิปไตย ที่มองผ่านกรอบแนวคิด "นีโอ-ดาร์วิเนียน" (neo-Darwinian) อีกทอดหนึ่ง เป็นแนวคิดที่ได้รับการยอมรับในแวดวงวิชาการเป็นอย่างมาก แนวคิดแบบแบบ นีโอ-ดาร์วิเนียน เน้นย้ำว่ารัฐสมัยใหม่มีโครงสร้างทางองค์กรที่เข้มแข็งเป็นอย่างมาก และได้รับการคัดเลือกโดยธรรมชาติโดยปราศจากซึ่งการแข่งขันโดยสมบูรณ์

ทฤษฎีว่าด้วยจุดมุ่งหมายของรัฐ

ดูเพิ่ม: บรรษัทนิยม และ ทฤษฎีอติชน

ทฤษฎีว่าด้วยความชอบธรรมของรัฐ

บทความหลัก: ความชอบธรรม (รัฐศาสตร์)

โดยทั่วไปแล้วรัฐต่าง ๆ มักอ้างสิทธิ์ต่อความชอบธรรมทางการเมือง (political legitimacy) เพื่อรักษาสิทธิ์ในการใช้อำนาจเหนือพลเมืองที่อยู่ภายใต้การปกครองของตน

ทฤษฎีสัญญาประชาคม

หน้าปกแรกของหนังสือ 'เลอไวอะธัน' (Leviathan; ค.ศ. 1651) ที่เขียนขึ้นโดยโทมัส ฮอบส์ (Thomas Hobbes)

บทความหลัก: สัญญาประชาคม

มีผู้ที่เสนอทฤษฎีสัญญาประชาคม (social contract theory) ไว้หลากหลายรูปแบบ เพื่อสร้างความชอบธรรมให้แก่รัฐและก็เพื่ออธิบายถึงกระบวนการก่อเกิดขึ้นของรัฐ ทัศนะหลักของทฤษฎีนี้คือสภาพธรรมชาติ (state of nature) ที่กระตุ้นให้ผู้คนแสวงหาถึงกระบวนการเกิดขึ้นของรัฐ นักปรัชญาชาวอังกฤษนามว่าโทมัส ฮอบส์ (Thomas Hobbes) ได้อธิบายถึงลักษณะโดยรวมของสภาพธรรมชาติว่ามีความ "โดดเดี่ยว, แร้นแค้น, โสโครก, ป่าเถื่อน และเห็นแก่ตัว" (เลอไวอะธัน บทที่ 13–14) แต่กลับกันจอห์น ล็อก John Locke) มีมุมมองต่อสภาพธรรมชาติในเชิงบวกมากกว่า และไม่เห็นด้วยอย่างยิ่งต่อแนวคิดการเสื่อมถอยของสภาพธรรมชาติ แม้จะยอมรับว่าโดยธรรมชาติแล้วมนุษย์นั้นมิอาจที่จะมีคุณภาพชีวิตที่เท่าเทียมกันได้ แต่ตัวล็อกเองก็ได้หยิบยกประเด็นในเรื่องของสิทธิมนุษยชน (human rights) ที่มิอาจแบ่งแยกออกจากสังคมมนุษย์มาโต้แย้งได้อีกเช่นกัน สิทธิที่สำคัญที่สุดประการหนึ่งในมุมมองของล็อกคือสิทธิในทรัพย์สิน (the right to property) โดยล็อกได้ให้ให้เหตุผลว่าสิทธิในทรัพย์สินเป็นสิทธิหลักที่ยังมิได้รับการคุ้มครองอย่างเพียงพอในสภาพธรรมชาติ นักทฤษฎีสัญญาประชาคมมักอ้างถึงสิทธิธรรมชาติ (natural rights) อยู่เสมอ ก็เพื่อสนับสนุนและรักษาความชอบธรรมให้กับทฤษฎีเหล่านี้ กล่าวคือพลเมืองทุกคนจำต้องสละสิทธิบางอย่างเพื่อให้รัฐสามารถสถาปนาอำนาจในการปกครองได้ เมื่อเป็นเช่นนั้นแล้วทฤษฎีสัญญาประชาคมก็จะวางรากฐานทางความชอบธรรมให้แก่ตัวรัฐบาลเอง โดยที่ความชอบธรรมนั้นจะมั่นคงและสถาพรได้ก็ต้องขึ้นอยู่กับความยินยอมจากผู้ถูกปกครอง การให้เหตุผลในลักษณะนี้ถูกระบุไว้อย่างชัดเจนในคำประกาศอิสรภาพสหรัฐ (The United States Declaration of Independence)

