ขึ้นฉ่าย

ขึ้นฉ่าย
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	พืช Plantae
เคลด:	พืชมีท่อลำเลียง Tracheophyta
เคลด:	พืชดอก Angiosperms
เคลด:	พืชใบเลี้ยงคู่แท้ Eudicots
เคลด:	แอสเทอริด Asterids
อันดับ:	อันดับผักชี
วงศ์:	วงศ์ผักชี
สกุล:	Apium L.
สปีชีส์:	Apium graveolens
ชื่อทวินาม
Apium graveolens L.
ชื่อพ้อง
รายการ Apium australe var. latisectum H.Wolff Apium celleri Gaertn. Apium decumbens Eckl. & Zeyh. Apium dulce Mill. Apium graveolens convar. dulce (Mill.) Alef. Apium graveolens convar. rapaceum (Mill.) Alef. Apium graveolens subsp. butronense (D.Gómez & G.Monts.) Aizpuru Apium graveolens subsp. dulce (Mill.) Schübl. & G.Martens Apium graveolens subsp. rapaceum (Mill.) P.D.Sell Apium graveolens subsp. rapaceum (Mill.) Schübl. & G.Martens Apium graveolens var. album Alef. Apium graveolens var. aromaticum Alef. Apium graveolens var. bashmense Hosni Apium graveolens var. butronense D.Gómez & G.Monts. Apium graveolens var. crispum Nois. Apium graveolens var. dulce (Mill.) Poir. Apium graveolens var. erfurtense Alef. Apium graveolens var. humile Alef. Apium graveolens var. juglandinum Alef. Apium graveolens var. laeve Alef. Apium graveolens var. latifolium Nois. Apium graveolens var. lusitanicum (Mill.) DC. Apium graveolens var. maritimum Dumort. Apium graveolens var. praecox Alef. Apium graveolens var. rapaceum (Mill.) DC. Apium graveolens var. rapaceum (Mill.) Poir. Apium graveolens var. rubrum Alef. Apium graveolens var. sativum Gaudin, nom. superfl. Apium graveolens var. secalinum Alef. Apium graveolens var. silvestre Alef. Apium graveolens var. tuberosum Nois. Apium graveolens var. variegatum Nois. Apium graveolens var. venosum Alef. Apium graveolens var. violaceum Alef. Apium graveolens var. vulgare Nois. Apium integrilobum Hayata Apium lobatum Gilib., opus utique oppr. Apium lusitanicum Mill. Apium maritimum Salisb. Apium palustre Thore Apium rapaceum Mill. Apium vulgare Bubani Carum graveolens (L.) Koso-Pol. Celeri graveolens (L.) Britton Helosciadium graveolens (L.) Rojas Acosta Helosciadium ruta DC. Helosciadium rutaceum St.-Lag. Selinum graveolens (L.) E.H.L.Krause, nom. illeg. Seseli graveolens (L.) Scop. Sison ruta Burm.f. Sison trifidum Burm. ex DC., not validly publ. Sium apium Roth Sium graveolens (L.) Vest Smyrnium laterale Thunb.

ขึ้นฉ่าย (จีน: 芹菜) เป็นพืชล้มลุกชอบพื้นที่ลุ่ม อยู่ในวงศ์ Apiaceae เป็นผักและสมุนไพรที่มีกลิ่นหอม นิยมใช้ในการปรุงอาหารที่ต้องการดับกลิ่นคาว หรือเพิ่มความหอมของน้ำซุป หรือ นำไปผัดเพื่อดับคาวปลา ขึ้นฉ่ายมีลำต้นและใบหลากหลายตามพันธุ์ปลูกและสถานที่ปลูกซึ่งแบ่งกว้าง ๆ ได้ 3 กลุ่มคือ ขึ้นฉ่ายใบ ใช้กินใบและตกแต่งอาหาร, ขึ้นฉ่ายยักษ์ ใช้กินก้านที่อวบน้ำ และขึ้นฉ่ายหัว ที่ใช้หัวในการปรุงอาหาร เมล็ดขึ้นฉ่ายยังใช้เป็นเครื่องเทศและมีการใช้สารสกัดในยาสมุนไพร

คำว่า "ขึ้นฉ่าย" ในภาษาไทยมาจากภาษาจีนว่า 芹菜 โดยอ่านแบบแต้จิ๋วเป็น "ขึ่งไฉ่" (เพ็งอิม: keng5 cai3) ส่วนอ่านแบบจีนกลางจะเป็น "ฉินไช่" (พินอิน: qín cài)

ลักษณะ

เป็นพืชล้มลุกมีอายุ 1–2 ปี สูง 40–60 เซนติเมตร ใบประกอบแบบ ขนนกออก ตรงข้าม สีใบเป็น สีเหลืองอมเขียว ใบย่อยเป็นรูปลิ่มหยัก ขอบใบหยัก ก้านใบยาวแผ่ออกเป็นกาบ ดอกช่อสีขาว เป็นช่อดอกแบบซี่ร่ม (compound umbels) ผลมีขนาดเล็กมากเป็นสีน้ำตาล

พันธุ์ปลูก			ภาพ		ชื่อวิทยาศาสตร์	ลักษณะเด่น	การใช้
ขึ้นฉ่ายใบ	唐芹	Leaf celery			Apium graveolens var. secalinum	ใบใหญ่สีเขียวเข้ม ก้านใบเรียวยาว	กินใบ
ขึ้นฉ่ายยักษ์	旱芹	Celery			Apium graveolens var. graveolens	ใบเล็กเมื่อเทียบกับก้าน ก้านอวบ ยาว ตรง	กินใบและก้านใบ
ขึ้นฉ่ายหัว		Celeriac			Apium graveolens var. rapaceum	ใบเหมือนขึ้นฉ่ายใบ มีหัวขนาดใหญ่มาก	กินหัว

ประโยชน์

มีโพแทสเซียมสูง ทำให้หลอดเลือดขยายตัว ช่วยลดความดันโลหิตสูง ช่วยขับปัสสาวะ รักษาโรคปวดข้อ เช่น รูมาติกและโรคเกาต์ มีโซเดียมอินทรีย์ที่สามารถช่วยปรับความเป็นกรดและด่างในเลือดให้สมดุล น้ำคั้นจากขึ้นฉ่ายมีสรรพคุณเป็นยากล่อมประสาท ทำให้รู้สึกสบาย และนอนหลับได้ดี การกินขึ้นฉ่ายจะทำให้อสุจิลดลงถึง 50% หลังจากยุติการกินแล้ว จำนวนเชื้ออสุจิจะเพิ่มกลับมาระดับปกติใน 8-13 สัปดาห์

สารสกัดด้วยเอทานอลจากผลและเมล็ดยับยั้งการเจริญและการงอกของถั่วเขียวผิวดำได้

ขึ้นฉ่ายดิบ (Apium graveolens)

คุณค่าทางโภชนาการต่อ 100 กรัม (3.5 ออนซ์)
พลังงาน	67 กิโลจูล (16 กิโลแคลอรี)
คาร์โบไฮเดรต	2.97 กรัม (including fiber)
แป้ง	0.00 กรัม
น้ำตาล แล็กโทส	1.34 กรัม 0.00 กรัม
ใยอาหาร	1.6 กรัม
ไขมัน	0.17 กรัม
อิ่มตัว	0.042 กรัม
ทรานส์	0.000 กรัม
ไม่อิ่มตัวมีพันธะคู่เดี่ยว	0.032 กรัม
ไม่อิ่มตัวมีพันธะคู่หลายคู่	0.079 กรัม
โปรตีน	0.69 กรัม
วิตามิน
วิตามินเอ	(3%) 22 μg
ไทอามีน (บี1)	(2%) 0.021 มก.
ไรโบเฟลวิน (บี2)	(5%) 0.057 มก.
ไนอาซิน (บี3)	(2%) 0.320 มก.
กรดแพนโทเทนิก (บี5 )	(5%) 0.246 มก.
วิตามินบี6	(6%) 0.074 มก.
โฟเลต (บี9)	(9%) 36 μg
วิตามินบี12	(0%) 0.00 μg
คลอรีน	(1%) 6.1 มก.
วิตามินซี	(4%) 3.1 มก.
วิตามินดี	(0%) 0 IU
วิตามินอี	(2%) 0.27 มก.
วิตามินเค	(28%) 29.3 μg
แร่ธาตุ
แคลเซียม	(4%) 40 มก.
เหล็ก	(2%) 0.20 มก.
แมกนีเซียม	(3%) 11 มก.
ฟอสฟอรัส	(3%) 24 มก.
โพแทสเซียม	(6%) 260 มก.
โซเดียม	(5%) 80 มก.
สังกะสี	(1%) 0.13 มก.
องค์ประกอบอื่น
น้ำ	95.43 g
แอลกอฮอล์ (เอธานอล)	0.0 g
คาเฟอีน	0 mg
คอเลสเตอรอล	0 mg
หน่วย μg = ไมโครกรัม • mg = มิลลิกรัม IU = หน่วยสากล
ประมาณร้อยละคร่าว ๆ โดยใช้การแนะนำของสหรัฐสำหรับผู้ใหญ่ แหล่งที่มา: USDA FoodData Central