หม่อมราชนิกุล

หม่อมราชนิกุล หรือ หม่อมราชนิกูล เป็นยศพิเศษที่พระราชทานให้แก่หม่อมราชวงศ์ชายที่ปฏิบัติความดีความชอบในราชการแผ่นดิน ถ้าเทียบกับพระยศเจ้านายถือว่ามีอิสริยยศต่ำกว่าพระองค์เจ้าตั้ง^{[หมายเหตุ 1]} แต่สูงกว่าหม่อมเจ้า^[2]^: 42^[3]^: 88 ถ้าเทียบกับบรรดาศักดิ์ฝ่ายขุนนาง ถือว่าศักดิ์สูงกว่าพระ แต่ต่ำกว่าพระยา^[4]^: 1, 298 สมัยกรุงศรีอยุธยาเรียกว่า เจ้าราชนิกุล ถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดให้ใช้คำว่า หม่อม แทนคำว่า เจ้า ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร ปรากฏใช้คำว่า หม่อมราชสกุล^[5]^: 176^[6]^: 69–70 หม่อมราชนิกุลท่านสุดท้ายในกรุงรัตนโกสินทร์ คือ พลตรี หม่อมทวีวงศ์ถวัลยศักดิ์ (หม่อมราชวงศ์เฉลิมลาภ ทวีวงศ์)^[2]^: 42

อย่างไรก็ตาม หม่อมราชนิกูลนั้นไม่นับว่าเป็นเจ้านายในพระราชวงศ์จึงไม่ต้องใช้คำราชาศัพท์ และบุตร-ธิดาของหม่อมราชนิกูลก็ยังคงเป็นหม่อมหลวงเช่นเดิม ตั้งแต่อดีตหม่อมราชนิกูลมีจำนวนทั้งสิ้น 37 ท่าน โดยในปัจจุบันไม่มีผู้ดำรงยศนี้แล้ว

เจ้าราชนิกูลสมัยอยุธยา

เจ้าราชนิกูล หมายถึง พระญาติฝ่ายพระมหากษัตริย์แต่ไม่ได้สถาปนาขึ้นเป็นเจ้านาย^[7]^: 185 เข้าใจว่าเดิมมียศเสมอหม่อมเจ้าตั้ง^[8]^: 6 ซึ่งรวมทั้งหม่อมเจ้า หม่อมราชวงศ์ ที่สืบสายราชสกุลห่างไกลมาหลายชั้น ตลอดจนพระองค์เจ้าหรือหม่อมเจ้าที่ห่างออกไป^[9] ทำเนียบศักดินาสมัยอยุธยาเรียกว่า เจ้า เป็นเชื้อพระวงศ์ถือศักดินาระหว่าง 800–1,000 ส่วนใหญ่มีหน้าที่เป็นราชองครักษ์ฝ่ายคชศักดิ์ (ขี่ช้าง) และอัศวราช (ขี่ม้า) รักษาพระองค์อย่างใกล้ชิด^[10]^{: 122–123}

