ภาษาขมุ

ภาษาขมุ
	ภาษากำมุ
	พาซา คะมุ้
ออกเสียง	[pʰasa̤ː kʰəmúʔ] (ภาษาขมุตะวันตกถิ่นห้วยเอียน จังหวัดเชียงราย)
ประเทศที่มีการพูด	ลาว, ไทย, เวียดนาม, จีน
ชาติพันธุ์	ชาวขมุ
จำนวนผู้พูด	ไม่ทราบ (798,400 คน อ้างถึงสำมะโน ค.ศ. 1990–2015)
ตระกูลภาษา	ออสโตรเอเชียติก ขมุ ภาษาขมุ; ;
ระบบการเขียน	อักษรลาว, อักษรไทย, อักษรละติน
รหัสภาษา
ISO 639-3	อย่างใดอย่างหนึ่ง:; kjg – ภาษาขมุ; khf – ภาษาขมุพุทธ

ภาษาขมุ [ขะ-หฺมุ] หรือ ภาษากำมุ เป็นภาษาของชาวขมุซึ่งอาศัยอยู่ในตอนเหนือของประเทศลาวรวมถึงพื้นที่ใกล้เคียงในประเทศไทย ประเทศเวียดนาม และประเทศจีน จัดอยู่ในกลุ่มภาษาขมุของตระกูลภาษาออสโตรเอเชียติก โดยในตระกูลภาษานี้ ภาษาขมุมักได้รับการระบุว่ามีความใกล้ชิดกับภาษากลุ่มปะหล่องและภาษากลุ่มคาซีมากที่สุด^[6]

การกระจายตามเขตภูมิศาสตร์

สุวิไล เปรมศรีรัตน์ (2002)^[7] รายงานที่ตั้งและภาษาถิ่นของภาษาขมุในประเทศไทย ประเทศลาว ประเทศเวียดนาม และประเทศจีนดังต่อไปนี้

ไทย: พบผู้พูดภาษาขมุในหมู่บ้านหลายหมู่บ้านซึ่งรวมถึงหมู่ที่ 6 บ้านห้วยเอียน ตำบลหล่ายงาว อำเภอเวียงแก่น จังหวัดเชียงราย (ชาวขมุในหมู่บ้านนี้มีถิ่นเดิมอยู่ที่เมืองปากแบ่ง แขวงไชยบุรี ประเทศลาว) นอกจากนี้ยังมีพบในจังหวัดน่านและจังหวัดลำปาง

ลาว: พบผู้พูดภาษาขมุในแขวง 8 แขวงทางตอนเหนือของประเทศ ได้แก่ แขวงไชยบุรี แขวงบ่อแก้ว แขวงหลวงน้ำทา แขวงอุดมไซ แขวงพงสาลี แขวงหลวงพระบาง และแขวงเชียงขวาง รวมถึงในหมู่บ้านบางหมู่บ้านใกล้เวียงจันทน์

เวียดนาม: พบผู้พูดภาษาขมุในตำบลกีมดา อำเภอเตืองเซือง และในเมืองวิญ จังหวัดเหงะอาน นอกจากนี้ยังพบในจังหวัดลายเจิว จังหวัดเซินลา และจังหวัดทัญฮว้า

จีน: พบผู้พูดภาษาขมุในจังหวัดปกครองตนเองสิบสองปันนา มณฑลยูนนาน

ภาษาถิ่น

ภาษาขมุประกอบด้วยภาษาถิ่นหลายภาษาโดยไม่มีวิธภาษามาตรฐาน ภาษาขมุถิ่นมีความแตกต่างกันในแง่จำนวนเสียงพยัญชนะ การใช้ลักษณะน้ำเสียง และระดับอิทธิพลจากภาษาประจำชาติที่อยู่โดยรอบ ภาษาขมุถิ่นต่าง ๆ โดยส่วนใหญ่สามารถเข้าใจซึ่งกันและกันได้ อย่างไรก็ตาม ผู้พูดภาษาถิ่นที่อยู่ไกลจากกันออกไปอาจสื่อสารกันลำบากขึ้น

ภาษาขมุในท้องถิ่นต่าง ๆ สามารถจัดเป็นกลุ่มใหญ่ ๆ ได้สองกลุ่ม ได้แก่ ภาษาขมุตะวันตกและภาษาขมุตะวันออก