ทฤษฎีเทวสิทธิราชย์

บทความหลัก: เทวสิทธิราชย์

การเกิดขึ้นของระบบรัฐชาติสมัยใหม่มีอิทธิพลสำคัญต่อกระบวนการเปลี่ยนแปลงความคิดทางการเมืองเป็นอย่างมาก โดยเฉพาะความเข้าใจในเรื่องของการเปลี่ยนแปลงเชิงโครงสร้างทางอำนาจและการปกครองโดยรัฐอันชอบด้วยกฎหมาย ผู้ที่สมาทานต่อระบอบสมบูรณาญาสิทธิราชย์ (Absolute monarchy) ในช่วงต้นยุคสมัยใหม่ ได้แก่ โทมัส ฮอบส์ (Thomas Hobbes) และฌอง โบแดง (Jean Bodin) ทั้งสองเป็นบุคคลสำคัญที่สนับสนุนทฤษฎีเทวสิทธิราชย์ (the divine right of kings) ด้วยการชี้ให้เห็นว่าการได้มาซึ่งอำนาจและความชอบธรรมของกษัตริย์ควรได้รับการพิสูจน์โดยประชาชน โดยเฉพาะฮอบส์ที่มีมุมมองต่ออำนาจและความชอบธรรมว่า มิใช่แค่อำนาจระหว่างประชาชนด้วยกันเองแต่เพียงเท่านั้น อำนาจทางการเมืองควรเป็นสิ่งที่มีความชอบธรรมในตัวเองอยู่แล้ว โดยเฉพาะอย่างยิ่งสำหรับอำนาจที่มาจากปัจเจกบุคคล (เจ้าตัวได้ระบุเอาไว้ในช่วงสงครามกลางเมืองอังกฤษ) ทั้งฮอบส์และโบแดงต่างก็คิดว่าตนกำลังปกป้องอำนาจของสถาบันกษัตริย์หาใช่การสนับสนุนระบอบประชาธิปไตยแต่อย่างใด แต่ทว่าแนวคิดเรื่องธรรมชาติของอำนาจอธิปไตยที่พวกเขาได้เสนอมานั้น กลับกลายเป็นสิ่งที่ถูกปฏิเสธอย่างหนักจากสายตาของผู้ที่เชื่อว่าพระมหากษัตริย์ทรงเป็นผู้มีพระราชอำนาจสูงสุดโดยสมบูรณ์อยู่แล้ว เช่น เซอร์ รอเบิร์ต ฟิล์มเมอร์ (Sir Robert Filmer) ที่มีมุมมองต่อหลักเทวสิทธิราชย์ว่าเป็นภัยต่ออำนาจของกษัตริย์ เนื่องด้วยเป็นแนวคิดที่มีสิทธิ์เปิดทางให้นำไปสู่การเรียกร้องประชาธิปไตยได้ในเวลาต่อมา

สิทธิอำนาจนิติธรรม

บทความหลัก: สิทธิอำนาจนิติธรรม

ในงานเขียนของมัคส์ เวเบอร์ (Max Weber) เจ้าตัวได้ระบุถึงที่มาของสิทธิทางอำนาจอันนำไปสู่ความชอบธรรมทางการเมืองไว้ทั้งหมด 3 ประการดังนี้