ทำเนียบศักดินาเจ้าราชนิกูลตามพระไอยการ 20 ตำแหน่ง^[10]^{: 122–123}

หน้าที่ขี่ช้างค่ายต้นเชือก ศักดินา 1000 มี 4 ตำแหน่ง

เจ้าพิเทหราช
เจ้าอนุรุทเทวา
เจ้ามหานามราช
เจ้าราชาไชย

หน้าที่ขี่ช้างค้ำปลายเชือก ศักดินา 800 มี 6 ตำแหน่ง

เจ้าราชสีหยศ
เจ้าภรตราชา
เจ้าพงศ์ศีหบาท
เจ้าชาติเดชะ
เจ้ารามราฆพ
เจ้าทศเทพ

หน้าที่ขี่ช้างถือศักดิ์ ศักดินา 800 มี 4 ตำแหน่ง

เจ้านเรนทราชา
เจ้านราธิราช
เจ้าเทพราช
เจ้าเทวาธิราช

หน้าที่โขลงกระบือ (ขนส่งและการเกษตร) ศักดินา 800 มี 4 ตำแหน่ง

เจ้าราชาอุทัย
เจ้าไพชนะเทพ
เจ้ารามลักษณ์
เจ้าอัคราช

ตำแหน่งรองชั้นเดียวกัน ศักดินา 800 มี 2 ตำแหน่ง

เจ้าสุรินทร์
เจ้าอินทราช

รายนามเจ้าราชนิกูล

สมัยกรุงศรีอยุธยา

รัชกาลพระเจ้าปราสาททอง

พระศรีสุธรรมราชา^[11]^: 147

รัชกาลสมเด็จพระนารายณ์มหาราช

พระปีย์^[12]^: 188

รัชกาลสมเด็จพระเพทราชา

เจ้าราชนิกูลรัชกาลสมเด็จพระเพทราชาเพิ่มคำว่า พระ กลายเป็น เจ้าพระ เช่น^[13]^: 126

เจ้าพระพิไชยสุรินทร์ (ต่อมาสถาปนาเป็น กรมหมื่นอินทรภักดี)
เจ้าพระอินทรอภัย
เจ้าพระบำเรอภูธร^[14]

รัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ

พระพิเรนทรเทพ
พระเทพวรชุน
พระอไภยสุรินทร์
พระอินทรอไภย

สมัยกรุงธนบุรี

เจ้าราชนิกูลสมัยกรุงธนบุรีใช้คำว่า เจ้า เช่น^[15]^: 66

เจ้านราสุริวงษ์
เจ้ารามลักษณ์
เจ้าประทุมไพรจิตร
เจ้าอนิรุทธ์เทวา (หม่อมประยงค์)^[16]^: 2
เจ้าเสง (ยังไม่ได้พระราชทานพระนาม)
เจ้าบุญจัน (ยังไม่ได้พระราชทานพระนาม)

สมัยรัตนโกสินทร์

รัชกาลที่ 1–3

เจ้าราชนิกูลสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้นใช้คำว่า พระ เช่น^[17]^: 20

พระพงษ์นรินทร์ (เจ้าทัศพงษ์) โอรสของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีกับคุณปรางพระสนม^[18]^: 5–6
พระอินทรอภัย (เจ้าทัศภัย) โอรสของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีกับคุณปรางพระสนม^[18]^: 5–6
พระฦๅราชสุริยวงศ์ (หม่อมด้วง)^[19]^: 7
พระอนุรุทธเทวา (หม่อมฮวบ)^[19]^: 7
พระบำเรอราช (หม่อมเงิน)^[19]^: 7
พระบำเรอภูธร (จีนเรือง) (ต่อมาสถาปนาเป็นกรมขุนสุนทรภูเบศร์)
พระราชานุวงศ์ (หม่อมทองคำ)^[20]^: 123

รัชกาลที่ 4

สมัยรัชกาลที่ 4 โปรดให้เปลี่ยนคำว่า พระ เป็น หม่อม แทน^[17]^: 20

รายนามหม่อมราชนิกุล

หม่อมอุดมพงษ์เพ็ญสวัสดิ (หม่อมราชวงศ์ประยูร อิศรศักดิ์)

หมายเหตุ

↑ พระองค์เจ้าตั้ง หมายถึง พระราชนัดดา หรือ หม่อมเจ้าที่มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาตั้งขึ้นเป็นพระองค์เจ้า^[1]^: 145

