ภาษาโส้

ระวังสับสนกับ ภาษาโซ่ (ทะวืง)

ภาษาโส้
พะซา โทรฺ
ออกเสียง	/pʰasaː tʰrɔː/
ประเทศที่มีการพูด	ไทย, ลาว
จำนวนผู้พูด	160,000 คน  (ไม่พบวันที่)
ตระกูลภาษา	ออสโตรเอเชียติก มอญ-เขมร มอญ-เขมรตะวันออก กะตู กะตูตะวันตก บรู-โส้ ภาษาโส้
ระบบการเขียน	อักษรไทย (ในไทย)
สถานภาพทางการ
ภาษาชนกลุ่มน้อยที่รับรองใน	ไทย
รหัสภาษา
ISO 639-3	sss

ภาษาโส้ ภาษาไทโส้ ภาษากะโซ่ ภาษามังกอง หรือ ภาษาโทรฺ (โส้: พะซา โทรฺ) เป็นภาษาหนึ่งในตระกูลภาษาออสโตรเอเชียติก กลุ่มมอญ-เขมร สาขามอญ-เขมรตะวันออก สาขาย่อยกะตู ใกล้เคียงกับภาษาบรู ชื่อภาษาโส้ใช้ในประเทศไทยเท่านั้น ในประเทศลาวใช้ชื่อภาษามังกอง

ภาษาโส้มีผู้พูดประมาณ 160,000 คน โดยอยู่ในลาว 102,000 คน (พ.ศ. 2536) ในไทย 58,000 คน (พ.ศ. 2544) ในลาวมีผู้พูดส่วนใหญ่อยู่ในแขวงคำม่วนและแขวงสุวรรณเขต มีผู้รู้หนังสือภาษาแม่น้อยกว่าร้อยละ 1 อัตราการรู้หนังสือภาษาที่สองราวร้อยละ 15–25 ในไทยมีผู้พูดส่วนใหญ่อยู่ในจังหวัดนครพนม จังหวัดสกลนคร และจังหวัดมุกดาหาร มีทั้งหมด 53 หมู่บ้านในภาคตะวันออกเฉียงเหนือ อพยพมาจากลาว นับถือศาสนาพุทธ ศาสนาคริสต์ หรือความเชื่อดั้งเดิม มีผู้รู้หนังสือภาษาแม่น้อยกว่าร้อยละ 1 อัตราการรู้หนังสือภาษาที่สองราวร้อยละ 25–50 ในปัจจุบันเริ่มรับวัฒนธรรมและปรับตัวเข้ากับคนไทยมากขึ้น

สัทวิทยา

พยัญชนะ

หน่วยเสียงพยัญชนะภาษาโส้ถิ่นกุสุมาลย์ จังหวัดสกลนคร

ลักษณะการออกเสียง			ตำแหน่งเกิดเสียง
			ริมฝีปาก	ปุ่มเหงือก	เพดานแข็ง	เพดานอ่อน	เส้นเสียง
เสียงนาสิก			m	n	ɲ	ŋ
เสียงหยุด	ก้อง		b	d
	ไม่ก้อง	ไม่พ่นลม	p	t	c	k	ʔ
		พ่นลม	pʰ	tʰ	cʰ	kʰ
เสียงเสียดแทรก			f	s			h
เสียงรัว				r
เสียงข้างลิ้น				l
เสียงกึ่งสระ			w		j

• หน่วยเสียงที่เป็นได้ทั้งพยัญชนะต้นและพยัญชนะท้ายมี 14 หน่วยเสียง ได้แก่ /m/, /n/, /ɲ/, /ŋ/, /p/, /t/, /c/, /k/, /ʔ/, /h/, /r/, /l/, /w/ และ /j/
• หน่วยเสียงพยัญชนะต้นควบมี 11 หน่วยเสียง ได้แก่ /br/, /bl/, /pr/, /pl/, /tr/, /kr/, /kl/, /pʰr/, /tʰr/, /kʰr/ และ /kʰl/
• หน่วยเสียงพยัญชนะท้ายควบมี 3 หน่วยเสียง ได้แก่ /wʔ/, /jʔ/ และ /jh/ เช่น /kʰɛːwʔ/ 'เคยชิน', /ʔajuːjʔ/ 'จี้ (ให้หัวเราะ)', /pɔːjh/ 'เก้ง'
• หน่วยเสียง /cʰ/ ไม่ปรากฏเป็นพยัญชนะต้นเดี่ยวของคำพยางค์เดียว
• หน่วยเสียง /f/ พบในคำยืมจากภาษาไทย เช่น /fajfaː/ 'ไฟฟ้า'