ภาษาขมุตะวันตก ได้แก่ภาษาขมุที่พูดกันเป็นหลักในจังหวัดน่านและจังหวัดเชียงราย ประเทศไทย; แขวงบ่อแก้ว แขวงอุดมไซ และแขวงหลวงน้ำทา ประเทศลาว; และในบางหมู่บ้านของจังหวัดปกครองตนเองสิบสองปันนา ประเทศจีน^[8] ภาษาขมุถิ่นในกลุ่มนี้มีหน่วยเสียงพยัญชนะน้อยกว่าภาษาขมุตะวันออกและมีการเปรียบต่างหน่วยเสียงระหว่างลักษณะน้ำเสียงทุ้ม-ต่ำกับลักษณะน้ำเสียงแรง-ดัง-สูง (หรือใส-แรง) ภาษาถิ่นบางภาษายังผ่านภาวะการเป็นภาษามีลักษณะน้ำเสียงไปเป็นภาษามีวรรณยุกต์แล้วด้วย

ภาษาขมุตะวันออก ได้แก่ภาษาขมุที่พูดกันเป็นหลักในแขวงพงสาลี แขวงหลวงพระบาง แขวงหัวพัน และแขวงเชียงขวาง ประเทศลาว; จังหวัดเหงะอาน จังหวัดเซินลา และจังหวัดเดี่ยนเบียนในประเทศเวียดนาม; และในบางหมู่บ้านของจังหวัดปกครองตนเองสิบสองปันนา ประเทศจีน^[8] ภาษาขมุถิ่นในกลุ่มนี้มีแนวโน้มตรงกันข้ามกับภาษาขมุตะวันตก กล่าวคือ ไม่มีการเปรียบต่างหน่วยเสียงระหว่างลักษณะน้ำเสียงหรือระหว่างวรรณยุกต์ แต่มีการเปรียบต่างหน่วยเสียงระหว่างเสียงพยัญชนะหยุด 3 ประเภท (ก้อง ไม่ก้อง และไม่พ่นลม) และระหว่างเสียงพยัญชนะนาสิก 3 ประเภท (ก้อง ไม่ก้อง และนำด้วยเสียงหยุด เส้นเสียง) ในตำแหน่งต้นพยางค์

สัทวิทยา

พยัญชนะ

**หน่วยเสียงพยัญชนะภาษาขมุ**
ลักษณะการออกเสียง			ตำแหน่งเกิดเสียง
ลักษณะการออกเสียง			ริมฝีปาก	ปุ่มเหงือก	เพดานแข็ง	เพดานอ่อน	เส้นเสียง
เสียงนาสิก	ก้อง		m	n	ɲ	ŋ
	ไม่ก้อง		m̥	n̥	ɲ̥	ŋ̥
	นำด้วย [ˀ]		ˀm	ˀn	ˀɲ	ˀŋ
เสียงหยุด	ก้อง		b	d	ɟ	ɡ
	ไม่ก้อง	ไม่พ่นลม	p	t	c	k	ʔ
	ไม่ก้อง	พ่นลม	pʰ	tʰ	cʰ	kʰ
เสียงเสียดแทรก			(f)	s			h
เสียงรัว	ก้อง			r
เสียงรัว	ไม่ก้อง			r̥
เสียงข้างลิ้น	ก้อง			l
เสียงข้างลิ้น	ไม่ก้อง			l̥
เสียงกึ่งสระ	ก้อง		w		j
	ไม่ก้อง		w̥		j̥
	นำด้วย [ˀ]		ˀw		ˀj

หน่วยเสียงในช่องสีแดงคือหน่วยเสียงที่ปรากฏเฉพาะในภาษาขมุตะวันออกถิ่นต่าง ๆ
หน่วยเสียงที่เป็นได้ทั้งพยัญชนะต้นและพยัญชนะท้ายมี 15 หน่วยเสียง ได้แก่ /m/, /n/, /ɲ/, /ŋ/, /p/, /t/, /c/, /k/, /ʔ/, /s/, /h/, /r/, /l/, /w/ และ /j/^[9]
หน่วยเสียงพยัญชนะต้นควบมี 13 หน่วยเสียง ได้แก่ /pr/, /pl/, /pʰr/, /tr/, /tʰr/, /cr/, /cʰr/, /kr/, /kl/, /kw/, /kʰr/, /kʰw/ และ /sr/ (แต่หน่วยเสียง /tʰr/ ไม่ปรากฏในภาษาขมุตะวันตกถิ่นห้วยเอียน จังหวัดเชียงราย)^[10]
หน่วยเสียง /c/ เมื่ออยู่ในตำแหน่งต้นพยางค์ออกเสียงเป็น [t͡ɕ] และเมื่ออยู่ในตำแหน่งท้ายพยางค์ออกเสียงเป็น [c]^[11]
หน่วยเสียง /cʰ/ ออกเสียงเป็น [t͡ɕʰ]^[11]
หน่วยเสียง /f/ เป็นหน่วยเสียงที่ปรากฏเฉพาะในคำยืมจากภาษากลุ่มไทที่อยู่โดยรอบ^[12]
หน่วยเสียง /s/ เมื่ออยู่ในตำแหน่งท้ายพยางค์ออกเสียงเป็น [jh], [h], [ç] หรือ [s] ขึ้นอยู่กับภาษาถิ่น^[13]
หน่วยเสียง /w̥/ ออกเสียงเป็นเสียงเปิด ริมฝีปาก-เพดานอ่อน ไม่ก้อง
เสียง [ˀj] หรือ [ʔj] จัดเป็นหน่วยเสียงเอกเทศในภาษาขมุตะวันออก แต่จัดเป็นหน่วยเสียงย่อยของหน่วยเสียง /j/ ในภาษาขมุตะวันตก โดยปรากฏเฉพาะในคำบางคำและในคำยืมจากภาษากลุ่มไท^[14]