• ประการแรก: ความชอบธรรมที่เกิดจาก "สิทธิอำนาจตามประเพณี" (legitimacy based on traditional grounds) โดยที่มาของอำนาจดังกล่าวมาจากชุดความคิดที่ว่าสิ่งต่าง ๆ ควรเป็นไปตามกฎหรือธรรมเนียมปฏิบัติอย่างที่เคยเป็นมาตั้งแต่อดีต อีกทั้งผู้ที่ใช้อำนาจปกครองภายใต้อำนาจเหล่านี้เองก็มีสิทธิในการเรียกร้องอำนาจโดยชอบด้วยกฎหมายอีกเช่นกัน
• ประการที่สอง: ความชอบธรรมที่เกิดจาก "สิทธิอำนาจบารมี" (legitimacy based on charismatic) อันหมายถึงการอุทิศตนให้กับผู้นำหรือกลุ่มบุคคลที่มีภาพลักษณ์ว่าเป็นบุคคลสำคัญหรือมีคุณธรรมอย่างยิ่ง โดยอำนาจรูปแบบดังกล่าวจะเกิดขึ้นผ่านความเชื่อหรือความศรัทธาหลังจากที่อำนาจตามประเพณีหรืออำนาจนิติธรรมเสื่อมความนิยมลงแต่เพียงเท่านั้น
• ประการที่สาม: "สิทธิอำนาจนิติธรรม" (rational-legal authority) อันมีที่มาจากความเชื่อที่ว่ากลุ่มผลประโยชน์บางกลุ่มได้รับอำนาจในลักษณะที่ถูกต้องตามกฎหมายและสมเหตุสมผลตามประมวลกฎหมายลายลักษณ์อักษรเฉพาะ โดยเวเบอร์เชื่อว่ารัฐสมัยใหม่มีลักษณะเฉพาะคือสิทธิ์ในการยื่นอุทธรณ์ต่อผู้มีอำนาจทางกฎหมายที่มีเหตุและผลในการปกครอง

ความล้มเหลวของรัฐ

บทความหลัก: รัฐล้มเหลว

รัฐบางรัฐถูกระบุว่าเป็น "รัฐบอบบาง" หรือ "รัฐล้มเหลว" นักรัฐศาสตร์ นามว่า เดวิด ซามูเอลส์ (David Samuels) ได้ระบุไว้ว่า "...ความล้มเหลวของรัฐจะเกิดขึ้น ก็ต่อเมื่ออำนาจอธิปไตยเหนือดินแดนที่อ้างสิทธิ์ทั้งหลายได้พังทลายลง หรือมิสามารถบริหารการปกครองได้อย่างมีประสิทธิภาพ" นักรัฐศาสตร์หลาย ๆ คน อย่างเช่น ซามูเอลส์ และ โจ เอส. มิกแดล (Joel S. Migdal) ได้สำรวจถึงเงื่อนไขในการเกิดขึ้นของรัฐล้มเหลวเหล่านี้ว่า มีความแตกต่างจากรัฐในโลกตะวันตก ที่มี "เสถียรภาพ" มากกว่าอย่างไร และสถานภาพของความเป็นประเทศกำลังพัฒนา มีผลอย่างไรต่อพัฒนาการทางเศรษฐกิจของประเทศดังกล่าว

