ผลต่างระหว่างรุ่นของ "พระยศเจ้านายไทย"
| บรรทัด 185: | บรรทัด 185: | ||
==== พระราชนัดดา ในพระมหากษัตริย์ ==== |
==== พระราชนัดดา ในพระมหากษัตริย์ ==== |
||
พระราชนัดดา ที่ประสูติแต่สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ พระเจ้าลูกยาเธอ ซึ่งมีฐานันดรศักดิ์ ตามพระมารดา โดยสามารถแบ่งได้เป็น "พระเจ้าวรวงศ์เธอ |
พระราชนัดดา ที่ประสูติแต่สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ พระเจ้าลูกยาเธอ ซึ่งมีฐานันดรศักดิ์ ตามพระมารดา โดยสามารถแบ่งได้เป็น "พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า" และ "พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า" ทรงกรมศักดินา 11000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 4000 เจ้านายในชั้นนี้จะเรียกว่า '''พระองค์ชาย''' '''พระองค์หญิง''' ได้แก่ |
||
* '''พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า''' คือ ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งประสูติแก่พระมารดาที่เป็นพระองค์เจ้า หรือหม่อมเจ้าที่เป็นชายาเอก (สะใภ้หลวง) เช่น |
* '''พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า''' คือ ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งประสูติแก่พระมารดาที่เป็นพระองค์เจ้า หรือหม่อมเจ้าที่เป็นชายาเอก (สะใภ้หลวง) เช่น |
||
** [[พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต]] พระโอรสใน [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต]] กับ [[หม่อมเจ้าประสงค์สม บริพัตร]] |
** [[พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต]] พระโอรสใน [[สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต]] กับ [[หม่อมเจ้าประสงค์สม บริพัตร]] |
||
รุ่นแก้ไขเมื่อ 10:45, 5 กันยายน 2556
ในประเทศไทย พระยศเจ้านาย[1] คือพระอิสริยยศของพระมหากษัตริย์และพระบรมวงศานุวงศ์
พระภรรยาเจ้าและพระสนม
ตามโบราณราชประเพณี เมื่อเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติ จะทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาพระอิสริยยศพระภรรยา ให้มีพระอิสริยยศฐานันดรศักดิ์ในพระบรมราชจักรีวงศ์ โดยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดลำดับพระเกียรติยศแห่งพระภรรยาเจ้าและพระสนมดังนี้
พระภรรยาเจ้า
พระภรรยาเจ้า หมายถึง ภรรยาของพระเจ้าเผ่นดิน ที่มีพระกำเนิดเป็นเจ้า[2] ซึ่งตามกฎมณเฑียรบาลว่าด้วยพระฐานันดรศักดิ์ของพระภรรยาเจ้า ได้กำหนดไว้ว่ามี 4 ขั้น คือ พระอัครมเหสี พระมเหสี พระราชเทวี และพระอรรคชายา[3]
พระอัครมเหสีเป็นพระอิสริยยศพระภรรยาเอกในพระเจ้าแผ่นดิน หรือเป็นพระมารดาขององค์รัชทายาท ในอดีตนั้นพระอัครมเหสีมีคำนำพระนามแตกต่างกันแล้วแต่รัชสมัย อาทิ สมเด็จกรมหลวงบาทบริจาในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี สมเด็จพระนางเธอโสมนัสวัฒนาวดี พระนางนาฎบรมอัครราชเทวีในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นต้น พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงทรงกำหนดเป็นพระชายาหลวงของสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ตามที่ปรากฏในประกาศกระแสพระบรมราชโองการทรงสถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จพระนางเจ้าพระบรมราชินี ดำรงศักดินา 100000 โดยมีลำดับพระเกียรติยศดังนี้
- พระบรมราชินีนาถ คือ พระอิสริยยศแห่งพระอัครมเหสีที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นผู้สำเร็จราชการแผ่นดินสนองพระพระเดชพระคุณ ได้แก่