สระ

สระในภาษาขมุมีทั้งสิ้น 22 เสียง เป็นสระเดี่ยว 19 เสียง และสระประสมสองเสียง 3 เสียง ภาษาขมุถิ่นทุกภาษามีหน่วยเสียงสระคล้ายคลึงกัน แม้ว่าภาษาขมุถิ่นบางภาษาจะได้พัฒนาระบบลักษณะน้ำเสียงขึ้นใช้ แต่สระยังคงเหมือนเดิม^[9]

สระเดี่ยว

**หน่วยเสียงสระเดี่ยวภาษาขมุ**^[9]
ระดับลิ้น	ตำแหน่งลิ้น
ระดับลิ้น	หน้า	กลาง	หลัง
สูง	i, iː	ɨ, ɨː	u, uː
กึ่งสูง	e, eː	ə, əː	o, oː
กึ่งต่ำ	ɛ, ɛː	ʌː	ɔ, ɔː
ต่ำ		a, aː

สระสั้น /e/, /ɛ/, /ɨ/, /ə/, /u/, /o/ และสระยาว /ʌː/ มีจำนวนการเกิดไม่มากนัก^[15]
คำที่มีพยัญชนะท้ายเป็น [h] สระมักจะมีลักษณะเป็นเสียงสั้น เช่น [sih] 'นอน' ในขณะที่คำที่มีพยัญชนะท้ายเป็น [ʔ] สระมักจะมีลักษณะเป็นเสียงยาว เช่น [ləʔ] 'ดี'^[16]
เสียงสระในพยางค์แรกของคำ (ซึ่งเป็นพยางค์ที่ไม่ลงเสียงหนัก) อาจมีการแปรเสียง เช่น /kato̤ŋ/ [kəto̤ŋ~kɨto̤ŋ] 'ไข่'^[17]

สระประสม

ภาษาขมุมีหน่วยเสียงสระประสม 3 หน่วยเสียง ได้แก่ /iə/, /ɨə/ และ /uə/^[9]

ลักษณ์เหนือหน่วยแยกส่วน

ภาษาขมุนั้นมีทั้งภาษาถิ่นที่ใช้ลักษณะน้ำเสียง ภาษาถิ่นที่ใช้วรรณยุกต์และความแตกต่างของพยัญชนะต้น (พ่นลมหรือไม่พ่นลม) ภาษาถิ่นที่ใช้วรรณยุกต์แต่ไม่ใช้ความแตกต่างของพยัญชนะต้น (พ่นลมหรือไม่พ่นลม) และภาษาถิ่นที่ไม่ใช้ทั้งลักษณะน้ำเสียงและวรรณยุกต์ แต่ใช้ความแตกต่างของพยัญชนะต้น (ก้องหรือไม่ก้อง) ในการจำแนกความหมายของคำ ดังตัวอย่างในตาราง

**ตัวอย่างพัฒนาการของเสียงวรรณยุกต์ในภาษาขมุ 4 ถิ่น**^[18]^[19]
คำ	ภาษาไม่มีวรรณยุกต์ และไม่มีลักษณะน้ำเสียง	ภาษามีลักษณะน้ำเสียง	ภาษามีวรรณยุกต์
	ภาษาขมุตะวันออก	ภาษาขมุตะวันตก
	ภาษาขมุตะวันออก	ถิ่นที่ 1	ถิ่นที่ 2	ถิ่นที่ 3
'เหล้า'	buːc	pṳːc	pʰùːc	pùːc
'ถอด'	puːc	pûːc	púːc	pûːc
'เหยี่ยว'	ɡlaːŋ	kla̤ːŋ	kʰlàːŋ	klàːŋ
'หิน'	klaːŋ	klâːŋ	kláːŋ	klâːŋ