ซามูเอลส์ ได้แนะนำแนวคิดเกี่ยวกับความสามารถของรัฐ เพื่อใช้อ้างอิงถึงขอบเขตความสามารถในการบรรลุบทบาทขั้นพื้นฐานของรัฐ เช่น การรักษาความปลอดภัย การบังคับใช้กฎหมาย การรักษาความสงบเรียบร้อย และการให้บริการสาธารณะ หากไม่สามารถบรรลุวัตถุประสงค์ดังกล่าว รัฐเหล่านั้นก็จะถือว่าเป็นรัฐล้มเหลว นักวิชาการท่านอื่น ๆ เช่น เจฟฟรีย์ เฮิปสต์ (Jeffrey Herbst) ได้เสริมแนวคิดนี้โดยระบุไว้ว่า ความล้มเหลวของรัฐเป็นผลมาจากความที่สถาบันเหล่านั้นมีความอ่อนแอหรือไม่มีอำนาจโดยแท้จริง ซึ่งหมายถึงรัฐเหล่านั้นปราศจากความชอบธรรมในการปกครอง เนื่องด้วยรัฐเหล่านั้นมิสามารถบริหาร ปกครอง หรือรักษาความปลอดภัย และความสงบเรียบร้อยภายในสังคมได้ อย่างไรก็ดี ก็ยังมีผู้ที่ท้าทายทฤษฎีการเกิดขึ้นของรัฐล้มเหลวอีกท่านอย่าง สตีเฟน ดี. แครสเนอร์ (Stephen D. Krasner) โดยเจ้าตัวได้ให้เหตุผลว่า ความล้มเหลวของรัฐหาใช่ผลลัพธ์ของสถาบันที่อ่อนแอเพียงอย่างเดียว แต่การเกิดขึ้นของรัฐล้มเหลวนั้นเป็นปรากฏการณ์ที่มีความซับซ้อนแตกต่างกันไป ตามแต่ละบริบทและสภาวการณ์ของแต่ละพื้นที่ ด้วยเหตุนี้เราจึงไม่ควรวิเคราะห์ถึงการเกิดขึ้นของรัฐล้มเหลว ผ่านความเข้าใจที่เรียบง่ายหรือตื้นเขินเกินไป

ปัญหาของรัฐล้มเหลว

นักวิชาการอย่างซูซาน ไรซ์ (Susan Rice) ได้ให้เหตุผลว่าความล้มเหลวของรัฐเป็นภัยคุกคามที่สำคัญต่อเสถียรภาพและความมั่นคงของการเมืองโลก เนื่องจากรัฐที่ล้มเหลวมีความเสี่ยงที่จะนำไปสู่การก่อการร้ายและความขัดแย้งภายในสังคม นอกจากนี้ไรซ์ยังเชื่อว่าความล้มเหลวของรัฐเป็นอุปสรรคต่อวิถีของประชาธิปไตย เนื่องจากรัฐเหล่านี้มักประสบกับความรุนแรงทางการเมือง การปกครองแบบเผด็จการ และการละเมิดสิทธิมนุษยชนในหลาย ๆ ครั้ง แม้ว่าจะมีการถกเถียงกันอย่างมากเกี่ยวกับผลกระทบโดยตรงของความล้มเหลวของรัฐ แต่ผลกระทบทางอ้อมก็ควรได้รับการเน้นย้ำอีกเช่นกัน ความล้มเหลวของรัฐอาจนำไปสู่การหลั่งไหลของผู้ลี้ภัยและความขัดแย้งข้ามพรมแดน ขณะเดียวกันก็กลายเป็นแหล่งหลบภัยสำหรับกลุ่มอาชญากรหรือกลุ่มหัวรุนแรงอีกด้วย เพื่อที่จะแก้ไขและป้องกันปัญหาเหล่านี้ในอนาคต รัฐจำเป็นที่จะต้องมุ่งเน้นไปที่การสร้างสถาบันที่มีความเข้มแข็ง เช่นการส่งเสริมความหลากหลายและการพัฒนาทางเศรษฐกิจ และการแก้ไขปัญหาการใช้ความรุนแรงในแต่ละรัฐ

การเกิดขึ้นของรัฐในยุคแรก

เพื่อให้เข้าใจถึงการเกิดขึ้นของรัฐที่ล้มเหลว ซามูเอลส์ได้เปรียบเทียบปัจจัยในการเกิดขึ้นของรัฐชาติที่ตั้งอยู่ในยุโรปช่วงคริสตทศวรรษที่ 1600 กับรัฐในศตวรรษที่ 20 โดยซามูเอลส์ได้ระบุว่า รัฐบาลจะต้องอนุญาตให้พลเมืองมีสิทธิ์หรือส่วนร่วมในการดำเนินการแก้ไขปัญหาของชาติ ขณะที่ประชาชนเองก็ยินยอมต่อการใช้อำนาจที่มีสิทธิ์ในการบังคับใช้เหนือต่อพลเมืองเอง การจัดระเบียบทางสังคมประเภทนี้จำเป็นต้องลดความชอบธรรมของการปกครองรูปแบบดั้งเดิมลง (เช่น หน่วยงานทางศาสนา) และแทนที่ด้วยการสร้างความชอบธรรมผ่านการปกครองโดยปราศจากการยึดโยงต่อตัวบุคคลใดบุคคลหนึ่ง การที่รัฐบาลกลางมีอำนาจอธิปไตยที่เพิ่มมากขึ้นนี้เอง ส่งผลให้ภาครัฐมีความซับซ้อนทางองค์กร (ระบบราชการ) นั้นมีเพิ่มมากขึ้นตาม ๆ กัน