- พระบรมราชินี คือ พระอิสริยยศของพระอัครมเหสี มีสถานะเท่า queen ในฐานันดรศักดิ์ยุโรป
- สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
- สมเด็จพระศรีสุริเยนทราบรมราชินีในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
- สมเด็จพระเทพศิรินทราบรมราชินีในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
- สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี พระบรมราชินีในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว
- สมเด็จพระนางเจ้ารำไพพรรณี พระบรมราชินีในพระบาทสมเด็จพระปกเกล้าเจ้าอยู่หัว
- พระราชินี คือ ฐานันดรศักดิ์ของพระอัครมเหสีในพระเจ้าแผ่นดินที่ยังไม่ผ่านพระราชพิธีบรมราชาภิเษก ได้แก่
- สมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช
- พระบรมราชเทวี คือ พระอิสริยยศพระอัครมเหสีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เมื่อมีการสถาปนาพระอิสริยยศพระบรมราชินีนาถขึ้น พระบรมราชเทวีจึงมีฐานะรองลงมา ดำรงศักดินา 100000 ได้แก่
- พระอัครราชเทวีคือ พระอิสริยยศพระอัครมเหสีที่พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนาขึ้นใหม่ในฐานะเป็นพระมารดาแห่งสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช ให้เสมอด้วย "พระบรมราชเทวี"[4] ต่อมาพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงสถาปนาพระปิตุจฉาเป็นพระอัครราชเทวีด้วย จึงมีพระอัครราชเทวี 2 พระองค์ในประวัติศาสตร์ไทย ได้แก่
ลำดับพระอิสริยยศฐานันดรศักดิ์ของ "พระวรราชเทวี" และ "พระราชเทวี" นั้น เสมอด้วย "สมเด็จเจ้าฟ้า" และ ลำดับพระอิสริยยศฐานันดรศักดิ์ ของ "พระนางเธอ" "พระอรรคชายาเธอ" "พระวรราชชายา" และ "พระราชชายา" นั้น เสมอด้วย "พระองค์เจ้าลูกหลวง" มีลำดับดังนี้
- พระวรราชเทวี คือ พระอิสริยยศพระมเหสี มีฐานะรองจาก "พระอัครราชเทวี" มีกรมศักดินา 50000 ไม่มีกรม ศักดินา 30000 ได้แก่
- พระราชเทวี คือ พระอิสริยยศแห่งพระภรรยาเจ้า มีฐานะรองจากพระวรราชเทวี มีกรมศักดินา 50000 ไม่มีกรม ศักดินา 30000 ได้แก่
- พระนางเธอ คือ พระอิสริยยศแห่งพระภรรยาเจ้า มีฐานะรองจากพระราชเทวี มีกรม ศักดินา 20000 ไม่มีกรม ศักดินา 15000 ได้แก่
- พระอรรคชายาเธอ คือ พระอิสริยยศพระภรรยาเจ้า มีฐานะรองจากพระนางเธอ มีกรม ศักดินา 20000 ไม่มีกรม ศักดินา 15000 ได้แก่
- พระวรราชชายา คือ พระอิสริยยศแห่งพระภรรยาเจ้า มีฐานะรอง พระอรรคชายาเธอ ได้แก่
- พระราชชายา คือ พระอิสริยยศแห่งพระภรรยาเจ้า มีฐานะรอง พระวรราชชายา ได้แก่
พระสนม
- เจ้าคุณจอมมารดา คือ บรรดาศักดิ์พระสนมเอกในวังหลวงที่มีประสูติกาลพระราชโอรสธิดา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีบรรดาศักดิ์ ฝ่ายใน ได้แก่
- เจ้าคุณจอม บรรดาศักดิ์พระสนมเอกในวังหลวงที่ไม่มีประสูติกาลพระราชโอรสธิดา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้มีบรรดาศักดิ์ ฝ่ายใน ได้แก่
- พระ คือ บรรดาศักดิ์ สำหรับพระสนมเอกในพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว มีเพียง 1 ท่าน คือ
- เจ้าจอมมารดา คือ พระสนมวังหลวงที่มีประสูติกาลพระราชโอรสหรือพระราชธิดาสนองพระเจ้าแผ่นดิน รวมถึงพระสนมวังหน้าที่มีประสูติกาลพระราชบุตรในสมเด็จพระบวรราชเจ้า แต่หากเป็น "พระสนม" ในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ จะมีบรรดาศักดิ์ ที่ "จอมมารดา" อาทิ