อ้างอิง

เชิงอรรถ

↑ สนิท บุญฤทธิ์ (รวบรวม). (2536). ราชาศัพท์. (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: ชมรมเด็ก, 2536. 230 หน้า. ISBN 974-826-221-9
↑ ^2.0 ^2.1 เล็ก พงษ์สมัครไทย. (2549). "คำว่า หม่อม ใช้มาตั้งแต่เมื่อใด? หม่อมแต่ละประเภทต่างกันอย่างไร?", ศิลปวัฒนธรรม, 27(4-6).
↑ ศรีสารา. (2539). พลอยแกมเพชร, 5(101-102).
↑ ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน.
↑ สงวน อั้นคง. (2507). ราชาศัพท์ฉบับสมบูรณ์. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ก้าวหน้า. 345 หน้า.
↑ วรนันท์ อักษรพงศ์. (2528). การใช้ราชาศัพท์ไทย. กรุงเทพฯ: โครงการเผยแพร่ผลงานวิจัย ฝ่ายวิจัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.. 361 หน้า..
↑ สมาคมประวัติศาสตร์ในพระราชูปถัมภ์. (2550). วารสารสมาคมประวัติศาสตร์, 29. 481 หน้า.
↑ ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. (2472). อธิบายว่าด้วยยศเจ้า. พระนคร: โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร. 35 หน้า.
↑ "หม่อมราชนิกุล, หม่อมราชนิกูล", ใน พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔. (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน, 2556. 1,484 หน้า. ISBN 978-616-7-07380-4
↑ ^10.0 ^10.1 ธรรมคามน์ โภวาที, ถวิล สุนทรศาลทูล (บก.), และสำนักงานปลัดกระทรวงมหาดไทย (เผยแพร่). (2511). ประวัติมหาดไทย (ส่วนกลาง) ภาคที่ ๒ ตอนที่ ๒. กรุงเทพฯ: คณะกรรมการประวัติและพิพิธภัณฑ์มหาดไทย. 423 หน้า.
↑ เกริกฤทธิ์ เชื้อมงคล. (2562). ก่อนแผ่นดินเปลี่ยนราชบัลลังก์. กรุงเทพฯ: ไพลินบุ๊คเน็ต. 240 หน้า. ISBN 978-616-4415-19-5
↑ คณะกรรมการอำนวยการจัดงานฉลองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี. (2542). ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่มที่ ๑๑. กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ISBN 978-974-4178-87-9
↑ "ตั้งเจ้าราชนิกูล แผ่นดินสมเด็จพระมหาบุรุษ (พระเพทราชา) จุลศักราช ๑๐๔๔-๑๐๕๙," ใน พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๒ (๒๔๕๕). กรุงเทพฯ: ม.ป.พ.
↑ พระราชพงษาวดารกรุงเก่า (ฉบับหมอบรัดเล). กรุงเทพฯ: ริมป้อมปากคลองบางหลวง, 2407. หน้า 23.
↑ กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. (2564, ธันวาคม). ศิลปวัฒนธรรม, 43(2). อ้างใน พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ฉบับตัวเขียน.
↑ นรินทรเทวี, พระเจ้าไปยิกาเธอ กรมหลวง และจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (2526). จดหมายเหตุความทรงจำ ของ กรมหลวงนรินทรเทวี (พ.ศ. 2310-2381) และพระราชวิจารณ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (พิมพ์ครั้งที่ 6). กรุงเทพฯ: ม.ป.พ. 37 หน้า. ISBN 974-7922-12-6
↑ ^17.0 ^17.1 ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จ ฯ กรมพระยา. (2472). เรื่องเฉลิมพระยศเจ้านายฉะบับมีพระรูป^{[ลิงก์เสีย]}. พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้พิมพ์พระราชทานในงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช กรมหลวงสงขลานครินทร ณ พระเมรุท้องสนามหลวง ปีมะเส็ง พ.ศ. ๒๔๗๒. พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร. 328 หน้า
↑ ^18.0 ^18.1 กรรมการหอสมุดวชิรญาณ. (2512). "พงศาวดารเมืองนครศรีธรรมราช," ใน ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๓๑ (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๕๓ (ต่อ)–๕๗) พงศาวดาร เมืองสงขลา นครศรีธรรมราช พัทลุง ชวา และโกศาปานไปฝรั่งเศส ภาค ๑. กรุงเทพฯ: คุรุสภาลาดพร้าว. 305 หน้า.
↑ ^19.0 ^19.1 ^19.2 เชาวน์ รูปเทวินทร์. (2523). ย่ำอดีต ชุด ๓ พระราชวีรกรรมอันหาญกล้า "ท่านบุญมา พระยาเสือ" เล่มที่ ๑ ภาคกรุงธนบุรี. กรุงเทพฯ: ทิพย์อักษร.
↑ ปิยะนาถ บุนนาค. (2528). รายงานผลการวิจัย: การวิเคราะห์โอกาสในการเลื่อนชั้นทางสังคม ในสังคมไทยสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น (พ.ศ. 2325-2394). กรุงเทพฯ: โครงการเผยแพร่ผลงานวิจัย ฝ่ายวิจัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. 320 หน้า.