จากตาราง ภาษาขมุตะวันออกเป็นตัวแทนของภาษาขมุดั้งเดิมที่รักษาความเปรียบต่างระหว่างพยัญชนะก้องกับพยัญชนะไม่ก้องในตำแหน่งต้นพยางค์ และเป็นภาษาไม่มีลักษณะน้ำเสียงและไม่มีวรรณยุกต์ แต่ในภาษาขมุตะวันตกถิ่นที่ 1 พยัญชนะก้องในตำแหน่งต้นพยางค์ได้กลายเป็นพยัญชนะไม่ก้องพร้อมสระที่มีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม-ต่ำ ในภาษาขมุตะวันตกถิ่นที่ 2 พยัญชนะก้องในตำแหน่งต้นพยางค์ได้กลายเป็นพยัญชนะไม่ก้อง พ่นลม ส่วนลักษณะน้ำเสียงทุ้ม-ต่ำได้พัฒนาไปเป็นเสียงวรรณยุกต์ต่ำ ส่วนภาษาขมุตะวันตกถิ่นที่ 3 พยัญชนะก้องในตำแหน่งต้นพยางค์ได้กลายเป็นพยัญชนะไม่ก้องพร้อมสระที่มีเสียงวรรณยุกต์ต่ำ ในขณะเดียวกัน ภาษาขมุตะวันตกยังคงรักษาเสียงพยัญชนะไม่ก้องในตำแหน่งต้นพยางค์จากภาษาขมุดั้งเดิมเอาไว้ แต่ได้พัฒนาลักษณะน้ำเสียงแรง-ดัง-สูงหรือวรรณยุกต์สูง (หรือสูง-ตก) ขึ้นมาเป็นลักษณ์เด่นจำแนกควบคู่กัน^[20]

ในภาษาขมุถิ่นที่ใช้ลักษณะน้ำเสียงบางภาษา (เช่น ภาษาขมุตะวันตกถิ่นห้วยเอียน จังหวัดเชียงราย) ลักษณะน้ำเสียงยังพัฒนาไม่สมบูรณ์ ถ้าเป็นคำที่มีคู่เทียบเสียง ลักษณะน้ำเสียงที่ 1 และลักษณะน้ำเสียงที่ 2 ในคำเหล่านั้นจะมีลักษณะต่างกันอย่างชัดเจน แต่ถ้าไม่มีคู่เทียบเสียง ลักษณะน้ำเสียงทั้งสองจะใกล้เคียงกัน^[21] และถ้าเป็นคำหลายพยางค์ จะลงเสียงหนักและระบุลักษณะน้ำเสียงที่พยางค์สุดท้ายเท่านั้น ส่วนพยางค์อื่นจะไม่ลงเสียงหนัก จึงไม่ระบุลักษณะน้ำเสียง เช่น /kato̤ŋ/ 'ไข่', /sicáːŋ/ 'ช้าง', /talaːptáːp/ 'ผีเสื้อ', /taleŋtéŋ/ 'แมลงปอ'^[22]

ไวยากรณ์

วิทยาหน่วยคำ

โดยทั่วไปภาษาขมุเป็นภาษาไม่มีการเปลี่ยนรูปคำเพื่อแสดงเพศหรือพจน์ (ยกเว้นคำสรรพนาม) และไม่มีการกระจายรูปคำกริยาตามกาลหรือการณ์ลักษณะ นอกจากนี้ยังมีแนวโน้มที่จะเป็นภาษาที่มีคำพยางค์เดียวมากขึ้นเช่นเดียวกับภาษาอื่น ๆ ในตระกูลออสโตรเอเชียติก เช่น ภาษามัล ภาษาเวียดนาม^[23] อย่างไรก็ตาม ในภาษาขมุก็มีการเติมหน่วยคำเติมเพื่อแสดงลักษณะทางไวยากรณ์อยู่บ้าง แต่จัดเป็นระบบไม่ได้ชัดเจนนัก^[23]

สรรพนาม

คำสรรพนามแทนบุคคลมีรูปเป็นเอกพจน์ ทวิพจน์ และพหูพจน์ดังนี้^[24]