- เจ้าจอมมารดาตานีในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
- เจ้าจอมมารดาน้อยในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท
- เจ้าจอมมารดาศิลาในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
- เจ้าจอมมารดาก้อนทองในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาเสนานุรักษ์
- เจ้าจอมมารดาทรัพย์ในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
- เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์ในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ
- เจ้าจอมมารดาเที่ยงในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
- เจ้าจอมมารดาเพื่อนในพระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว
- เจ้าจอมมารดาตลับในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
- จอมมารดาหม่อมหลวงปริก เจษฎางกูรในกรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ
- เจ้าจอม คือ พระสนมวังหลวงที่ไม่มีพระราชโอรสหรือพระราชธิดาสนองพระเจ้าแผ่นดิน และสมเด็จพระบวรราชเจ้า เช่น
- เจ้าจอมหุ่น ในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
- เจ้าจอมอำพัน ในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย
- เจ้าจอมยี่สุ่น ในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
- เจ้าจอมทับทิม ในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
พระบรมวงศานุวงศ์
พระบรมวงศานุวงศ์ คือ ญาติของพระเจ้าแผ่นดิน ซึ่งมีพระยศเป็นเจ้า แบ่งออกเป็นสองชั้นคือ พระบรมวงศ์ และ พระอนุวงศ์
พระบรมวงศ์
พระบรมวงศ์ คือ พระราชโอรสธิดาในพระเจ้าแผ่นดิน (หรือเทียบเท่า) ถ้าได้รับสัปตปฎลเศวตฉัตรหรือเบญจปฎลเศวตฉัตร จะมีคำว่า สมเด็จ นำหน้าพระนาม
พระบรมราชชนก
พระบรมราชชนก เป็น พระอิสริยยศของพระราชบิดาซึ่งไม่ใช่พระเจ้าแผ่นดิน แต่โปรดเกล้าฯ ให้มีพระอิสริยยศเสมอด้วย สมเด็จพระบวรราชเจ้า ได้แก่
- สมเด็จพระปฐมบรมมหาชนกในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก
- สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนกในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
พระบรมราชชนนี
พระอิสริยยศแห่ง พระบรมราชชนนี ในพระมหากษัตริย์ ในอดีตจะทรงสถาปนาขึ้นเป็น กรมพระเทพามาตย์ กรณีที่มิทรงเคยเป็นสมเด็จพระบรมราชินีในรัชกาลใดๆ จะไม่ออกพระนามว่า พระพันปีหลวง ได้แก่
- สมเด็จพระศรีสุลาไลย พระบรมราชชนนีในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว
- สมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนีในพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช
สยามมกุฎราชกุมาร
พระอิสริยยศ สมเด็จพระยุพราช ซึ่งจะทรงสืบราชสันตติวงศ์ในภาคหน้า เริ่มสถาปนาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ได้แก่
- สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิรุณหิศ สยามมกุฎราชกุมาร
- สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราวุธ สยามมกุฎราชกุมาร
- สมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร
สยามบรมราชกุมารี
พระอิสริยยศแห่งสมเด็จพระราชธิดา ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รับสัปตปฎลเศวตฉัตร เป็นกรณีพิเศษ ได้แก่
พระราชโอรสธิดาของพระมหากษัตริย์ ที่ประสูติ สมเด็จพระอัครมเหสี และพระภรรยาเจ้า ซึ่งมีนำหน้าพระนามว่า "สมเด็จพระเจ้าลูก (ยา) เธอ เจ้าฟ้า" และ ที่ประสูติแต่ เจ้าจอมมารดา ซึ่งมีคำนำหน้าพระนามว่า "พระเจ้าลูก(ยา)เธอ พระองค์เจ้า"
