อำเภอปัว

อำเภอปัว
อำเภอปัว
	อำเภอ
การถอดเสียงอักษรโรมัน
• อักษรโรมัน	Amphoe Pua
	วัดบ้านต้นแล้ง
	คำขวัญ: ถิ่นผู้กล้าพญาผานอง ท่องอุทยานภูคา; ผ้าทอไทยลื้อ เลื่องลือเครื่องเงิน
	แผนที่จังหวัดน่าน เน้นอำเภอปัว
	พิกัด: 19°10′27″N 100°55′0″E / 19.17417°N 100.91667°E
ประเทศ	ไทย
จังหวัด	น่าน
พื้นที่
• ทั้งหมด	657.363 ตร.กม. (253.809 ตร.ไมล์)
ประชากร (2566)
• ทั้งหมด	63,879 คน
• ความหนาแน่น	97.17 คน/ตร.กม. (251.7 คน/ตร.ไมล์)
รหัสไปรษณีย์	55120
รหัสภูมิศาสตร์	5505
ที่ตั้งที่ว่าการ	ที่ว่าการอำเภอปัว หมู่ 5 ตำบลวรนคร อำเภอปัว จังหวัดน่าน 55120
	ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

ปัว (ไทยถิ่นเหนือ: ) เป็นอำเภอศูนย์กลางเศรษฐกิจและการท่องเที่ยวของจังหวัดน่านตอนเหนือ

ประวัติ

ปัวเริ่มปรากฏขึ้นราว พ.ศ. 1825 ภายใต้การนำของ พญาภูคา เจ้าเมืองย่าง ศูนย์การปกครองอยู่ที่เมืองย่าง (เชื่อกันว่าคือบริเวณริมฝั่งด้านใต้ของแม่น้ำย่าง ใกล้เทือกเขาดอยภูคาในเขตบ้านเสี้ยว ตำบลยม อำเภอท่าวังผา) เพราะปรากฏร่องรอย ชุมชนในสภาพที่เป็นคูน้ำ คันดิน กำแพงเมืองซ้อนกันอยู่ ต่อมาพญาภูคา ได้ขยายอาณาเขตปกครองของตนออกไปให้กว้างขวางยิ่งขึ้น โดยส่งราชบุตรบุญธรรม 2 คน ไปสร้างเมืองใหม่ โดยขุนนุ่น ผู้พี่ไปสร้างเมืองจันทบุรี (เมืองหลวงพระบาง) ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกของแม่น้ำของ (แม่น้ำโขง) และขุนฟองผู้น้องสร้างเมืองวรนคร(เมืองปัว) ซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกเฉียงเหนือ การที่ให้ชื่อว่าเมือง "วรนคร" ก็เนื่องมาจาก พญาภูคา ได้เลือกชัยภูมิที่ดี เหมาะสมในการสร้างเมือง เสร็จแล้วจึงขนานนามว่าเมือง "วรนคร" ซึ่งหมายถึง เมืองดี นับว่าเป็นการเริ่มต้นราชวงศ์ภูคา

เมื่อบ้านเมืองวรนครเริ่มมั่นคงเป็นปึกแผ่น เจ้าขุนฟองก็ได้เป็นพญาแล้วเสวยราชสมบัติในเมืองวรนคร มีพระโอรส 1 พระองค์ ใส่ชื่อเบิกบายว่า "เจ้าเก้าเกื่อน" ต่อมาไม่นานักพญาขุนฟองถึงแก่พิราลัย เจ้าเก้าเถื่อนราชบุตรจึงได้ขึ้นครองเมืองปัวแทน ด้านพญาภูคาครองเมืองย่างมานานและมีอายุมากขึ้น มีความประสงค์จะให้เจ้าเก้าเถื่อนผู้หลานมาครองภูคาหรือเมืองย่างแทน จึงให้เสนาอำมาตย์ไปเชิญ แต่เจ้าเก้าเกื่อนไม่ค่อยเต็มใจนัก เจ้าเก้าเถื่อนเกรงใจปู่จึงยอมไปอยู่เมืองย่าง และมอบให้ชายาคือ นางพญาแม่ท้าวคำปิน ซึ่งทรงครรภ์อยู่คอยปกครองดูแลรักษาเมืองวรนคร (เมืองปัว) แทน เมื่อพญาภูคาถึงแก่พิราลัย เจ้าเก้าเถื่อนจึงครองเมืองย่างแทน

ไฟล์:พญาผานอง.jpg

อนุสาวรีย์พญาผานอง หน้าที่ว่าการอำเภอปัว

ในช่วงที่เมืองวรนคร (เมืองปัว) ว่างจากผู้นำ เนื่องจากเจ้าเก้าเถื่อนไปครองเมืองย่างแทนปู่คือ พญาภูคา พญางำเมืองเจ้าผู้ครองเมืองพะเยา จึงได้ขยายอิทธิพลเข้าครอบครองบ้านเมืองปัวทั้งหมด นางพญาแม่เท้าคำปินพร้อมด้วยบุตรในครรภ์ ได้หลบหนีไปอยู่บ้านห้วยแร้ง จนคลอดได้บุตรชายท่ามกลางท้องไร่นั้น ชื่อว่า "เจ้าขุนใส" ปรากฏว่านายบ้านห้วยแร้งนั้น เป็นพ่อครัวพญาเก้าเกื่อนมาก่อน จึงรับนางพญาแม่ท้าวคำปินและกุมารไปเลี้ยงดูจนเติบใหญ่ อายุได้ 16 ปี ก็นำไปไหว้สาพญางำเมือง เมื่อพญางำเมืองเห็น ก็มีใจรักเอ็นดูรับเลี้ยงดูไว้ แลเติบใหญ่ได้เป็นขุนนาง รับใช้พญาคำเมืองจนเป็นที่โปรดปราน พญางำเมืองจึงสถาปนาให้เป็น เจ้าขุนใสยศ ครองเมือง เป็นเจ้าเมืองปราดภาย หลังมีกำลังพลมากขึ้นจึงยกทัพมาต่อสู้จนหลุดพ้นจากอำนาจเมืองพะเยา แล้วกลับมาเป็นพญาเสวยเมืองวรนคร (เมืองปัว) และได้รับการสถาปนาเป็น "พญาผานอง" เมืองวรนคร จึงกลายชื่อมาเป็น เมืองปัว ซึ่งหันไปมีความสัมพันธ์กับกรุงสุโขทัยในสมัยพ่อขุนรามคำแหง ดังปรากฏชื่อเมืองปัวอยู่ในหลักศิลาจารึก หลักที่ 1

พญาผานองเสวยเมืองปัวอยู่ได้ 30 ปี มีโอรส 6 คน คนแรกชื่อ เจ้าการเมือง คนสุดท้องชื่อ เจ้าใส พอพญาผานองถึงแก่พิราลัยไปแล้ว เสนาอำมาตย์ทั้งหลายก็อภิเษกให้เจ้าใสผู้น้องเสวยเมืองแทน เพราะเป็นผู้มีความรู้เฉลียวฉลาด แต่อยู่ได้ 3 ปี ก็ถึงแก่พิราลัยไปอีก เสนาอำมาตย์ทั้งหลายจึงเชิญ เจ้าการเมือง ขึ้นเสวยเมืองแทน

ไฟล์:บวงสรวงพญาผานอง.jpg

พิธีบวงสรวงพญาผานอง จะจัดตรงหน้าที่ว่าการอำเภอปัวในวันที่ 13 เมษายน ของทุกปี

ในสมัยของพญาการเมือง (กรานเมือง) โอรสของพญาผานอง เมืองปัว ได้มีการขยายตัวมากขึ้น ตลอดจนมีความสัมพันธ์กับเมืองสุโขทัยอย่างใกล้ชิด พงศาวดารเมืองน่านกล่าวถึงพญาการเมืองว่า ได้รับเชิญจากเจ้าเมืองสุโขทัย (พระมหาธรรมราชาลิไท) ไปร่วมสร้างวัดหลวงอภัย (วัดอัมพวนาราม) ขากลับเจ้าเมืองสุโขทัย ได้พระราชทานพระธาตุ 7 องค์ พระพิมพ์ทองคำ 20 องค์ พระพิมพ์เงิน 20 องค์ ให้กับพญาการเมืองมาบูชา ณ เมืองปัวด้วย

ครั้งนั้น พญาการเมือง ได้ปรึกษาพระมหาเถรธรรมบาลและได้เลือกสถานที่ บรรจุพระบรมธาตุ จึงได้ก่อสร้างพระธาตุแช่แห้งขึ้นที่บนภูเพียงแช่แห้ง ด้วยความเชื่อว่าเป็นที่เคยบรรจุพระบรมธาตุมาแต่ปางก่อน ดอยภูเพียงแช่แห้งเป็นเนินไม่สูงนัก ตั้งอยู่ใกล้แม่น้ำเตี๋ยนกับน้ำลิง ทางฟากตะวันออกของแม่น้ำน่าน จึงได้ระดมผู้คนก่อสร้างพระธาตุแช่แห้งขึ้นที่เนินแล้วอัญเชิญพระบรมธาตุมาบรจุไว้ พร้อมทั้งได้อพยพผู้คนจากเมืองปัว ลงมาสร้างเมืองใหม่ที่บริเวณพระธาตุแช่แห้ง เรียกว่า "เวียงภูเพียงแช่แห้ง" เมือปี พ.ศ. 1902 โดยมีพระธาตุแช่แห้งเป็นศูนย์กลางเมือง^[1] ทำให้เมืองปัวถูกลดบทบาทความสำคัญลงไปตามยุคสมัย

ต่อมา หลังจากพลตรี เจ้ามหาพรหมสุรธาดา ได้ถึงแก่พิราลัยลงในปี พ.ศ. 2474 และมีการเปลี่ยนแปลงการปกครอง เมืองปัว จึงลดฐานะลงเหลือเพียง อำเภอปัว เท่านั้น ซึ่งในสมัยนั้นอำเภอปัวมีการปกครองเพียงตำบลปัว ตำบลแงง ตำบลสถาน ตำบลศิลาเพชร ตำบลอวน และตำบลป่ากลาง รวม 6 ตำบล แต่บางตำบลมีพื้นที่กว้างขวางมาก ทำให้ไม่สะดวกต่อการปกครอง จึงทำการจัดตั้งตำบลใหม่ ดังนี้

วันที่ 18 มิถุนายน พ.ศ. 2506 จัดตั้งตำบลศิลาแลงแยกจากตำบลปัว และตำบลผาตอแยกจากตำบลริม
วันที่ 23 ตุลาคม พ.ศ. 2522 จัดตั้งตำบลไชยวัฒนาแยกจากตำบลสถาน
วันที่ 19 สิงหาคม พ.ศ. 2523 จัดตั้งตำบลเจดีย์ชัยแยกจากตำบลแงง
วันที่ 27 เมษายน พ.ศ. 2525 จัดตั้งตำบลภูคาแยกจากตำบลศิลาแลง
วันที่ 25 กันยายน พ.ศ. 2527 จัดตั้งตำบลสกาดแยกจากตำบลสถาน
วันที่ 5 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2531 แยกตำบลบ่อเกลือเหนือและตำบลบ่อเกลือใต้ จัดตั้งเป็น กิ่งอำเภอบ่อเกลือ
วันที่ 29 กรกฎาคม พ.ศ. 2534 จัดตั้งตำบลภูฟ้าแยกจากตำบลบ่อเกลือใต้ และตำบลดงพญาแยกจากตำบลบ่อเกลือเหนือ
วันที่ 5 กันยายน พ.ศ. 2538 ตั้งกิ่งอำเภอบ่อเกลือ อำเภอปัว จังหวัดน่าน เป็น อำเภอบ่อเกลือ
วันที่ 9 พฤศจิกายน พ.ศ. 2538 จัดตั้งตำบลวรนครแยกจากตำบลปัว
วันที่ 17 กันยายน พ.ศ. 2540 มีการกำหนดเขตตำบลในอำเภอปัวทั้งหมดใหม่ โดยให้ตำบลไชยวัฒนา มี 8 หมู่บ้าน ตำบลสถาน มี 11 หมู่บ้าน ตำบลสกาด มี 4 หมู่บ้าน ตำบลภูคา มี 11 หมู่บ้าน ตำบลศิลาแลง มี 7 หมู่บ้าน ตำบลศิลาเพชร มี 7 หมู่บ้าน ตำบลอวน มี 11 หมู่บ้าน ตำบลเจดีย์ชัย มี 9 หมู่บ้าน ตำบลแงง มี 6 หมู่บ้าน ตำบลปัว มี 8 หมู่บ้าน ตำบลวรนคร มี 8 หมู่บ้าน และตำบลป่ากลางมี 5 หมู่บ้าน
วันที่ 10 กันยายน พ.ศ. 2547 แยกบ้านศาลา หมู่ที่ 2 ตำบลศิลาแลง โดยจัดตั้งเป็นหมู่ที่ 8 บ้านนาแล และแยกบ้านพาน หมู่ที่ 4 ตำบลแงง โดยจัดตั้งเป็นหมู่ที่ 7 บ้านใหม่ไชยมงคล

ที่ตั้งและอาณาเขต

อำเภอปัวตั้งอยู่ทางตอนเหนือของจังหวัด มีอาณาเขตติดต่อกับอำเภอข้างเคียง ดังนี้

ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอเชียงกลาง อำเภอทุ่งช้าง และอำเภอเฉลิมพระเกียรติ
ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอบ่อเกลือ
ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภอสันติสุข
ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอท่าวังผาและอำเภอเชียงกลาง

การแบ่งเขตการปกครอง

การปกครองส่วนภูมิภาค

อำเภอปัวแบ่งเขตการปกครองย่อยออกเป็น 12 ตำบล 107 หมู่บ้าน ได้แก่

ที่	ชื่อตำบล	อักษรโรมัน	จำนวนหมู่บ้าน	จำนวนประชากร (ธันวาคม 2565)^[2]
1.	ปัว	Pua	8	6,953
2.	แงง	Ngaeng	7	4,645
3.	สถาน	Sathan	13	5,988
4.	ศิลาแลง	Sila Laeng	8	3,820
5.	ศิลาเพชร	Sila Phet	10	4,443
6.	อวน	Uan	11	4,739
7.	ไชยวัฒนา	Chai Watthana	8	4,193
8.	เจดีย์ชัย	Chedi Chai	9	6,723
9.	ภูคา	Phu Kha	14	4,972
10.	สกาด	Sakat	4	2,845
11.	ป่ากลาง	Pa Klang	7	9,118
12.	วรนคร	Wora Nakhon	8	5,626

การปกครองส่วนท้องถิ่น

ท้องที่อำเภอปัวประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 12 แห่ง ได้แก่

เทศบาลตำบลปัว ครอบคลุมพื้นที่ตำบลปัวทั้งตำบล รวมทั้งบางส่วนของตำบลสถาน ตำบลไชยวัฒนา และตำบลวรนคร
เทศบาลตำบลศิลาแลง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลศิลาแลงทั้งตำบล
องค์การบริหารส่วนตำบลวรนคร ครอบคลุมพื้นที่ตำบลวรนคร (นอกเขตเทศบาลตำบลปัว)
องค์การบริหารส่วนตำบลสถาน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลสถาน (นอกเขตเทศบาลตำบลปัว)
องค์การบริหารส่วนตำบลแงง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลแงงทั้งตำบล
องค์การบริหารส่วนตำบลศิลาเพชร ครอบคลุมพื้นที่ตำบลศิลาเพชรทั้งตำบล
องค์การบริหารส่วนตำบลอวน ครอบคลุมพื้นที่ตำบลอวนทั้งตำบล
องค์การบริหารส่วนตำบลไชยวัฒนา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลไชยวัฒนา (นอกเขตเทศบาลตำบลปัว)
องค์การบริหารส่วนตำบลเจดีย์ชัย ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเจดีย์ชัยทั้งตำบล
องค์การบริหารส่วนตำบลภูคา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลภูคาทั้งตำบล
องค์การบริหารส่วนตำบลสกาด ครอบคลุมพื้นที่ตำบลสกาดทั้งตำบล
องค์การบริหารส่วนตำบลป่ากลาง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลป่ากลางทั้งตำบล