มณฑลภูเก็ต

มณฑลภูเก็ต
มณฑลเทศาภิบาล
พ.ศ. 2435 – 2476
ธง
เมืองหลวง	ภูเก็ต
การปกครอง
• ประเภท	สมุหเทศาภิบาลต่างพระเนตรพระกรรณ
สมุหเทศาภิบาล
• พ.ศ. 2435–2441	พระยาทิพย์โกษา (โต โชติกเสถียร) (คนแรก)
• พ.ศ. 2444–2456	พระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี๊ ณ ระนอง)
• พ.ศ. 2456–2463	พระยาวิชิตวงศ์วุฒิไกร (หม่อมราชวงศ์สิทธิ์ สุทัศน์)
• พ.ศ. 2468–2473	หม่อมเจ้าสฤษดิเดช ชยางกูร
• พ.ศ. 2473–2476	พระยาศรีเสนา (ฮะ สมบัติศิริ) (คนสุดท้าย)
ยุคทางประวัติศาสตร์	รัตนโกสินทร์
• จัดตั้งมณฑลหัวเมืองฝ่ายทะเลตะวันตก	พ.ศ. 2435
• จัดระเบียบบริหารราชการและเปลี่ยนชื่อเป็นมณฑลภูเก็ต	พ.ศ. 2438
• รวมมณฑลไทรบุรีไว้ในปกครอง	6 สิงหาคม พ.ศ. 2453
• ยกจังหวัดสตูลไปไว้ในการปกครองของมณฑลนครศรีธรรมราช	31 มีนาคม พ.ศ. 2469
• ยกเลิกการปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล	9 ธันวาคม พ.ศ. 2476
ก่อนหน้า ถัดไป เมืองภูเก็ต เมืองถลาง เมืองพังงา เมืองตะกั่วป่า เมืองกระบี่ เมืองตรัง เมืองระนอง มณฑลไทรบุรี จังหวัดภูเก็ต จังหวัดพังงา จังหวัดกระบี่ จังหวัดตรัง จังหวัดระนอง
ปัจจุบันเป็นส่วนหนึ่งของ	ไทย

มณฑลภูเก็ต หรือ มณฑลหัวเมืองฝ่ายทะเลตะวันตก เป็นมณฑลหัวเมืองชายทะเลซึ่งมีการติดต่อค้าขายกับต่างประเทศ มีรายได้มหาศาลจากแร่ดีบุก ก่อตั้งเมื่อ พ.ศ. 2435 ในปัจจุบันประกอบด้วยพื้นที่บริเวณจังหวัดระนอง พังงา ภูเก็ต กระบี่ ตรัง และสตูล

ภูมิหลัง

ก่อนสมัยรัตนโกสินทร์ หัวเมืองแถบนี้ยังไม่ค่อยมีความสำคัญต่อราชธานีมากนักทั้งทางเศรษฐกิจและการเมือง เนื่องจากอยู่ห่างไกล ในสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นจึงเริ่มได้รับความสนใจมากขึ้น เพราะกลายเป็นเมืองท่าแทนเมืองมะริด ทวาย ตะนาวศรี ซึ่งเสียให้พม่าไป และยังเป็นเมืองหน้าด่าน หัวเมืองทางใต้ของไทย เมื่อไทยได้ทำสนธิสัญญาเบาว์ริงกับอังกฤษ หัวเมืองแถบนี้มีการทำเหมืองแร่ดีบุก เจริญขึ้นอย่างรวดเร็ว รัฐบาลสามารถเก็บภาษีอากรได้มากขึ้น จึงหันมาสนใจหัวเมืองแถบนี้เป็นพิเศษ

พ.ศ. 2435 ได้มีการรวบรวมหัวเมืองฝ่ายทะเลตะวันตกขึ้นเป็นมณฑล อันประกอบด้วย ภูเก็ต กระบี่ ตรัง ตะกั่วป่า พังงา และระนอง มีที่ตั้งบัญชาการมณฑลอยู่ที่ภูเก็ต ด้วยเหตุผลเพื่อแก้ไขปรับปรุงเศรษฐกิจ หาผลประโยชน์รายได้ของแผ่นดิน และการปกครองหัวเมืองให้เรียบร้อยดีขึ้น พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงโปรดเกล้าฯ ให้พระยาทิพย์โกษา (โต โชติกเสถียร) ดูแลเรื่องภาษีอากร ทำให้มณฑลภูเก็ตสามารถเก็บภาษีได้มากกว่าหัวเมืองอื่น แต่ก็ทำให้พระยาทิพย์โกษาขัดแย้งกับผู้ว่าการเมืองต่าง ๆ จนมณฑลภูเก็ตได้รับการยกฐานะเป็นมณฑลเทศาภิบาลเมื่อ พ.ศ. 2438