การเปลี่ยนผ่านไปสู่ความเป็นรัฐสมัยใหม่ในภูมิภาคยุโรปเกิดขึ้นเมื่อราว ๆ ปี ค.ศ. 1600 ประจวบพร้อมกับปัจจัยต่างๆ เช่น พัฒนาการของเทคโนโลยีอาวุธสงคราม ที่เป็นส่วนสำคัญในการเร่งปฏิกิริยาให้มีการก่อเกิดขึ้นของรัฐสมัยใหม่ อย่างการเก็บภาษีและการควบอำนาจรัฐเข้าสู่ศูนย์กลาง เพื่อให้รัฐมีประสิทธิภาพในการปกป้องตนเองจากภัยคุกคามจากรัฐอื่น ๆ นอกจากนี้พัฒนาการต่อผลผลิตทางการเกษตร (อันเป็นผลมาจากการปรับปรุงคุณภาพในการผลิต) ทำให้ระบบสาธารณสุขมีประสิทธิภาพที่มากขึ้นส่งผลให้สามารถรักษาคุณภาพชีวิตของพลเมืองได้มากขึ้นตามมา การเปลี่ยนแปลงทางวัฒนธรรมดังกล่าว ส่งผลให้อำนาจรัฐมิได้ยึดโยงกับระบอบเก่า เช่น สถาบันกษัตริย์ (monarchies) อีกต่อไป และได้ปูทางไปสู่การเกิดขึ้นของรัฐชาติสมัยใหม่ได้ในท้ายที่สุด

การเกิดขึ้นของรัฐในยุคร่วมสมัย

ปัจจัยในการเกิดขึ้นของรัฐชาติสมัยใหม่ในยุคปัจจุบันนั้นมีความต่างไปจากปัจจัยในการเกิดขึ้นของรัฐชาติที่ตั้งอยู่ในยุโรป โดยหลาย ๆ ประเทศในยุคปัจจุบันนั้นขาดประสิทธิภาพในการจัดเก็บและใช้ประโยชน์จากภาษีจากของประชาชน ปัญหาที่เกิดขึ้นก็เช่น การทุจริต การหลีกเลี่ยงภาษี และการเติบโตทางเศรษฐกิจที่เชื่องช้า เป็นต้น ซึ่งทั้งหมดนี้ต่างไปจากสถานภาพของรัฐในภูมิภาคยุโรป การเกิดขึ้นของรัฐสมัยใหม่ในยุคปัจจุบันโดยมากล้วนแต่เกิดขึ้นผ่านบริบทของความขัดแย้งระหว่างประเทศที่มีขอบเขตชัดเจน จึงทำให้รัฐเหล่านี้มีแรงจูงใจในการจัดเก็บภาษีที่ต่ำและหันไปนิยมใช้จ่ายทางการทหารเสียมากกว่า อีกปัจจัยหนึ่งคือรัฐเหล่านี้ล้วนเกิดขึ้นจากผลพวงของลัทธิอาณานิคม (colonialism) จึงทำให้รัฐเหล่านี้กลายเป็นสถาบันที่ถูกออกแบบมาเพื่อให้เจ้าอาณานิคมแสวงหาผลประโยชน์จนนำไปสู่สถานภาพของประเทศที่ยากจน ซึ่งก็ส่งผลให้เกิดความยุ่งยากในการสร้างชาติตามมา นอกจากนี้การล่าอาณานิคมของมหาอำนาจในยุโรปยังเป็นกำหนดเส้นเขตแดนระหว่างประเทศตามอำเภอใจ ซึ่งในแต่ละพื้นที่หรือแต่ละเขตแดนต่างก็มีกลุ่มชาติพันธุ์ที่มีอัตลักษณ์ วัฒนธรรม หรือความเชื่อที่แตกต่างกันออกไปแต่กลับต้องอยู่ภายใต้ชายคาเดียวกัน เมื่อมีกรณีแบบนี้เกิดขึ้นจึงส่งผลให้ยากต่อการสร้างเอกภาพและความพึงพอใจให้กับทุกภาคส่วนในสังคม เนื่องจากรัฐบางรัฐเองก็มีความต้องการที่จะช่วงชิงและกำหนดอัตลักษณ์ทางการเมืองให้เป็นไปในแนวทางที่ตนต้องการเช่นกัน