สรรพนาม		เอกพจน์	ทวิพจน์	พหูพจน์
บุรุษที่ 1		โอะ	อะ	อิ
บุรุษที่ 2	ชาย	แยะ	ซะว้า	ปอ
บุรุษที่ 2	หญิง	ปา	ซะว้า	ปอ
บุรุษที่ 3	ชาย	เกอ	ซะน้า	นอ
	หญิง	นา
	สัตว์	เกอ, นา
	สิ่งของ	เกอ

คำสรรพนามที่ใช้เชื่อมประโยคซึ่งตรงกับคำว่า "อันที่" "คนที่" หรือ "ตัวที่" ในภาษาไทย ภาษาขมุจะใช้ว่า กัม หรือ นัม

หน่วยคำเติม

คำในภาษาขมุที่มีมากกว่า 1 พยางค์อาจเกิดจากการเติมหน่วยคำเติมหน้า (อุปสรรค) หรือหน่วยคำเติมกลาง (อาคม) เพื่อแสดงลักษณะทางไวยากรณ์ การเติมหน่วยคำเติมยังอาจทำให้ลักษณะน้ำเสียงในพยางค์ที่ 2 เปลี่ยนไปด้วย ตัวอย่างการเติมหน่วยคำเติมมีดังนี้^[25]

หน่วยคำเติมหน้า {ซัง–} และ {รึน–} ทำให้คำกริยาเป็นคำนาม เช่น

จุ้ 'เจ็บ' → ซังจุ้ 'ความเจ็บป่วย'

เต็น 'นั่ง' → รึนเต็น 'ที่นั่ง'

หน่วยคำเติมหน้า {ตึร–} และ {อึน–} ทำให้คำกริยาเป็นคำคุณศัพท์ เช่น

เวียด 'บิด' → ตึรเวียด 'ที่ผิดไปจากรูปเดิม'

จ้าก 'ฉีก' → อึนจ้าก 'ที่ฉีกขาด'

หน่วยคำเติมหน้า {ปะ–} และ {ปึน–} เปลี่ยนคำกริยาทั่วไปให้เป็นคำกริยาก่อเหตุ (กริยาการีต) เช่น

เลียน 'ออก' → ปะเลี้ยน 'ทำให้ออก'

ล้ง 'ลืม, ไม่รู้ทาง' → ปึนล้ง 'ปล่อย, ทำให้หลงทาง'

หน่วยคำเติมกลาง {–ึรน–} ทำให้คำกริยาเป็นคำนาม เช่น

แก้บ 'คีบ' → กึรแนบ 'คีม'

ต้าญ 'สาน' → ตึรนาญ 'เครื่องสาน'

วากยสัมพันธ์

ภาษาขมุเป็นภาษาที่มีการเรียงลำดับคำแบบประธาน–กริยา–กรรมเป็นหลัก มีการใช้คำสันธานน้อย โดยมากใช้ประโยคเรียงต่อกันเท่านั้น คำบุพบทมีไม่กี่คำ ที่ใช้มากคือคำว่า ตา หมายถึง 'ด้าน' หรือ 'ที่' และคำว่า ลอง หมายถึง 'แถว' หรือ 'บริเวณ'

ระบบการเขียน

คณะกรรมการจัดทำระบบเขียนภาษาท้องถิ่นของกลุ่มชาติพันธุ์ด้วยอักษรไทย สำนักงานราชบัณฑิตยสภา ได้กำหนดตัวเขียนภาษาขมุอักษรไทยตามระบบเสียงภาษาขมุตะวันตกที่พูดกันในบ้านห้วยเอียน ตำบลหล่ายงาว อำเภอเวียงแก่น จังหวัดเชียงราย ไว้ดังนี้

พยัญชนะ
อักษรไทย	เสียง	ตัวอย่างคำ	ความหมาย
ก	/k/	กวล	ครกตำข้าว
ก	/k/	ตร้าก	ควาย
ค	/kʰ/	เคิ้บ	ฝักใส่มีด
ง	/ŋ/	เง้าะ	ข้าวเปลือก
ง	/ŋ/	แชร้ง	ฉาบ
จ	/c/	เจือง	เท้า
จ	/c/	มูจ	มด
ช	/cʰ/	ช้าง	ค่าง
ซ	/s/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น)	เซ้าะ	หมา
ญ	/ɲ/	ญาง	ใยแมงมุม
ญ	/ɲ/	ซึรมิญ	ดาว
ด	/d/	ด้ง	ป่าดงดิบ
ด	/t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย)	ซร้วด	เช้า
ต	/t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น)	ติ้	มือ
ท	/tʰ/	ท้าน	ระเบียงบ้าน
น	/n/	นัย	กระแต
น	/n/	อยอน	ราฟืนราไฟ
บ	/b/	เบ้ด	เบ็ด
บ	/p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย)	เตี้ยบ	ห่อ (กริยา)
ป	/p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น)	ปั้ด	เป็ด
พ	/pʰ/	เพื้อน	ขันโตก
ฟ	/f/	แฟ้บ	ผงซักฟอก
ม	/m/	มัร	งู
ม	/m/	ยุม	ลูกอ๊อด
ย	/j/	ยาน	มโหระทึก
ย	/j/	ระวาย	เสือ
ยฮ	/s/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย)	ฮ้อยฮ	ตั๊กแตน
ร	/r/	เร้ะ	ไร่, เม่น
ร	/r/	ก้าร	ปิ้ง, ย่าง
ล	/l/	ล้ะ	ใบไม้
ล	/l/	โย็ล	หัวปลี
ว	/w/	เวอฺร	มีดถากหญ้า
ว	/w/	ปลาว	มะพร้าว
อ	/ʔ/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น)	แอบ	กระติบ
อย	[ˀj]	อยั้ง	กระบุงแบบขมุ
ฮ	/h/	ฮ้วล	หมี
ฮ	/h/	ติฮ	เห็ด
ไม่มีรูป	/ʔ/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย)	อิ	พวกเรา
ไม่มีรูป	/ʔ/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย)	โคระ	นกกรงหัวจุก

อย เป็นทวิอักษร

สระ
อักษรไทย	เสียง	ตัวอย่างคำ	ความหมาย
–ะ	/a/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย และอยู่ในคำหลายพยางค์ หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	กะมู้ล	เงิน
		ละวาง	ท้องฟ้า
		กะ	ปลา
–ั	/a/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย ที่ไม่ใช่ /ʔ/, /w/)	ควั้ร	แคะ, คุ้ย
–ั	/a/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย ที่ไม่ใช่ /ʔ/, /w/)	มัฮ	ข้าวสุก
–า	/aː/	ซ้า	กระบุง
–ิ	/i/	ยิม	สีแดง
–ี	/iː/	ซี้ม	นก
–ึ	/ɨ/	ตึรลึบ	กระบอกไม้ไผ่
–ือ	/ɨː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย)	จื้อ	จำ
–ื	/ɨː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย)	อืง	อึ่งอ่าง
–ุ	/u/	ปลุ	ต้นขา
–ู	/uː/	มูม	อาบ (น้ำ)
เ–ะ	/e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	เป้ะ	สาม
เ–็	/e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	เก็บ	ตัด, เล็ม
เ–็	/e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	เต็น	นั่ง
เ–้	/e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง)	เจ้ด	เจ็ด
เ–้	/e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง)	เซ้ง	สะอาด
เ–	/eː/	เป้	ไม่
เ–	/eː/	เปลก	ปลาไหล
แ–ะ	/ɛ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	ซังแบะ	แพะ
แ–็	/ɛ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	แต็ฮ	ตะกร้าปากบาน
แ–้	/ɛ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง)	แซ้ก	ตัด (เชือก)
แ–	/ɛː/	แอบ	กระติบ
แ–	/ɛː/	แล้บ	แบน
โ–ะ	/o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	โซ้ะ	ขวานแบบขมุ
โ–็	/o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ɲ/, /c/, /s/, /h/, /r/, /l/ และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	โก็ร	เกา
		โย็ยฮ	เปราะ, หักง่าย
		โอ็ฮ	แผล
โ–้	/o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ɲ/, /c/, /s/, /h/, /r/, /l/ และมีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง)	โท้ร	เครื่องดนตรีชนิดหนึ่ง ทำจากไม้ไผ่
โ–ะ (ลดรูป)	/o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย ที่ไม่ใช่ /ʔ/, /ɲ/, /c/, /s/, /h/, /r/, /l/)	บ้ก	ขุดโดยใช้จอบ
		ปด	หยิบ
		อม	น้ำ
โ–	/oː/	โซรญ	แห้งสนิท
โ–	/oː/	โม้บ	แอบ, ซ่อน
เ–าะ	/ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	เชาะ	อุด
–็อ	/ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	ย็อฮ	ไป
–็อ	/ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	ปล็อญ	แกะ (ข้าวโพด)
–้อ	/ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง)	ร้อฮ	ไต่
–อ	/ɔː/	จอย	ช่วยเหลือ
–อ	/ɔː/	จ้อย	ไซดักปลา
เ–อะ	/ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	เกลอะ	ผม (นาม)
เ–ิ–็	/ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	เอิบ็	ครึ้ม
เ–ิ–็	/ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงทุ้ม)	เริง็ เริง็	รุ่งสาง
เ–ิ้	/ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง)	เริ้ง	นาน
เ–ิ้	/ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น และมีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง)	เอยิ้ง	ภาชนะแช่ข้าว
เ–อ	/əː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย)	เซอเกรอ	ตะไคร้
เ–ิ	/əː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย)	เปิกเป้อ	ตุ๊กแก
เ–ิ	/əː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย)	เติ้บ	พอ, หยุด
เ–อฺ	/ʌː/	เดอฺม	ดู
เ–า	/aw/	เต้า	เต่า
เ–ียะ	/iə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	เซี้ยะ	ลูกพี่ลูกน้องชาย
เ–ีย	/iə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น)	เปลีย	สวย
เ–ีย	/iə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น)	เซี้ยม	เสียม
เ–ือะ	/ɯə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	เกลื้อะ	เหยี่ยวชนิดหนึ่ง
เ–ือ	/ɯə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น)	ปึรเลือ	ไฟ
เ–ือ	/ɯə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น)	เตรื้อก	ซี่โครง
–ัวะ	/uə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/)	กึมลัวะ	พืชชนิดหนึ่งคล้ายข่า
–ัว	/uə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย)	ซิญั้ว	ไม้ทำหน้าจั่ว
–ว–	/uə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น)	ป้วยฮ	เก้ง