พระอนุชาธิราช
หมายถึง พระราชอนุชาที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นพระรัชทายาท สนองพระเดชพระคุณ มีพระอิสริยศักดิ์สูงกว่า สมเด็จเจ้าฟ้า ได้แก่
สมเด็จเจ้าฟ้าชั้นพิเศษ
หมายถึง สมเด็จเจ้าฟ้า ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาขึ้นเป็นพิเศษ ศักดินา 100000 ได้แก่
สมเด็จเจ้าฟ้า
- เจ้าฟ้าชั้นเอก หรือ ชั้นทูลกระหม่อม เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชโอรสธิดาประสูติแต่พระอัครมเหสีหรือพระภรรยาเจ้าชั้นลูกหลวง คือ ภรรยาที่มีกำเนิดเป็นพระราชธิดาของพระมหากษัตริย์ ขานพระนามโดยลำลองว่า ทูลกระหม่อมชาย และ ทูลกระหม่อมหญิง ทั้งนี้ หากเป็น ชั้น "สมเด็จพระเจ้าบรมไปยกาเธอ" "สมเด็จพระเจ้าบรมไปยิกาเธอ" "สมเด็จพระเจ้าไอยกาเธอ" "สมเด็จพระเจ้าอัยยิกาเธอ" สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ" "สมเด็จพระพี่ยา/พี่นางเธอ" และ "สมเด็จพระเจ้าน้องยา/น้องนางเธอ" หากทรงกรม ศักดินา 50000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 30000 และชั้น "สมเด็จพระเจ้าลูก(ยา)เธอ" หากทรงกรม ศักดินา 40000 ไม่ทรงกรม ศักดินา "20000" อาทิ
- เจ้าฟ้าชั้นโท หรือ ชั้นสมเด็จ เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชโอรสธิดาประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดินกับพระมเหสีชั้นหลานหลวง คือ ภรรยาที่มีกำเนิดเป็นพระราชนัดดาของพระมหากษัตริย์ หรือพระมเหสีเทวีชั้นรองลงมาที่มีกำเนิดเป็นสามัญชนแต่ต่อมาได้รับสถาปนาเป็นเจ้า และ เจ้าฟ้าชั้นโทยังหมายถึงผู้ที่เป็นพี่น้องร่วมกับพระมหากษัตริย์ แล้วต่อมาได้รับสถาปนาเป็นเจ้าฟ้า ขานพระนามโดยลำลองว่า สมเด็จชาย และ สมเด็จหญิง อาทิ
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระเทพสุดาวดี
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์
- สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงจักรเจษฎา
- สมเด็จเจ้าฟ้าเยาวมาลย์นฤมล กรมขุนสวรรคโลกลักษณวดี
- สมเด็จเจ้าฟ้ายุคลทิฆัมพร กรมหลวงลพบุรีราเมศร์
- สมเด็จพระเจ้าภคินีเธอ เจ้าฟ้าเพชรรัตนราชสุดา สิริโสภาพัณณวดี
- สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา กรมหลวงนราธิวาสราชนครินทร์
ทั้งนี้ หากเป็น ชั้น "พระเจ้าบรมวงศ์เธอ" "พระเจ้าพี่ยา/พี่นางเธอ" และ "พระเจ้าน้องยา/น้องนางเธอ" หากทรงกรม ศักดินา 30000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 15000 และชั้น "พระเจ้าลูก(ยา)เธอ" หากทรงกรม ศักดินา 20000 ไม่ทรงกรม ศักดินา "15000" ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนขัตติยกัลยา
พระองค์เจ้า ชั้นลูกหลวง
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือ ฐานันดรศักดิ์สำหรับ พระราชโอรส-ธิดา ซึ่งประสูติแต่พระเจ้าแผ่นดิน กับเจ้าจอมมารดา ตั้งแต่ชั้นหม่อมเจ้าลงไป โดย "พระเจ้าไปยกาเธอ" "พระเจ้าไปยิกาเธอ" "พระเจ้าไอยกาเธอ" "พระเจ้าอัยยิกาเธอ" "พระเจ้าบรมวงศ์เธอ" "พระพี่ยา/พี่นางเธอ" และ "พระเจ้าน้องยา/น้องนางเธอ" หากทรงกรม ศักดินา 15000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 7000 และชั้น "พระเจ้าลูก(ยา)เธอ" หากทรงกรม ศักดินา 15000 ไม่ทรงกรม ศักดินา "6000" เช่น
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดวงจักร กรมหมื่นณรงค์หริรักษ์ ในรัชกาลที่ 1