สระ

สระเดี่ยว

หน่วยเสียงสระเดี่ยวภาษาโส้ถิ่นกุสุมาลย์ จังหวัดสกลนคร

ระดับลิ้น	ตำแหน่งลิ้น
	หน้า	กลาง	หลัง
สูง	i, iː	ɯ, ɯː	u, uː
กึ่งสูง	e, eː		o, oː
กลาง		ə, əː
กึ่งต่ำ	ɛ, ɛː	ʌ, ʌː	ɔ, ɔː
ต่ำ		a, aː	ɑ, ɑː

สระประสม

หน่วยเสียงสระประสมภาษาโส้ถิ่นกุสุมาลย์มี 5 หน่วยเสียง ได้แก่ /iə/, /ia/, /ɯə/, /uə/ และ /ua/

ลักษณะน้ำเสียง

ภาษาโส้ถิ่นกุสุมาลย์มีลักษณะน้ำเสียง 2 ลักษณะ ได้แก่ ลักษณะน้ำเสียงปกติและลักษณะน้ำเสียงทุ้มต่ำ

ระบบการเขียน

ตัวเขียนภาษาโส้อักษรไทยตามที่คณะกรรมการจัดทำระบบเขียนภาษาท้องถิ่นของกลุ่มชาติพันธุ์ด้วยอักษรไทย สำนักงานราชบัณฑิตยสภา ได้กำหนดไว้ มีดังนี้

พยัญชนะ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย ก /k/ โกฺย กิ้งก่า อะลี่ก หมู ค /kʰ/ ค็อง ข้อง ง /ŋ/ ง่วาจ ดื่ม มะนาง ตะวัน จ /c/ เจิม็ นก ซะมูจ มด ช /cʰ/ อึญแช็ญ เชือก ซ /s/ เซียะ ปลา ญ /ɲ/ ญังญาด แย้ กะแซ็ญ งู ด /d/ ดง บ้าน /t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย) เปรี่ยด กล้วย ต /t/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น) ตอง ไม้หนีบฟ่อนข้าว ท /tʰ/ เทา แก่ น /n/ นง ปลาไหล อึมแปน แมลงแคง บ /b/ บุง กระบุง /p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย) ระฮีบ ตะขาบ ป /p/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น) ปีด เต่า พ /pʰ/ พวก แดด ฟ /f/ ไฟฟา ไฟฟ้า ม /m/ มั่ด นัยน์ตา ระแดม แมงป่อง ย /j/ แยง ทองคำ อึนตร่วย ไก่ ร /r/ ร่ะ คันไถ เตี่ยร จักจั่น ล /l/ เลี่ยม เคียว ตะปัล ครกกระเดื่อง ว /w/ วั่ด วัด อะตาว อ้อย อ /ʔ/ (เมื่อเป็นพยัญชนะต้น หรือเมื่อเป็นพยัญชนะท้ายควบ) อุยฮ์ ไฟ กะนอยอ์ ตะขอ ฮ /h/ ฮอง ต่อ (แมลง) อะแซ็ฮ ม้า ปะนุยฮ์ ไม้กวาด ไม่มีรูป /ʔ/ (เมื่อเป็นพยัญชนะท้าย และตามหลังสระเสียงสั้น) ติ ที่ เดฺอะ น้ำ พยัญชนะ อ และ ฮ เมื่อเป็นส่วนหนึ่งของพยัญชนะท้ายควบ จะใส่ทัณฑฆาตกำกับไว้ พยางค์นาสิก /m̩/, /n̩/, /ɲ̩/ และ /ŋ̩/ เขียนแทนด้วยรูป อึม, อึน, อึญ และ อึง ตามลำดับ

สระ อักษรไทย เสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย –ะ /a/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย และอยู่ในคำหลายพยางค์ หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ปะไซ อิ่ม ละเฮฺิก็ละเฮฺิย เผอเรอ ตะ ทำ –ั /a/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย ที่ไม่ใช่ /ʔ/, /j/, /w/) วั่ร เกลียดชัง กะนัม ค่ำ, มืด –า /aː/ กาด ไหม้ –ิ /i/ ติง กลัดกระดุม –ี /iː/ คีล ลืม –ึ /ɯ/ ตะยึ่ง ยืน –ือ /ɯː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) อะอือ อุ้ม, ถือ –ื /ɯː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย) ตื่ยฮะ หรือเปล่า –ุ /u/ ปรุ่ง หลุม –ู /uː/ บูล เมา เ–ะ /e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) เป่ะ ขี่หลัง เ–็ /e/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) เปร็่ม ทำให้แหลก เ– /eː/ เม่น ใช่ แ–ะ /ɛ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) แปะ หยุด แ–็ /ɛ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ระแน็ฮ ไม้สอยผลไม้ แ– /ɛː/ ไนแลวอ์ นี้แหละ โ–ะ /o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) โต่ะ หลบซ่อน โ–ะ (ลดรูป) /o/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ป่ง มัน, เผือก โ– /oː/ อะโก่ (จมูก) โด่ง โ–ฺะ /ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) โอฺะ กระเพาะไก่ โ–ฺะ (ลดรูป) /ɔ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ตฺงกฺง ตั๊กแตนตำข้าว โ–ฺ /ɔː/ ละโกฺล หมอน เ–าะ /ɑ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) เอาะ ปู่ –็อ /ɑ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ป็อง กระโดดลง –อ /ɑː/ ปอง ต้อนวัวควาย เ–อะ /ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) เต่อะ ถึง เ–ิ–็ /ə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) เดิม็ ล้ม เ–อ /əː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) เล่อ เล่น เ–ิ /əː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย) เปิ่ด กระทะ เ–ฺอะ /ʌ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) เอฺอะ อดอยาก เ–ฺิ–็ /ʌ/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) เซฺิง็ ได้ยิน เ–ฺอ /ʌː/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) เปลฺอ หัว เ–ฺิ /ʌː/ (เมื่อมีพยัญชนะท้าย) เกลฺิย เกิน ไ– /aj/ อะไล พวกเขา เ–า /aw/ เจา หลาน เ–ียะ /iə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) เตรี่ยะ เห็ด เ–ีย /iə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) เตรี่ยด หั่น, ซอย –ียะ /ia/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) อึมปี่ยะ พ่อ –ียา /ia/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ตรี่ยา เอาใจใส่ ตรี่ยาด เหียง เ–ือะ /ɯə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ไม่พบตัวอย่าง เ–ือ /ɯə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) เลื่อ เลื่อย (กริยา) ปะเจือจ ขยี้ –ัวะ /uə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) ตะลั่วะ จิ้งเหลน –ัว /uə/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย) ซะญัว จั่วบ้าน –ว– /uə/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) กร่วง หมู่บ้าน, เมือง –วะ /ua/ (เมื่อมีพยัญชนะท้ายเป็น /ʔ/) อึงก่วะ ผม, ฉัน –วา /ua/ (เมื่อไม่มีพยัญชนะท้าย หรือเมื่อมีพยัญชนะท้ายอื่น) ละอวา กว้าง กร่วาง รั้ว เสียงสระบางเสียงจะเขียนแทนด้วยรูปสระไทยที่ออกเสียงใกล้เคียงกัน และใส่พินทุ (ฺ) กำกับไว้ข้างใต้เพื่อแสดงเสียงที่ต่างออกไป ในกรณี ที่เป็นพยัญชนะต้นควบ จะใส่พินทุไว้ใต้พยัญชนะตัวที่สอง เช่น โทรฺ มีพยัญชนะต้นควบคือ ทร ส่วน ละโกฺล มีพยัญชนะต้นเดี่ยวคือ ก และพยัญชนะท้ายคือ ล รูปสระสั้นที่มีเครื่องหมาย –็ จะใส่ –็ ไว้เหนือพยัญชนะต้นเดี่ยวหรือ พยัญชนะต้นควบตัวที่สอง เช่น ต็อก, แกล็ฮ ในกรณีที่เป็นสระ เ–ิ–็ และ เ–ฺิ–็ จะเลื่อน –็ ไปไว้เหนือพยัญชนะถัดไป เนื่องจากชนกับ รูปสระบน (–ิ) เช่น เดิก็, เกลฺิก็

ลักษณะน้ำเสียง อักษรไทย ลักษณะ น้ำเสียง ตัวอย่างคำ ความหมาย ไม่มีรูป ปกติ ปึฮ เปิด แป็ญ ยิง ซังกะซี สังกะสี ตะแบลปล็อง ตะไคร้ –่ ทุ้มต่ำ ปึ่ฮ ฝั่งน้ำ แป็่ญ เต็ม ล่วาจ ยางนา ตะรี่ยาบตี่ยาบตี่ยา คราดกวาดปุ๋ยคอก เครื่องหมายแสดงลักษณะน้ำเสียงทุ้มต่ำจะปรากฏเหนือ พยัญชนะต้นเดี่ยวหรือพยัญชนะต้นควบตัวสุดท้าย เช่น วี่ล, ล็่อฮ, อึนโตร่ว, กร่วง ในกรณีที่เป็นสระประสม –วะ หรือ –วา เครื่องหมายนี้จะปรากฏเหนือพยัญชนะ ที่อยู่ข้างหน้า ว โดยถือว่า ว เป็นส่วนหนึ่งของรูปสระ ไม่ใช่ส่วนหนึ่งของรูปพยัญชนะต้นควบอย่างในอักขรวิธี ภาษาไทย เช่น อึงก่วะ, มะก่วาง, อะล่วาย, กร่วาง

อ้างอิง

• Gordon, Raymond G., Jr. (ed.), (2005). Ethnologue: Languages of the World, Fifteenth edition. Dallas, Tex.: SIL International. Online version: http://www.ethnologue.com/.