รูปสระสั้นที่มีเครื่องหมาย –็ จะใส่ –็ ไว้เหนือพยัญชนะต้นเดี่ยวหรือ
พยัญชนะต้นควบตัวที่สอง เช่น ย็อฮ, แกล็ฮ ในกรณีที่เป็นสระ เ–ิ–็
จะเลื่อน –็ ไปไว้เหนือพยัญชนะถัดไป เนื่องจากชนกับรูปสระบน (–ิ)
เช่น เอิบ็
ในกรณีที่เป็นสระเสียงสั้นที่มีลักษณะน้ำเสียงใส-แรง ให้ใส่เฉพาะ
เครื่องหมาย –้ โดยไม่ต้องใส่เครื่องหมาย –็ เพื่อแสดงเสียงสั้นด้วย
เช่น แซ้ก, โท้ร, เริ้ง
ในกรณีที่พยัญชนะต้นควบปรากฏร่วมกับรูปสระหน้า เ, แ, โ
ไม่ต้องเลื่อนพยัญชนะตัวแรกไปไว้หน้ารูปสระนั้น เช่น เกล้ะ, แชร้ง, โซรญ

ลักษณะน้ำเสียง
อักษรไทย	ลักษณะ น้ำเสียง	ตัวอย่างคำ	ความหมาย
ไม่มีรูป	ทุ้ม (ทุ้ม-ต่ำ)	ตุก	จน
		ปิฮ	ใหญ่
		ราง	ดอกไม้
		เกละ	สามี
–้	ใส-แรง (แรง-ดัง-สูง)	ตุ้ก	ผูก
		ปิ้ฮ	จูง, ยางไม้
		ร้าง	ฟัน (นาม)
		เกล้ะ	โผล่

คำที่มีคู่เทียบลักษณะน้ำเสียง ผู้พูดภาษาขมุ
จะออกเสียงคำต่างกันชัดเจน เช่น เงาะ 'กลัว'
กับ เง้าะ 'ข้าวเปลือก' ส่วนคำที่ไม่มีคู่เทียบ
ลักษณะน้ำเสียง ผู้พูดภาษาขมุจะไม่เคร่งครัด
ในการใช้เครื่องหมายแสดงลักษณะน้ำเสียง
เช่น อัฮ 'มี' อาจเขียนโดยไม่ใส่เครื่องหมาย
แสดงลักษณะน้ำเสียงกำกับก็ได้
ในกรณีที่เป็นคำหลายพยางค์ จะลงเสียงหนัก
และระบุลักษณะน้ำเสียงที่พยางค์สุดท้ายเท่านั้น
ส่วนพยางค์อื่นจะไม่ลงเสียงหนัก จึงไม่ระบุลักษณะ
น้ำเสียง เช่น กะตง, ซิจ้าง, ตะลาบต้าบ, ตะเล็งเต้ง

อ้างอิง

↑ สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า 57, 389.
↑ "Kmhmu'". Ethnologue (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2018-07-26.
↑ "Khuen". Ethnologue (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2018-07-26.
↑ Hammarström (2015) Ethnologue 16/17/18th editions: a comprehensive review: online appendices
↑ "Mon-Khmer Classification (Draft)".
↑ Diffloth, Gérard (2005). "The contribution of linguistic palaeontology and Austroasiatic". in Laurent Sagart, Roger Blench and Alicia Sanchez-Mazas, eds. The Peopling of East Asia: Putting Together Archaeology, Linguistics and Genetics. 77–80. London: Routledge Curzon.
↑ Premsrirat, Suwilai. (2002). Dictionary of Khmu in Laos. Mon-Khmer Studies, Special Publication, Number 1, Volume 3. Nakhon Pathom: Mahidol University at Salaya, Thailand.
↑ ^8.0 ^8.1 Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 54.
↑ ^9.0 ^9.1 ^9.2 ^9.3 Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 50.
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ : สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 37.
↑ ^11.0 ^11.1 Premsrirat, Suwilai (1987). "A Khmu Grammar". Papers in South-East Asian Linguistics. 10: 8.
↑ Premsrirat, Suwilai. The Thesaurus and Dictionary Series of Khmu Dialects in Southeast Asia. Nakhon Pathom: Institute of Language and Culture for Rural Development and SIL International, 2002.
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 38.
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 37.
↑ สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า (25).
↑ สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า (25)–(26).
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 16.
↑ Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 54.
↑ ผณินทรา ธีรานนท์. (2557). เสียงวรรณยุกต์ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ : กำเนิดและพัฒนาการ. เชียงราย: ชอบพิมพ์, หน้า 41.
↑ Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 53.
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 44.
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 45.
↑ ^23.0 ^23.1 สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า (29).
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 17.
↑ สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 16–17.

[พจนานุกรม_57-1] สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า 57, 389.

[2] "Kmhmu'". Ethnologue (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2018-07-26.

[3] "Khuen". Ethnologue (ภาษาอังกฤษ). สืบค้นเมื่อ 2018-07-26.

[4] Hammarström (2015) Ethnologue 16/17/18th editions: a comprehensive review: online appendices

[5] "Mon-Khmer Classification (Draft)".

[Diffloth-6] Diffloth, Gérard (2005). "The contribution of linguistic palaeontology and Austroasiatic". in Laurent Sagart, Roger Blench and Alicia Sanchez-Mazas, eds. The Peopling of East Asia: Putting Together Archaeology, Linguistics and Genetics. 77–80. London: Routledge Curzon.

[7] Premsrirat, Suwilai. (2002). Dictionary of Khmu in Laos. Mon-Khmer Studies, Special Publication, Number 1, Volume 3. Nakhon Pathom: Mahidol University at Salaya, Thailand.

[Tonogenesis48-8] 8.0 ^8.1 Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 54.

[Tonogenesis50-9] 9.0 ^9.1 ^9.2 ^9.3 Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 50.

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_37-10] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ : สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 37.

[A_Khmu_Grammar-11] 11.0 ^11.1 Premsrirat, Suwilai (1987). "A Khmu Grammar". Papers in South-East Asian Linguistics. 10: 8.

[thes-12] Premsrirat, Suwilai. The Thesaurus and Dictionary Series of Khmu Dialects in Southeast Asia. Nakhon Pathom: Institute of Language and Culture for Rural Development and SIL International, 2002.

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_38-13] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 38.

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_36-14] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 37.

[พจนานุกรม_(25)-15] สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า (25).

[พจนานุกรม_(25)–(26)-16] สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า (25)–(26).

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_16-17] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 16.

[Tonogenesis54-18] Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 54.

[19] ผณินทรา ธีรานนท์. (2557). เสียงวรรณยุกต์ในเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ : กำเนิดและพัฒนาการ. เชียงราย: ชอบพิมพ์, หน้า 41.

[Tonogenesis53-20] Premsrirat, Suwilai (2001). "Tonogenesis in Khmu dialects of SEA". Mon-Khmer Studies. 31: 53.

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_44-21] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 44.

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_45-22] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 45.

[พจนานุกรม_(29)-23] 23.0 ^23.1 สุวิไล เปรมศรีรัตน์. (2536). พจนานุกรมไทย–ขมุ–อังกฤษ. นครปฐม : สถาบันวิจัยภาษาและวัฒนธรรมเพื่อพัฒนาชนบท มหาวิทยาลัยมหิดล, หน้า (29).

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_17-24] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 17.

[คู่มือระบบเขียน_หน้า_16–17-25] สำนักงานราชบัณฑิตยสภา. (2566). คู่มือระบบเขียนภาษาขมุอักษรไทย ฉบับราชบัณฑิตยสภา. กรุงเทพฯ: สำนักงานราชบัณฑิตยสภา, หน้า 16–17.

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]