ข้าหลวงคนต่อมา คือ พระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี (คอซิมบี๊ ณ ระนอง) เมื่อ พ.ศ. 2444–2453 นโยบายในการปกครองนี้ระมัดระวังไม่ให้กระทบกระเทือนผลประโยชน์ของอังกฤษสำหรับหัวเมืองมลายู อันเนื่องมาจากการแทรกแซงของอังกฤษในรัฐมลายูที่อยู่ในการปกครองของไทย

พ.ศ. 2476 ได้มีการยุบเลิกมณฑลภูเก็ตพร้อมอีก 8 มณฑล คือ มณฑลนครราชสีมา นครศรีธรรมราช ปราจีน พายัพ พิษณุโลก ราชบุรี อยุธยา และอุดร

การปฏิรูป

ธนาคารชาร์เตอร์ที่ภูเก็ต

มีการจัดตั้งข้าหลวงพิเศษจัดการศาลยุติธรรมในมณฑลภูเก็ต เมื่อ พ.ศ. 2441 แบ่งศาลออกเป็น 3 ศาล คือ ศาลมณฑล ศาลเมืองและศาลแขวง

ด้านการเก็บภาษีอากร รัฐบาลได้แต่งตั้งให้ผู้ว่าราชการเมืองเป็นเจ้าหน้าที่เก็บภาษีและข้าหลวงใหญ่คอยควบคุมการเก็บภาษี และมีการกำหนดอัตราภาษีใหม่ ทำให้รัฐบาลสามารถเก็บภาษีได้มากขึ้น ผู้ว่าราชการเมืองได้ผลประโยชน์มากขึ้นและได้ปรับปรุงระบบการคลังของมณฑลภูเก็ตได้ดีขึ้นจนได้มอบบัญชีการภาษีอากรตลอดจนข้อบังคับต่าง ๆ ให้อยู่ในความรับผิดชอบของกระทรวงพระคลังมหาสมบัติเป็นมณฑลแรก

ด้านเศรษฐกิจ มีการตั้งกรมราชโลหกิจและภูมิวิทยา เมื่อ พ.ศ. 2437 เพื่อจัดระบบการทำเหมืองแร่ตามแบบตะวันตกเป็นครั้งแรก อย่างไรก็ดี เกิดปัญหาที่ยังไม่ออกกฎหมายการทำเหมืองแร่ให้เรียบร้อยและขัดแย้งเรื่องกรรมสิทธิ์ที่ดิน ต่อมาได้โอนกรมราชโลหกิจและภูมิวิทยามาขึ้นอยู่กับกระทรวงมหาดไทยเมื่อ พ.ศ. 2439 ในสมัยพระยารัษฎานุประดิษฐ์มหิศรภักดี ราษฎรหันมาทำเกษตรกรรมมากขึ้น โดยเฉพาะยางพารา ผลผลิตจากมะพร้าว

มีการจัดตั้งธนาคารและหาแหล่งเงินกู้จากพวกแขกอินเดียที่เรียกว่า เชตตี (Chetteyar Moneylender) ให้แก่นายเหมือง หรือนำเทคนิคและเครื่องจักรสมัยใหม่เข้ามาขุดแร่ มีการขอจัดตั้งธนาคารชาร์เตอร์ที่ภูเก็ต เมื่อ พ.ศ. 2450 ทำให้สามารถกู้โดยเสียดอกเบี้ยน้อยลง

อ้างอิง

บรรณานุกรม

• วุฒิชัย มูลศิลป์. "มณฑลเทศาภิบาล : วิเคราะห์เปรียบเทียบ" (PDF). สมาคมสังคมศาสตร์แห่งประเทศไทย. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2021-07-16. สืบค้นเมื่อ 2021-08-21.
• สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอกรมพระยาดำรงราชานุภาพกับพระยาราชเสนา, เทศาภิบาล (พระนคร : โรงพิมพ์เจริญธรรม, 2495).