มิกแดลได้นำเสนอประเด็นนี้ผ่านกรอบของเรื่องราวทางประวัติศาสตร์ว่าการเปลี่ยนแปลงทางสังคมและวัฒนธรรมอย่างเฉียบพลันในประเทศโลกที่สามระหว่างยุคของการปฏิวัติอุตสาหกรรม (Industrial Revolution) เป็นอีกหนึ่งปัจจัยที่สำคัญอย่างมากต่อการเกิดขึ้นของรัฐล้มเหลว การขยายตัวของระบบการค้าระหว่างประเทศ (international trade) ที่เริ่มต้นขึ้นราว ๆ ค.ศ. 1850 นำมาซึ่งการเปลี่ยนแปลงทางสังคมในภูมิภาคแอฟริกา เอเชีย และละตินอเมริกา

การขยายตัวตัวของระบบการค้าระหว่างประเทศ มีวัตถุประสงค์ก็เพื่อเป็นฐานไว้สำหรับผลิตสินค้าเพื่อรองรับกับความต้องการของตลาดในภูมิภาคยุโรป การเปลี่ยนแปลงเหล่านี้ประกอบไปด้วย:

• การปฏิรูปกฎหมายกรรมสิทธิ์ที่ดิน: มีวัตถุประสงค์ก็เพื่อบูรณาการที่ดินหรืออสังหาริมทรัพย์ให้สัมพันธ์กับตลาดเศรษฐกิจระหว่างประเทศมากขึ้น
• การเพิ่มการเก็บภาษีที่ดินและสิ่งปลูกสร้าง: ทั้งของเกษตรกรและเจ้าของที่ดินรายย่อย โดยเก็บภาษีเหล่านี้ในรูปแบบเงินสดแทนที่จะเป็นในรูปแบบเดิม รวมถึง
• การพัฒนาระบบคมนาคมสมัยใหม่: เช่น การคมนาคมทางรถไฟ ที่ทำให้ใช้เวลาและต้นทุนในการผลิตและขนส่งสินค้าลดลง

การเปลี่ยนแปลงดังกล่าวนอกจากจะมีผลต่อโครงสร้างทางสังคมรูปแบบเดิมแล้ว ก็ยังส่งผลให้สถาบันทางสังคมที่มีอยู่แต่เดิมเสื่อมโทรมลง และกลายเป็นการเปิดทางไปสู่การสร้างสถาบันทางสังคมรูปแบบใหม่ ๆ ที่ไม่มีเหตุอันใดจะต้องทำให้กลุ่มประเทศเหล่านี้ต้องเสริมสร้างความเข้มแข็งให้กับชาติ นอกจากนี้การขยายตัวของรูปแบบทางสังคมดังกล่าวทำให้เกิดตรรกะทางการเมืองที่ว่า รัฐจะต้องมี "ผู้นำที่เข้มแข็ง" ในระดับหนึ่ง ซึ่งเป็นผู้ที่มีศักยภาพและความสามารถมากพอที่จะท้าทายอำนาจอธิปไตยของรัฐ และสร้างผลประโยชน์ให้กับชาติผ่านการเปลี่ยนแปลงทางโครงสร้างและสถาบันดังที่กล่าวมาข้างต้น ความเห็นทั้งหมดที่มิกแดลได้นำเสนอมานี้ จึงเป็นการชี้ให้เห็นว่าการกระจายอำนาจผ่านการควบคุมทางโครงสร้างและสถาบันทางสังคมเป็นอุปสรรคสำคัญต่อพัฒนาการที่เข้มแข็งของรัฐ

ดูเพิ่ม

• การควบคุมโดยพลเรือน
• รัฐอารยธรรม
• อาณานิคม
• ความสัมพันธ์ระหว่างประเทศ
• รายชื่อประเทศ ดินแดน และเมืองหลวง
• รัฐหุ่นเชิด
• นิติธรรม
• รัฐนิยม
• สหภาพเหนือชาติ
• ขุนศึก

อ้างอิง

บรรณานุกรม

• Barrow, Clyde W. (1993). Critical Theories of State: Marxist, Neo-Marxist, Post-Marxist. University of Wisconsin Press. ISBN 0-299-13714-7.
• Bobbio, Norberto (1989). Democracy and Dictatorship: The Nature and Limits of State Power. University of Minnesota Press. ISBN 0-8166-1813-5.
• Cudworth, Erika (2007). The Modern State: Theories and Ideologies. Edinburgh University Press. ISBN 978-0-7486-2176-7.
• Dogan, Mattei (1992). "Conceptions of Legitimacy". ใน Paynter, John; และคณะ (บ.ก.). Encyclopedia of government and politics. Psychology Press. ISBN 978-0-415-07224-3.
• Flint, Colin & Taylor, Peter (2007). Political Geography: World Economy, Nation-State, and Locality (5th ed.). Pearson/Prentice Hall. ISBN 978-0-13-196012-1.
• Garrard, Graeme (2022). The Return of the State: And Why It Is Essential For Our Health, Wealth and Happiness. Yale University Press. ISBN 9780300256758.
• Hay, Colin (2001). "State theory". ใน Jones, R.J. Barry (บ.ก.). Routledge Encyclopedia of International Political Economy: Entries P-Z. Taylor & Francis. pp. 1469–1475. ISBN 978-0-415-24352-0.
• Joseph, Jonathan (2004). Social theory: an introduction. NYU Press. ISBN 978-0-8147-4277-8.
• Malešević, Siniša (2002). Ideology, legitimacy and the new state: Yugoslavia, Serbia and Croatia. Routledge. ISBN 978-0-7146-5215-3.
• Nelson, Brian T. (2006). The making of the modern state: a theoretical evolution. Palgrave Macmillan. ISBN 978-1-4039-7189-0.
• Rueschemeyer, Dietrich; Skocpol, Theda; Evans, Peter B. (1985). Bringing the State Back In. Cambridge University Press. ISBN 0-521-31313-9.
• Salmon, Trevor C. (2008). Issues in international relations. Taylor & Francis US. ISBN 978-0-415-43126-2.
• Sartwell, Crispin (2008). Against the state: an introduction to anarchist political theory. SUNY Press. ISBN 978-0-7914-7447-1.
• Scott, James C. (2009). The art of not being governed: an anarchist history of upland Southeast Asia. Yale University Press. ISBN 978-0-300-15228-9.
• Skinner, Quentin (1989). "The state". ใน Ball, T; Farr, J.; Hanson, R.L. (บ.ก.). Political Innovation and Conceptual Change. Cambridge University Press. pp. 90–131. ISBN 0-521-35978-3.
• Vincent, Andrew (1992). "Conceptions of the State". ใน Paynter, John; และคณะ (บ.ก.). Encyclopedia of government and politics. Psychology Press. ISBN 978-0-415-07224-3.

อ่านเพิ่ม

• Barrow, Clyde W. (2002). "The Miliband-Poulantzas Debate: An Intellectual History". ใน Aronowitz, Stanley; Bratsis, Peter (บ.ก.). Paradigm lost: state theory reconsidered. University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-3293-0.
• Bottomore, T.B., บ.ก. (1991). "The State". A Dictionary of Marxist thought (2nd ed.). Wiley-Blackwell. ISBN 978-0-631-18082-1.
• Bratsis, Peter (2006). Everyday Life and the State. Paradigm. ISBN 978-1-59451-219-3.
• Faulks, Keith (2000). "Classical Theories of the State and Civil Society". Political sociology: a critical introduction. NYU Press. ISBN 978-0-8147-2709-6.
• Feldbrugge, Ferdinand J.M., บ.ก. (2003). The law's beginning. Martinus Nijhoff Publishers. ISBN 978-90-04-13705-9.
• Fisk, Milton (1989). The state and justice: an essay in political theory. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-38966-2.
• Friedeburg, Robert von (2011). State Forms and State Systems in Modern Europe. Institute of European History.
• Green, Penny & Ward, Tony (2009). "Violence and the State". ใน Coleman, Roy; และคณะ (บ.ก.). State, Power, Crime. Sage. p. 116. ISBN 978-1-4129-4805-0.
• Hall, John A., บ.ก. (1994). The state: critical concepts (Vol. 1 & 2). Taylor & Francis. ISBN 978-0-415-08683-7.
• Hansen, Thomas Blom; Stepputat, Finn, บ.ก. (2001). States of imagination: ethnographic explorations of the postcolonial state. Duke University Press. ISBN 978-0-8223-2798-1.
• Hoffman, John (1995). Beyond the state: an introductory critique. Polity Press. ISBN 978-0-7456-1181-5.
• Hoffman, John (2004). Citizenship beyond the state. Sage. ISBN 978-0-7619-4942-8.
• Jessop, Bob (1990). State theory: putting the Capitalist state in its place. Penn State Press. ISBN 978-0-271-00735-9.
• Jessop, Bob (2009). "Redesigning the State, Reorienting State Power, and Rethinking the State". ใน Leicht, Kevin T.; Jenkins, J. Craig (บ.ก.). Handbook of Politics: State and Society in Global Perspective. Springer. ISBN 978-0-387-68929-6.
• Lefebvre, Henri (2009). Brenner, Neil; Elden, Stuart (บ.ก.). State, space, world: selected essays. University of Minnesota Press. ISBN 978-0-8166-5317-1.
• Long, Roderick T. & Machan, Tibor R. (2008). Anarchism/minarchism: is a government part of a free country?. Ashgate Publishing. ISBN 978-0-7546-6066-8.
• Mann, Michael (1994). "The Autonomous Power of the State: Its Origins, Mechanisms, and Results". ใน Hall, John A. (บ.ก.). The State: critical concepts, Volume 1. Taylor & Francis. ISBN 978-0-415-08680-6.
• Oppenheimer, Franz (1975). The state. Black Rose Books. ISBN 978-0-919618-59-6.
• Poulantzas, Nicos & Camiller, Patrick (2000). State, power, socialism. Verso. ISBN 978-1-85984-274-4.
• Sanders, John T. & Narveson, Jan (1996). For and against the state: new philosophical readings. Rowman & Littlefield. ISBN 978-0-8476-8165-5.
• Scott, James C. (1998). Seeing like a state: how certain schemes to improve the human condition have failed. Yale University Press. ISBN 978-0-300-07815-2.
• Taylor, Michael (1982). Community, anarchy, and liberty. Cambridge University Press. ISBN 978-0-521-27014-4.
• Zippelius, Reinhold (2010). Allgemeine Staatslehre, Politikwissenschaft (16th ed.). C.H. Beck, Munich. ISBN 978-3406603426.
• Uzgalis, William (5 May 2007). "John Locke". Stanford Encyclopedia of Philosophy.

แหล่งข้อมูลอื่น

วิกิคำคม มีคำคมที่กล่าวโดย หรือเกี่ยวกับ State

•  Barclay, Thomas (1911). "State" . สารานุกรมบริตานิกา ค.ศ. 1911. Vol. 25 (11 ed.). pp. 799–801.