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน ในรัชกาลที่ 2
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้างอนรถ ในรัชกาลที่ 3
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมาวดี ศรีรัตนราชธิดา กรมหลวงสมรรัตนสิริเชษฐ์ ในรัชกาลที่ 4
- พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตอุดมศักดิ์ ในรัชกาลที่ 5
พระอนุวงศ์
พระอนุวงศ์ คือพระราชนัดดา พระราชปนัดดา ของพระเจ้าแผ่นดิน (หรือเทียบเท่า)
พระเจ้าหลานเธอ เจ้าฟ้า
หมายถึง ฐานันดรศักดิ์ แห่งหลานของพระเจ้าแผ่นดิน ซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาพระอิสริยยศ เป็นพิเศษ ด้วยที่เหตุที่มีพระมารดาเป็น "เจ้าฟ้า" คือพระโอรสธิดาใน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยาเทพสุดาวดี และ สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระศรีสุดารักษ์ ในชั้นนี้เรียกว่า "เจ้าฟ้าชั้นตรี" ทรงกรม ศักดินา 15000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 6000 อาทิ
พระโอรสธิดา ในกรมพระราชวังบวรสถานมงคล
พระโอรสธิดา ในกรมพระราชวังบวรสถานมงคล และ พระบาทสมเด็จพระปิ่นเกล้าเจ้าอยู่หัว ทุกพระองค์เมื่อแรกประสูติ มีฐานันดรศักดิ์ที่ "พระเจ้าราชวงศ์เธอ พระองค์เจ้า" ทรงกรมศักดินา 11000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 4000 ได้แก่
- เจ้าฟ้าวังหน้า เป็นฐานันดรศักดิ์สำหรับเจ้าฟ้าที่พระมหากษัตริย์พระราชทานสถาปนาเป็นกรณีพิเศษ ไม่ได้ทรงรับคำนำพระนามเป็น สมเด็จ คงออกพระนามตามพระยศว่า เจ้าฟ้า ต่อด้วยพระนามเท่านั้น ได้แก่
- พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ เจ้าฟ้าพิกุลทอง กรมขุนศรีสุนทร พระราชธิดาใน สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท กับ พระอัครชายาเธอ เจ้าครอกฟ้าศรีอโนชา ซึ่งเป็นพระราชขนิษฐาใน พระเจ้าบรมราชาธิบดีกาวิละ
- พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ เจ้าฟ้าอิศราพงศ์ พระราชโอรสใน สมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาศักดิพลเสพ กับ พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าดาราวดี (พระราชธิดาในสมเด็จพระบวรราชเจ้ามหาสุรสิงหนาท)
- พระเจ้าราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า อาทิ
- พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือ ฐานันดรศักดิ์สำหรับ พระราชโอรสธิดา ใน กรมพระราชวังบวรวิไชยชาญ อาทิ
- พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารัชนีแจ่มจรัส กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์
- พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารุจาวรฉวี
- พระราชวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ากาญจโนภาสรัศมี กรมหมื่นชาญไชยบวรยศ ฯลฯ
พระโอรสธิดา ในกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข
พระโอรสธิดา ในกรมพระราชวังบวรสถานพิมุข ที่ประสูติแต่พระอัครชายา มีฐานันดรศักดิ์ที่ "พระสัมพันธวงศ์ พระองค์เจ้า" ทรงกรมศักดินา 11000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 4000 ได้แก่
- พระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหมื่นนราเทเวศร์
- พระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหมื่นนเรศร์โยธี
- พระสัมพันธวงศ์เธอ กรมหลวงเสนีบริรักษ์
- พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชายปฐมวงศ์
- พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าหญิงจงกล