บรรณานุกรม

จุลลดา ภักดีภูมินทร์, "หม่อมราชนิกุล"^{[ลิงก์เสีย]}, นิตยสารสกุลไทย, ฉบับที่ 2409, ปีที่ 47, ประจำวันอังคารที่ 19 ธันวาคม 2543
ศุภวัฒย์ เกษมศรี, พลตรี หม่อมราชวงศ์, และรัชนี ทรัพย์วิจิตร. พระอนุวงศ์ชั้นหม่อมเจ้าในพระราชวงศ์จักรี. กรุงเทพ : สำนักพิมพ์บรรณกิจ, พิมพ์ครั้งที่ 3 พ.ศ. 2549. 360 หน้า. หน้า หน้าที่. ISBN 974-221-818-8

[2] พระองค์เจ้าตั้ง หมายถึง พระราชนัดดา หรือ หม่อมเจ้าที่มีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้สถาปนาตั้งขึ้นเป็นพระองค์เจ้า^[1]^: 145

[1] สนิท บุญฤทธิ์ (รวบรวม). (2536). ราชาศัพท์. (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: ชมรมเด็ก, 2536. 230 หน้า. ISBN 974-826-221-9

[silpa-mag_27-4-6-3] 2.0 ^2.1 เล็ก พงษ์สมัครไทย. (2549). "คำว่า หม่อม ใช้มาตั้งแต่เมื่อใด? หม่อมแต่ละประเภทต่างกันอย่างไร?", ศิลปวัฒนธรรม, 27(4-6).

[4] ศรีสารา. (2539). พลอยแกมเพชร, 5(101-102).

[5] ราชบัณฑิตยสถาน. (2556). พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2554 เฉลิมพระเกียรติพระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว. กรุงเทพพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน.

[6] สงวน อั้นคง. (2507). ราชาศัพท์ฉบับสมบูรณ์. กรุงเทพฯ: สำนักพิมพ์ก้าวหน้า. 345 หน้า.

[7] วรนันท์ อักษรพงศ์. (2528). การใช้ราชาศัพท์ไทย. กรุงเทพฯ: โครงการเผยแพร่ผลงานวิจัย ฝ่ายวิจัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย.. 361 หน้า..

[8] สมาคมประวัติศาสตร์ในพระราชูปถัมภ์. (2550). วารสารสมาคมประวัติศาสตร์, 29. 481 หน้า.

[9] ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จฯ กรมพระยา. (2472). อธิบายว่าด้วยยศเจ้า. พระนคร: โรงพิมพ์โสภณพิพรรฒธนากร. 35 หน้า.

[10] "หม่อมราชนิกุล, หม่อมราชนิกูล", ใน พจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๕๔. (พิมพ์ครั้งที่ 2). กรุงเทพฯ: ราชบัณฑิตยสถาน, 2556. 1,484 หน้า. ISBN 978-616-7-07380-4

[mahatthai_central_2511-11] 10.0 ^10.1 ธรรมคามน์ โภวาที, ถวิล สุนทรศาลทูล (บก.), และสำนักงานปลัดกระทรวงมหาดไทย (เผยแพร่). (2511). ประวัติมหาดไทย (ส่วนกลาง) ภาคที่ ๒ ตอนที่ ๒. กรุงเทพฯ: คณะกรรมการประวัติและพิพิธภัณฑ์มหาดไทย. 423 หน้า.