พระราชนัดดา ในพระมหากษัตริย์
พระราชนัดดา ที่ประสูติแต่สมเด็จพระเจ้าลูกยาเธอ พระเจ้าลูกยาเธอ ซึ่งมีฐานันดรศักดิ์ ตามพระมารดา โดยสามารถแบ่งได้เป็น "พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า" และ "พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า" ทรงกรมศักดินา 11000 ไม่ทรงกรม ศักดินา 4000 เจ้านายในชั้นนี้จะเรียกว่า พระองค์ชาย พระองค์หญิง ได้แก่
- พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือ ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว ซึ่งประสูติแก่พระมารดาที่เป็นพระองค์เจ้า หรือหม่อมเจ้าที่เป็นชายาเอก (สะใภ้หลวง) เช่น
- พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าจุมภฏพงษ์บริพัตร กรมหมื่นนครสวรรค์ศักดิพินิต พระโอรสใน สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต กับ หม่อมเจ้าประสงค์สม บริพัตร
- พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอนุสรมงคลการ พระโอรสในสมเด็จเจ้าฟ้าฯ กรมหลวงลพบุรีราเมศร์ กับพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าเฉลิมเขตมงคล
- พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าพัชรกิติยาภา พระธิดาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร กับพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ
- พระเจ้าหลานเธอ พระองค์เจ้าทีปังกรรัศมีโชติ พระโอรสในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช เจ้าฟ้ามหาวชิราลงกรณ สยามมกุฎราชกุมาร กับ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาฯ
- พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า ที่ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนาหม่อมเจ้าหลานเธอบางองค์ และหม่อมเจ้าบางพระองค์ ซึ่งได้รับพระราชทานฐานันดรเป็นพระองค์เจ้าเป็นกรณีพิเศษ ได้แก่
- พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า คือ ฐานันดรศักดิ์สำหรับพระราชนัดดาของพระเจ้าอยู่หัว ที่ประสูติเป็นพระโอรสธิดา ในสมเด็จเจ้าฟ้า กับ สามัญชน, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้า (ชั้นลูกหลวง) กับ พระองค์เจ้า และหม่อมเจ้าซึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ สถาปนา โดยพระโอรสธิดาของพระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านั้น จะมีฐานันดรศักดิ์เป็นสามัญชน คือ หม่อมราชวงศ์ และเรียกว่า ท่านพระองค์ชาย ท่านพระองค์หญิง อาทิ
- พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าสุขุมาภินันท์ พระโอรสในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าบริพัตรสุขุมพันธุ์ กรมพระนครสวรรค์วรพินิต กับ หม่อมสมพันธ์ บริพัตร ณ อยุธยา (ราชสกุลเดิม ปาลกะวงศ์ ณ อยุธยา)
- พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวิมลฉัตร พระธิดาในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระกำแพงเพ็ชรอัครโยธิน กับ พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าประภาวสิทธินฤมล
- พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้านักขัตรมงคล กรมหมื่นจันทบุรีสุรนาถ
หม่อมเจ้า
หม่อมเจ้า (ม.จ.) คือ ฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากพระองค์เจ้า เป็นชั้นสกุลยศที่ต่ำที่สุดสำหรับพระบรมวงศานุวงศ์ โดยปกติแล้วฐานันดรนี้จะได้แก่พระโอรสธิดา ในเจ้าฟ้ากับสามัญชน, พระโอรสธิดาในพระองค์เจ้า กับสามัญชน และพระโอรสธิดาในพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้า โดย หม่อมเจ้า ทรงศักดินา 1500 เจ้านายชั้นจะเรียกกันโดยลำลองว่า ท่านชาย ท่านหญิง