[12] เกริกฤทธิ์ เชื้อมงคล. (2562). ก่อนแผ่นดินเปลี่ยนราชบัลลังก์. กรุงเทพฯ: ไพลินบุ๊คเน็ต. 240 หน้า. ISBN 978-616-4415-19-5

[13] คณะกรรมการอำนวยการจัดงานฉลองสิริราชสมบัติครบ ๕๐ ปี. (2542). ประชุมพงศาวดารฉบับกาญจนาภิเษก เล่มที่ ๑๑. กรุงเทพฯ: กองวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร. ISBN 978-974-4178-87-9

[14] "ตั้งเจ้าราชนิกูล แผ่นดินสมเด็จพระมหาบุรุษ (พระเพทราชา) จุลศักราช ๑๐๔๔-๑๐๕๙," ใน พระราชพงษาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา ภาค ๒ (๒๔๕๕). กรุงเทพฯ: ม.ป.พ.

[15] พระราชพงษาวดารกรุงเก่า (ฉบับหมอบรัดเล). กรุงเทพฯ: ริมป้อมปากคลองบางหลวง, 2407. หน้า 23.

[16] กองบรรณาธิการศิลปวัฒนธรรม. (2564, ธันวาคม). ศิลปวัฒนธรรม, 43(2). อ้างใน พระราชพงศาวดาร ฉบับสมเด็จพระพนรัตน์ วัดพระเชตุพน ฉบับตัวเขียน.

[17] นรินทรเทวี, พระเจ้าไปยิกาเธอ กรมหลวง และจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว, พระบาทสมเด็จพระ. (2526). จดหมายเหตุความทรงจำ ของ กรมหลวงนรินทรเทวี (พ.ศ. 2310-2381) และพระราชวิจารณ์ในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว. (พิมพ์ครั้งที่ 6). กรุงเทพฯ: ม.ป.พ. 37 หน้า. ISBN 974-7922-12-6

[damrongraja_2472-18] 17.0 ^17.1 ดำรงราชานุภาพ, สมเด็จ ฯ กรมพระยา. (2472). เรื่องเฉลิมพระยศเจ้านายฉะบับมีพระรูป^{[ลิงก์เสีย]}. พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้า ฯ ให้พิมพ์พระราชทานในงานพระศพ สมเด็จพระเจ้าพี่ยาเธอ เจ้าฟ้ามหิดลอดุลยเดช กรมหลวงสงขลานครินทร ณ พระเมรุท้องสนามหลวง ปีมะเส็ง พ.ศ. ๒๔๗๒. พระนคร: โสภณพิพรรฒธนากร. 328 หน้า

[concise_royal_chronicle_vol31-19] 18.0 ^18.1 กรรมการหอสมุดวชิรญาณ. (2512). "พงศาวดารเมืองนครศรีธรรมราช," ใน ประชุมพงศาวดาร เล่ม ๓๑ (ประชุมพงศาวดาร ภาคที่ ๕๓ (ต่อ)–๕๗) พงศาวดาร เมืองสงขลา นครศรีธรรมราช พัทลุง ชวา และโกศาปานไปฝรั่งเศส ภาค ๑. กรุงเทพฯ: คุรุสภาลาดพร้าว. 305 หน้า.

[chao_rup_2523-20] 19.0 ^19.1 ^19.2 เชาวน์ รูปเทวินทร์. (2523). ย่ำอดีต ชุด ๓ พระราชวีรกรรมอันหาญกล้า "ท่านบุญมา พระยาเสือ" เล่มที่ ๑ ภาคกรุงธนบุรี. กรุงเทพฯ: ทิพย์อักษร.

[21] ปิยะนาถ บุนนาค. (2528). รายงานผลการวิจัย: การวิเคราะห์โอกาสในการเลื่อนชั้นทางสังคม ในสังคมไทยสมัยรัตนโกสินทร์ตอนต้น (พ.ศ. 2325-2394). กรุงเทพฯ: โครงการเผยแพร่ผลงานวิจัย ฝ่ายวิจัย จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. 320 หน้า.

[หมายเหตุ 1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[1]