ราชนิกุลและสายสัมพันธ์
บุคคลนับเนื่องราชราชสกุล ลำดับรองลงมาจากหม่อมเจ้า แม้มีคำนำหน้านามเป็นพิเศษอยู่ แต่ก็ถือเป็นสามัญชน
- หม่อมราชนิกุล คือ หม่อมราชวงศ์ หรือ หม่อมหลวง ที่รับราชการ มีความดีความชอบ กระทั่งได้รับพระราชทานสถาปนาเป็น เช่น หม่อมอนุวัตรวรพงษ์ ซึ่งมีนามเดิมว่า หม่อมราชวงศ์สิงหนัด ปราโมช
- หม่อมราชวงศ์ (ม.ร.ว.) คือ ฐานันดรศักดิ์ที่รองลงมาจากหม่อมเจ้า เป็นคำนำหน้านามสำหรับโอรสธิดาในหม่อมเจ้า เรียกโดยลำลองว่า คุณหญิง คุณชาย ฐานันดรศักดิ์นี้ บัญญัติขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 4
- หม่อมหลวง (ม.ล.) คือ บุตรธิดาของหม่อมราชวงศ์ เป็นคำนำหน้านามขั้นสุดท้ายของเชื้อพระวงศ์ ในการเรียกโดยลำลอง ให้ใช้คำนำหน้าว่า "คุณ" ฐานันดรศักดิ์นี้ บัญญัติขึ้นในสมัยรัชกาลที่ 5
พระภรรยาของเจ้าชาย
มีทั้งหมด 4 ฐานันดร ได้แก่
- พระวรชายา คือ พระอิสริยศ ของพระภรรยา ในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราช สยามมกุฎราชกุมาร ได้แก่
- พระชายา คือพระภรรยาของ เจ้าฟ้า และพระองค์เจ้า ซึ่งเป็นเจ้าหญิงมาตั้งแต่กำเนิด เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทิพยสัมพันธ์ "พระชายา" ในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงชุมพรเขตรอุดมศักดิ์
- ชายา คือพระภรรยาของหม่อมเจ้า ซึ่งมีกำเนิดเป็นเจ้าเหมือนกัน เช่น พระวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้ารำไพประภา "ชายา" ในหม่อมเจ้าธานีเศิกสงัด ชุมพล
- หม่อม คือคำนำหน้านามสำหรับภรรยาที่เป็นหญิงสามัญชนของเจ้าชาย เช่น หม่อมแจ๊กเควลิน จิตรพงศ์ ณ อยุธยา ในหม่อมเจ้ายาใจ จิตรพงศ์ หม่อมกมลา ยุคล ณ อยุธยาในหม่อมเจ้าชาตรีเฉลิม ยุคล หม่อมอัญวิดา ยุคล ณ อยุธยา ในหม่อมเจ้านวพรรษ์ ยุคล
การสถาปนาขึ้นเป็นเจ้าในพระราชวงศ์
มีเจ้านายพระองค์ ที่ประสูติเป็นสามัญชนนอกพระราชวงศ์จักรี แต่ได้รับพระราชทานสถาปนาให้เป็นเจ้าในพระราชวงศ์
เช่น ในรัชกาลที่ 1 ได้แก่
- หม่อมเรือง (กระทำสัตย์เป็นพี่น้องร่วมสาบานกับสมเด็จพระอนุชาธิราช กรมพระราชวังบวรมหาสุรสิงหนาท เมื่อครั้งกรุงแตก) เป็นเจ้าบำเรอภูธร ต่อมาเลื่อนเป็น กรมขุนสุนทรภูเบศร์
- กรมหมื่นนรินทรพิทักษ์ (พระนามเดิม หม่อมมุก) เป็นพระสวามีในพระเจ้าน้องนางเธอ พระองค์เจ้าหญิงกุ
- พระองค์เจ้าขุนเณร (พระเชษฐาหรือพระอนุชาร่วมพระบิดากับกรมพระราชวังหลัง กล่าวคือเป็น "ลูกเลี้ยง" ในสมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอพระองค์ใหญ่) ได้ทรงรบทัพจับศึกมาก จึ่งทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็นพระองค์เจ้าขุนเณร
รัชกาลที่ 2 ทรงสถาปนา สมเด็จพระบรมราชชนนีเป็น กรมสมเด็จพระอมรินทรามาตย์ ตามอย่างกรมพระเทพามาตย์ พระบรมราชชนนีแต่โบราณ[5]
รัชกาลที่ 3 สถาปนาเจ้าคุณจอมมารดาเรียม สมเด็จพระราชชนนีเป็นกรมสมเด็จพระศรีสุลาลัย (สมเด็จพระศรีสุลาลัย)
รัชกาลที่ 5 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนา
- เจ้าจอมมารดา เจ้าดารารัศมี ณ เชียงใหม่ ขึ้นเป็นพระราชชายาเจ้าดารารัศมี
(นอกจากนี้ยังทรงสถาปนาพระราชปนัดดาในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวที่เป็นพระนัดดาในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระจักรพรรดิพงศ์ และสมเด็จพระราชปิตุลาบรมพงศาภิมุข ซึ่งมีพระชาติแรกประสูติเป็นหม่อมราชวงศ์ ให้ดำรงฐานันดรศักดิ์เป็นหม่อมเจ้าหลายพระองค์)
ในสมัยรัชกาลที่ 6 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนา
- เจ้าคุณจอมมารดาเปี่ยม (พระอัยกี) เป็นสมเด็จพระปิยมาวดี ศรีพัชรินทรมาตา
- พระอินทรานี (ประไพ สุจริตกุล) เป็นพระวรราชชายาเธออินทรศักดิ์ศจี และต่อมาทรงเลื่อนเป็น สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิ์ศจี พระบรมราชินี ต่อมาทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้ออกพระนามาภิไธยว่า สมเด็จพระนางเจ้าอินทรศักดิศจี พระวรราชชายา
- เจ้าจอมสุวัทนา (เครือแก้ว อภัยวงศ์) เป็น พระนางเจ้าสุวัทนา พระวรราชเทวี
ในรัชกาลที่ 8 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนา หม่อมสังวาลย์ มหิดล ณ อยุธยา ในสมเด็จพระมหิตลาธิเบศร อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก (พระอิสริยยศในขณะนั้นคือ สมเด็จพระราชบิดา เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดชฯ) เป็น พระราชชนนีศรีสังวาลย์ ต่อมาพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอาทิตย์ทิพย์อาภา ประธานคณะผู้สำเร็จราชการทรงรับพระบรมราชโองการให้สถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จพระราชชนนีศรีสังวาลย์ และในรัชกาลปัจจุบันสถาปนาขึ้นเป็นสมเด็จพระศรีนครินทราบรมราชชนนี
ในสมัยรัชกาลที่ 9 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนา
- ม.ร.ว.สิริกิติ์ กิติยากร ขึ้นเป็นสมเด็จพระราชินีสิริกิติ์ (หลังพระราชพิธีบรมราชาภิเษกเป็นสมเด็จพระนางเจ้าสิริกิติ์ พระบรมราชินี และภายหลังทรงสำเร็จราชการแผ่นดินเป็น สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ
- ม.ล.โสมสวลี กิติยากร ขึ้นเป็นพระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรชายาในสมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร และภายหลังทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เฉลิมพระนามว่า พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าโสมสวลี พระวรราชาทินัดดามาตุ
- นางสาวศรีรัศมิ์ อัครพงศ์ปรีชา หรือหม่อมศรีรัศมิ์ มหิดล ณ อยุธยา หม่อมใน สมเด็จพระบรมโอรสาธิราชฯ สยามมกุฎราชกุมาร ซึ่งเป็นสามัญชน ขึ้นเป็น พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าศรีรัศมิ์ พระวรชายาฯ
ดูเพิ่ม
อ้างอิง
- ↑ กองทัพเรือ, เรื่องเฉลิมพระยศเจ้านาย, พิมพ์ครั้งที่ 2, 2538. ในการพระราชพิธีสถาปนาพระอิสริยศักดิ์ และบำเพ็ญพระราชกุศลฉลองพระชนมายุ 6 รอบ สมเด็จพระเจ้าพี่นางเธอ เจ้าฟ้ากัลยาณิวัฒนา วันที่ 6 พฤษภาคม พุทธศักราช 2538
- ↑ จิรวัฒน์ อุตตมะกุล, พระภรรยาเจ้า และสมเด็จเจ้าฟ้าในรัชกาลที่ 5, พิมพ์ครั้งที่ 2, สำนักพิมพ์มติชน, 2548, หน้า 4
- ↑ สมภพ จันทรประภา, สมเด็จพระศรีสวรินทิราฯ, พิมพ์ครั้งที่ 4, สำนักพิมพ์บำรุงสาส์น, 2530, 38
- ↑ พระภรรยาเจ้า และสมเด็จเจ้าฟ้าในรัชกาลที่ 5, หน้า 271
- ↑ สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินีนี้ในรัชกาลที่ 1 มิได้ปรากฏว่าทรงสถาปนาพระอิสริยยศแต่ประการใด เพียงแต่ว่าทรงให้เป็นเจ้า เพื่อให้สมกับที่เป็นพระมารดาเจ้าฟ้าเท่านั้น มาถึงรัชกาลที่ 2 จึงได้ทรงสถาปนาย้อนหลังให้เป็น กรมสมเด็จพระ ตามโบราณราชประเพณี ในรัชกาลที่ 6 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าให้ออกพระนามาภิไธยว่า สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี