ยุทธการที่วอเตอร์ลู

ยุทธการที่วอเตอร์ลู
ส่วนหนึ่งของ การทัพวอเตอร์ลู
จิตรกรรม เวลลิงตัน​ที่วอเตอร์ลู
วันที่ 18 มิถุนายน ค.ศ. 1815 สถานที่ วอเตอร์ลู เนเธอร์แลนด์ (ปัจจุบันคือ ประเทศเบลเยียม)50.680°N 4.412°E / 50.680; 4.412 ผล ฝ่ายสัมพันธมิตรชนะ
คู่สงคราม
ฝรั่งเศส	ฝ่ายสหสัมพันธมิตร: ปรัสเซีย สหราชอาณาจักร เนเธอร์แลนด์ ฮันโนเฟอร์ นัสเซา เบราน์ชไวค์
ผู้บังคับบัญชาและผู้นำ
นโปเลียน มีแชล แน	ดยุกแห่งเวลลิงตัน เก็พฮาร์ท ฟ็อน บลึชเชอร์
กำลัง
รวม: 72,000-73,000 นาย ทหารราบ 50,700 นาย ทหารม้า 14,390 นาย ทหารปืนใหญ่และทหารยุทธโยธา 8,050 นาย ปืนใหญ่ 252 กระบอก	รวม: 118,000-120,000 นาย กองทัพเวลลิงตัน: 68,000 นาย สหราชอาณาจักร: 31,000 นาย (อังกฤษ 25,000 นายและทหารเยอรมัน 6,000 นาย) เนเธอร์แลนด์: 17,000 นาย ฮันโนเฟอร์: 11,000 นาย เบราน์ชไวค์: 6,000 นาย นัสเซา: 3,000 นาย ปืน 156 อัน กองทัพบลึชเชอร์: ปรัสเซีย: 50,000 นาย
ความสูญเสีย
รวม: 41,000-42,000 นาย บาดเจ็บและเสียชีวิต 24,000 ถึง 26,000 นาย รวมผู้ถูกจับกุม 6,000 ถึง 7,000 นาย สูญหาย 15,000 นาย imperial eagle standards ถูกจับ 2 กลุ่ม	รวม: 23,000-24,000 นาย กองทัพเวลลิงตัน: 17,000 นาย ถูกฆ่า 3,500 นาย บาดเจ็บ 10,200 นาย สาบสูญ 3,300 นาย กองทัพบลึชเชอร์: 7,000 นาย ถูกจับ 1,200 นาย บาดเจ็บ 4,400 นาย สาบสูญ 1,400 นาย
ทั้งสองฝั่ง: ม้าถูกฆ่า 7,000 ตัว

ยุทธการที่วอเตอร์ลู (อังกฤษ: Battle of Waterloo) เกิดขึ้นเมื่อ 18 มิถุนายน ค.ศ. 1815 ที่หมู่บ้านวอเตอร์ลู ประเทศเบลเยียม (ส่วนหนึ่งของสหราชอาณาจักรเนเธอร์แลนด์) กองทัพฝรั่งเศสภายในบัญชาของจักรพรรดินโปเลียนพ่ายแพ้ต่อสองกองทัพฝ่ายสหสัมพันธมิตร กองทัพแรกคือกองทัพผสมระหว่างบริเตน, เนเธอร์แลนด์, ฮันโนเฟอร์, เบราน์ชไวค์ และนัสเซา ในบัญชาของจอมพลดยุกแห่งเวลลิงตัน กองทัพที่สองคือกองทัพปรัสเซียในบัญชาของจอมพลเก็พฮาร์ท ฟ็อน บลึชเชอร์ ยุทธการครั้งนี้เป็นจุดจบของสงครามนโปเลียนที่ดำเนินมากว่า 12 ปี

เมื่อนโปเลียนหนีออกจากเกาะเอลบาและคืนสู่อำนาจในเดือนมีนาคม ค.ศ. 1815 ประเทศทั้งหลายรีบตัวกันจัดตั้งกองทัพสหสัมพันธมิตรเพื่อต่อต้านนโปเลียน กองทัพเวลลิงตันและกองทัพบลึชเชอร์ตั้งค่ายอยู่ใกล้ชายแดนทางเหนือของฝรั่งเศส นโปเลียนวางแผนทั้งคู่ก่อนที่ทั้งคู่จะรวมตัวกับกองทัพพันธมิตรอื่นและบุกเข้าฝรั่งเศส ในวันที่ 16 มิถุนายน นโปเลียนประสบความสำเร็จในการรุกตีกองทัพปรัสเซียในยุทธการที่ลิงงี (Ligny) ด้วยกองหลัก ทำให้ปรัสเซียต้องถอยร่นขึ้นเหนือในวันต่อมา แต่ศึกด้านเวลลิงตันจบลงที่ผลเสมอ นโปเลียนส่งกำลังราวหนึ่งในสามเพื่อไล่ตีกองทัพปรัสเซียจนเกิดเป็นยุทธการที่วาฟ (Wavre) เมื่อวันที่ 18–19 มิถุนายน ทำให้ทหารฝรั่งเศสกองดังกล่าวติดพันศึกด้านนั้นและมาสมทบที่วอเตอร์ลูไม่ได้

เมื่อดยุกแห่งเวลลิงตันทราบเรื่องดังกล่าวก็มองเห็นโอกาสดี ดยุกแห่งเวลลิงตันตัดสินใจตั้งทัพที่เนินมงแซ็งฌ็อง (Mont-Saint-Jean) บนทางหลวงเชื่อมบรัสเซลส์ ใกล้กับหมู่บ้านวอเตอร์ลู เวลลิงตันรับการโจมตีอย่างต่อเนื่องของฝรั่งเศสตลอดบ่ายวันที่ 18 มิถุนายน เมื่อทหารปรัสเซียมาถึง กองทัพปรัสเซียเข้าตีปีกข้างของกองทัพฝรั่งเศสและสร้างความเสียหายอย่างมาก เมื่อตกค่ำ นโปเลียนสั่งกองพันทหารราบรักษาพระองค์ (Garde Impériale) ซึ่งเป็นทหารกองหนุนหน่วยสุดท้ายที่เหลืออยู่เข้าโจมตีแถวของทหารอังกฤษ อีกด้านหนึ่ง ทหารปรัสเซียรุกฝ่าเข้ามาทางปีกขวาของกองทัพฝรั่งเศส ทหารอังกฤษสามารถยันกองพันทหารราบฝรั่งเศสไว้ได้ กองทัพฝรั่งเศสแพ้ราบคาบ

นโปเลียนสละราชสมบัติในอีกสี่วันให้หลัง กองทัพผสมเคลื่อนพลเข้าสู่กรุงปารีสในวันที่ 7 กรกฎาคม ความพ่ายแพ้ที่วอเตอร์ลูปิดฉากการปกครองของนโปเลียนในฐานะจักรพรรดิฝรั่งเศส เป็นจุดจบของสมัยร้อยวัน และเป็นจุดสิ้นสุดของจักรวรรดิฝรั่งเศสที่ 1

ภูมิหลัง

นโปเลียนกลับจากเกาะเอลบา

ดูบทความหลักที่: สมัยร้อยวัน

นโปเลียนหลบหนีออกจากเกาะเอลบาเมื่อวันที่ 26 กุมภาพันธ์ ค.ศ. 1815 ขณะนั้น ประเทศมหาอำนาจอยู่ระหว่างการประชุมใหญ่แห่งเวียนนาเพื่อจัดระเบียบทวีปยุโรป เมื่อที่ประชุมรับทราบข่าวการหลบหนีของนโปเลียน จึงประกาศให้นโปเลียนเป็นบุคคลนอกกฎหมายในวันที่ 13 มีนาคม และในอีกสี่วันต่อมา กองทัพของสหราชอาณาจักร, รัสเซีย, ออสเตรีย และปรัสเซีย เริ่มเคลื่อนกำลังเพื่อล้มล้างนโปเลียน และเนื่องจากกองทัพข้าศึกมีจำนวนในภาพรวมเหนือกว่าอย่างขาดลอย นโปเลียนจึงทราบดีว่าโอกาสเดียวของเขาคือการชิงโจมตีก่อนที่กองทัพข้าศึกจะสนธิกำลังเป็นกองทัพขนาดใหญ่

ถ้าหากนโปเลียนทำลายกองทัพข้าศึกที่อยู่ทางใต้ของกรุงบรัสเซลล์ก่อนที่ข้าศึกจะได้รับกำลังเสริม เขาก็อาจจะสามารถผลักดันกองทัพอังกฤษกลับไปยังชายฝั่งมหาสมุทร และเอาชนะกองทัพปรัสเซีย สถานการณ์นี้จะช่วยให้เขามีเวลาฝึกฝนกำลังพลและจัดเตรียมกองทัพให้พร้อมรบกับกองทัพผสมของออสเตรีย-รัสเซีย นอกจากนี้ ถ้าหากนโปเลียนได้รับชัยชนะในศึกนี้ ก็อาจจะเป็นแรงผลักดันให้ประชากรเบลเยียมที่พูดภาษาฝรั่งเศส ก่อการปฏิวัติขึ้นในประเทศเบลเยียม ซึ่งก็จะส่งผลดีต่อเขาเช่นกัน ไม่เท่านั้น กำลังทหารข้าศึกในเบลเยียมก็ไม่ใช่ทหารชั้นดี เนื่องจากหน่วยทหารชั้นดีมากประสบการณ์ถูกส่งไปทวีปอเมริกาเหนือเพื่อร่วมรบในสงคราม ค.ศ. 1812

ทางด้านแม่ทัพอังกฤษอย่างจอมพลดยุกแห่งเวลลิงตัน ในตอนแรกวางแผนจะรับมือภัยคุกคามจากนโปเลียนโดยการเคลื่อนกำลังผ่านเมืองมงส์ (Mons) ไปยังตะวันตกเฉียงใต้ของกรุงบรัสเซลล์ การกระทำนี้มีข้อดีคือจะทำให้กองทัพของเวลลิงตันอยู่ในตำแหน่งที่ใกล้ชิดยิ่งขึ้นกับกองทัพปรัสเซียในบัญชาของจอมพลบลึชเชอร์ แต่ก็มีข้อเสียคืออาจจะทำให้สูญเสียการติดต่อกับฐานทัพอังกฤษที่เมืองโอสต็องด์ (Ostend) ซึ่งตั้งอยู่ติดชายฝั่งช่องแคบอังกฤษ นโปเลียนชะลอการเคลื่อนกำลังของจอมพลเวลลิงตัน โดยการปล่อยข่าวเท็จเพื่อลวงว่าฝรั่งเศสตัดสายส่งกำลังจากช่องแคบอังกฤษถึงกองทัพของเวลลิงตัน

นโปเลียนเคยมีสรรพกำลังถึงประมาณสามแสนนาย แต่บัดนี้ กำลังทหารของเขาที่วอเตอร์ลูมีไม่ถึงหนึ่งในสามของจำนวนดังกล่าว ถึงกระนั้น กำลังพลเกือบทั้งหมดของเขาก็เป็นทหารชาญศึกที่มีความจงรักภักดียิ่ง นโปเลียนแบ่งกำลังทหารของเขาออกเป็นสามส่วน ได้แก่ปีกซ้ายซึ่งบัญชาโดยจอมพลมีแชล แน, ปีกขวาซึ่งบัญชาโดยจอมพลแอมานุแอล เดอ กรูชี และกำลังสำรองซึ่งบัญชาโดยตัวพระองค์เอง กองทัพฝรั่งเศสข้ามเส้นเขตแดนใกล้กลับเมืองชาร์เลอรัว (Charleroi) ภายในเช้าวันที่ 15 มิถุนายน และรีบบุกครองชัยภูมิสำคัญ ทำให้นโปเลียนอยู่ในตำแหน่งตรงกลางระหว่างกองทัพเวลลิงตันกับกองทัพบลึชเชอร์ โดยหมายจะยับยั้งไม่ให้กองทัพทั้งสองทำการสนธิกำลัง นโปเลียนตั้งใจจะทำลายกองทัพบลึชเชอร์เสียก่อน แล้วจึงทำลายกองทัพเวลลิงตัน

ในคืนวันที่ 15 มิถุนายน ดยุกแห่งเวลลิงตันแน่ใจแล้วว่าหน่วยทหารที่รุกขึ้นเหนือมายังชาเลอรัวเป็นกำลังหลักของฝรั่งเศส และในช่วงเช้าของวันที่ 15 มิถุนายน จอมพลเจ้าชายแห่งออเรนจ์ทำการส่งกำลังส่วนแยกมาให้แก่ดยุกแห่งเวลลิงตัน แต่แล้วเวลลิงตันก็ต้องตกใจกับความเร็วการรุกของนโปเลียน ดยุกแห่งเวลลิงตันจึงรีบสั่งการให้รวมกำลังไว้ที่หมู่บ้านกาทร์บรา (Quatre Bras) สิบเก้ากิโลเมตรทางเหนือของชาเลอรัว อันเป็นตำแหน่งของซึ่งเจ้าชายแห่งออเรนจ์และเจ้าชายแบร์นฮาร์ดแห่งซัคเซิน-ไวมาร์ตั้งทัพอยู่ ซึ่งตำแหน่งดังกล่าวแทบไม่มีผลดีในการต่อต้านปีกซ้ายของจอมพลแน

การรบ

แผนที่แสดงยุทธการที่วอเตอร์ลู

สมรภูมิวอเตอร์ลูมีแนวสันเขาตามทิศตะวันตกไปทิศตะวันออก มีถนนไปบรัสเซล์ตัดผ่านตรงกลางในแนวตั้งฉาก ทางยอดเขามีถนนโออังและหุบเหวตื้น ที่จุดตัดของถนนไปบรัสเซล์มีต้นเอม ซึ่งเวลลิงตันได้ควบคุมการรบที่นั่น โดยใช้การรบบนเนินเขาความยาวของกองทัพนั้นประมาณ 2.5 ไมล์ (4.0 กิโลเมตร) เวลลิงตันจึงสามารถนำกองทัพของเขารุกขึ้นมาได้ ซึ่งเขาทำในช่วงตอนกลางและฝั่งขวาไปยังหมู่บ้านแบรน์-ลาลเลอดโดยหวังใช้กองทัพปรัสเซียมาถึงให้ทันเวลา ด้านหน้าสันเขามีจุดสำตัญที่สามารถใช้ป้องกันการโจมตีได้ ฝั่งขวาสุดมีชาโต สวน และสวมผลไม้ที่อูโกมองต์มีบ้านที่ซ่อนอยู่ท่ามกลางต้นไม้ซึ่งหันไปทางทิศเหนือ ตามแนวร่องเหว ฝั่งซ้ายสุดมีหมู่บ้านเล็กๆ ชื่อปาปล็อต(Papelotte) ซึ่งอูโกมองต์และปาปล็อตได้มีทหารประจำการ ซึ่งทำให้การโจมตีตามแนวขอบใช้ไม่ได้ และปาปล็อตยังยึดถนนไปวาเวรอ ซึ่งทหารปรัสเซียใช้เดินทางมา ทิศตะวันตกของถนนไปบรัสเซล์มีฟาร์มชื่อว่าลาแอย์แซงต์มีทหารเบาแห่งกองทหารแห่งกษัตริย์เยอรมัน 400 นายประจำการอยู่. ด้านตรงข้ามของถนนมีเหมืองทราย ที่หน่วยไรเฟิลที่ 95ประจำการเป็นพลแม่นปืน ตำแหน่งของกองทัพเช่นนี้เป็นสิ่งที่ลำบากใจในการโจมตี การโจมตีต้องโจมตีที่อูโกมง ถ้าโจมตีตรงกลางจะถูงยิงทั้งสองด้าน คือทางอูโกมงและลาแอย์แซงต์ ฝั่งซ้ายจะถูกโจมตีที่ลาแอย์แซงต์ และเมืองปาปล็อต กองทัพฝรั่งเศสอยู่ทางใต้ของสันเขา นโปเลียนไม่เห็นตำแหน่งของเวลลิงตัน จึงเดินทัพไปทางถนนบรัสเซล ปีกขวามีกองที่ 1 นำทัพโดยเดอลงมีทหารราบ 1,600 นาย ทหารม้า 1,500 นาย และสำรองอีก 4,700 ปีกซ้ายนำโดยรายยี มีทหารราบ 1,300 นาย ทหารม้า 1,300 นายและสำรองอีก 4,600 นาย ตรงกลางถนนไปยังลา แบล อาลายยังมีกำลังเสริมของโลโบ ประกอบด้วยทหารราบ 6,000 ทหารรักษาพระองค์ 1,300 นาย และทหารท้าอีก 1,200 นาย

ข้อมูล

• Adkin, Mark (2001), The Waterloo Companion, Aurum, ISBN 978-1-85410-764-0
• Anglesey, Marquess of (George C.H.V. Paget) (1990), One Leg: The Life and Letters of Henry William Paget, First Marquess of Anglesey, K.G. 1768–1854, Pen and Sword, ISBN 978-0-85052-518-2
• Barbero, Alessandro (2005), The Battle: A New History of Waterloo, Atlantic Books, ISBN 978-1-84354-310-7
• Barbero, Alessandro (2006), The Battle: A New History of Waterloo (translated by John Cullen) (paperback ed.), Walker & Company, ISBN 978-0-8027-1500-5
• Barbero, Alessandro (2013), The Battle: A New History of Waterloo, Atlantic Books, p. 160, ISBN 978-1-78239-138-8
• Bas, F de; Wommersom, J. De T'Serclaes de (1909), La campagne de 1815 aux Pays-Bas d'après les rapports officiels néerlandais, vol. I: Quatre-Bras. II: Waterloo. III: Annexes and notes. IV: supplement: maps and plans, Brussels: Librairie Albert de Wit
• Bassford, C.; Moran, D.; Pedlow, G. W. (2015) [2010]. On Waterloo: Clausewitz, Wellington, and the Campaign of 1815 (online scan ed.). Clausewitz.com. ISBN 978-1-4537-0150-8. สืบค้นเมื่อ 25 September 2020.
• Beamish, N. Ludlow (1995) [1832], History of the King's German Legion, Dallington: Naval and Military Press, ISBN 978-0-9522011-0-6
• Black, Jeremy (24 February 2015), "Legacy of 1815", History Today
• Boller Jr., Paul F.; George Jr., John (1989), They Never Said It: A Book of Fake Quotes, Misquotes, and Misleading Attributions, New York: Oxford University Press, p. [https://books.google.com/books?id=NCOEYJ0q-DUC 12], ISBN 978-0-19-505541-2
• Bodart, Gaston (1908). Militär-historisches Kriegs-Lexikon (1618-1905). สืบค้นเมื่อ 11 June 2021.
• Bonaparte, Napoleon (1869), "No. 22060", ใน Polon, Henri; Dumaine, J. (บ.ก.), Correspondance de Napoléon Ier; publiée par ordre de l'empereur Napoléon III (1858), vol. 28, Paris H. Plon, J. Dumaine, pp. 292, 293.
• Booth, John (1815), The Battle of Waterloo: Containing the Accounts Published by Authority, British and Foreign, and Other Relevant Documents, with Circumstantial Details, Previous and After the Battle, from a Variety of Authentic and Original Sources (2 ed.), London: printed for J. Booth and T. Ergeton; Military Library, Whitehall
• Boulger, Demetrius C. deK. (1901), Belgians at Waterloo: With Translations of the Reports of the Dutch and Belgian Commanders, London
• "Napoleonic Satires", Brown University Library, สืบค้นเมื่อ 22 July 2016
• Chandler, David (1966), The Campaigns of Napoleon, New York: Macmillan
• Chesney, Charles C. (1874), Waterloo Lectures: A Study Of The Campaign Of 1815 (3rd ed.), Longmans, Green, and Co
• Clark-Kennedy, A.E. (1975), Attack the Colour! The Royal Dragoons in the Peninsula and at Waterloo, London: Research Publishing Co.
• Clausewitz, Carl von; Wellington, Arthur Wellesley, 1st Duke of (2010), Bassford, Christopher; Moran, Daniel; Pedlow, Gregory W. (บ.ก.), On Waterloo: Clausewitz, Wellington, and the Campaign of 1815., Clausewitz.com, ISBN 978-1453701508
• Cornwell, Bernard (2015), "Those terrible grey horses, how they fight", Waterloo: The History of Four Days, Three Armies and Three Battles, Lulu Press, Inc, p. ~128, ISBN 978-1-312-92522-9
• Corrigan, Gordon (2006), Wellington (reprint, eBook ed.), Continuum International Publishing Group, p. 327, ISBN 978-0-8264-2590-4
• Cotton, Edward (1849), A voice from Waterloo. A history of the battle, on 18 June 1815., London: B.L. Green
• Creasy, Sir Edward (1877), The Fifteen Decisive Battles of the World: from Marathon to Waterloo, London: Richard Bentley & Son, ISBN 978-0-306-80559-2
• Davies, Huw (2012), Wellington's Wars: The Making of a Military Genius (illustrated ed.), Yale University Press, p. 244, ISBN 978-0-300-16417-6
• Eenens, A.M (1879), "Dissertation sur la participation des troupes des Pays-Bas a la campagne de 1815 en Belgique", in: Societé royale des beaux arts et de littérature de Gand, Messager des Sciences Historiques, Gand: Vanderhaegen
• Comte d'Erlon, Jean-Baptiste Drouet (1815), Drouet's account of Waterloo to the French Parliament, Napoleon Bonaparte Internet Guide, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 8 October 2007, สืบค้นเมื่อ 14 September 2007
• Esposito, Vincent Joseph; Elting, John (1999), A Military History and Atlas of the Napoleonic Wars, Greenhill, ISBN 978-1-85367-346-7
• Field, Andrew W. (2013), Waterloo The French Perspective, Great Britain: Pen & Sword Books, ISBN 978-1-78159-043-0
• Fitchett, W.H. (2006) [1897], "Chapter: King-making Waterloo", Deeds that Won the Empire. Historic Battle Scenes, London: John Murray (Project Gutenberg)
• Fletcher, Ian (1994), Wellington's Foot Guards, vol. 52 of Elite Series (illustrated ed.), Osprey Publishing, ISBN 978-1-85532-392-6
• Fletcher, Ian (1999), Galloping at Everything: The British Cavalry in the Peninsula and at Waterloo 1808–15, Staplehurst: Spellmount, ISBN 978-1-86227-016-9
• Fletcher, Ian (2001), A Desperate Business: Wellington, The British Army and the Waterloo Campaign, Staplehurst, Kent: Spellmount
• Frye, W.E. (2004) [1908], After Waterloo: Reminiscences of European Travel 1815–1819, Project Gutenberg, สืบค้นเมื่อ 29 April 2015
• Glover, G. (2004), Letters from the Battle of Waterloo: the unpublished correspondence by Anglo-allied officers from the Siborne papers, London: Greenhill, ISBN 978-1-85367-597-3
• Glover, Gareth (2007), From Corunna to Waterloo: the Letters and Journals of Two Napoleonic Hussars, 1801–1816, London: Greenhill Books
• Glover, Gareth (2014), Waterloo: Myth and Reality, Pen and Sword, ISBN 978-1-78159-356-1
• Grant, Charles (1972), Royal Scots Greys (Men-at-Arms), Osprey, ISBN 978-0-85045-059-0
• Gronow, R.H. (1862), Reminiscences of Captain Gronow, London, ISBN 978-1-4043-2792-4
• Hamilton-Williams, David (1993), Waterloo. New Perspectives. The Great Battle Reappraised, London: Arms & Armour Press, ISBN 978-0-471-05225-8
• Hamilton-Williams, David (1994), Waterloo, New Perspectives, The Great Battle Reappraised (Paperback ed.), New York: John Wiley and Sons, ISBN 978-0-471-14571-4
• Herold, J. Christopher (1967), The Battle of Waterloo, New York: Harper & Row, ISBN 978-0-304-91603-0
• Haweis, James Walter (1908), The campaign of 1815, chiefly in Flanders, Edinburgh: William Blackwood and Sons, pp. 228–229
• Hofschröer, Peter (1999), 1815: The Waterloo Campaign. The German Victory, vol. 2, London: Greenhill Books, ISBN 978-1-85367-368-9
• Hofschröer, Peter (2005), Waterloo 1815: Quatre Bras and Ligny, London: Leo Cooper, ISBN 978-1-84415-168-4
• Hoorebeeke, C. van (September–October 2007), "Blackman, John-Lucie : pourquoi sa tombe est-elle à Hougomont?", Bulletin de l'Association Belge Napoléonienne, no. 118, pp. 6–21
• Houssaye, Henri (1900), Waterloo (translated from the French), London
• Hugo, Victor (1862), "Chapter VII: Napoleon in a Good Humor", Les Misérables, The Literature Network, เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 12 October 2007, สืบค้นเมื่อ 14 September 2007
• Jomini, Antoine-Henri (1864), The Political and Military History of the Campaign of Waterloo (3 ed.), New York; D. Van Nostrand (Translated by Benet S.V.)
• Keeling, Drew (27 May 2015), The Dividends of Waterloo, สืบค้นเมื่อ 3 June 2015
• Kennedy, Paul (1987), The Rise and Fall of Great Powers, New York: Random House
• Kincaid, Captain J. (2006), "The Final Attack The Rifle Brigade Advance 7 pm 18 June 1815", ใน Lewis-Stemple, John (บ.ก.), England: The Autobiography: 2,000 Years of English History by Those Who Saw it Happen (reprint ed.), UK: Penguin, pp. 434–436, ISBN 978-0-14-192869-2
• Kottasova, Ivana (10 June 2015), "France's new Waterloo? Euro coin marks Napoleon's defeat", CNNMoney
• Lamar, Glenn J. (2000), Jérôme Bonaparte: The War Years, 1800–1815, Greenwood Press, p. 119, ISBN 978-0-313-30997-7
• Longford, Elizabeth (1971), Wellington the Years of the Sword, London: Panther, ISBN 978-0-586-03548-1
• Low, E. Bruce (1911), "The Waterloo Papers", ใน MacBride, M. (บ.ก.), With Napoleon at Waterloo, London
• Lozier, J.F. (18 June 2010), What was the name of Napoleon's horse?, The Napoleon Series, สืบค้นเมื่อ 29 March 2009
• Mantle, Robert (December 2000), Prussian Reserve Infantry 1813–1815: Part II: Organisation, Napoleonic Association.
• Marcelis, David (10 June 2015), "When Napoleon Met His Waterloo, He Was Out of Town", The Wall Street Journal
• Mercer, A.C. (1870a), Journal of the Waterloo Campaign: Kept Throughout the Campaign of 1815, vol. 1, Edinburgh and London: W. Blackwood
• Mercer, A.C. (1870b), "Waterloo, 18 June 1815: The Royal Horse Artillery Repulse Enemy Cavalry, late afternoon", Journal of the Waterloo Campaign: Kept Throughout the Campaign of 1815, vol. 2
• Mercer, A.C. (1891), "No 89:Royal Artillery", ใน Siborne, Herbert Taylor (บ.ก.), Waterloo letters: a selection from original and hitherto unpublished letters bearing on the operations of the 16th, 17th, and 18th June, 1815, by officers who served in the campaign, London: Cassell & Company, p. 218
• Masson, David; และคณะ (1869), "Historical Forgeries and Kosciuszko's "Finis Poloniae"", Macmillan's Magazine, Macmillan and Company, vol. 19, p. 164
• Nofi, Albert A. (1998) [1993], The Waterloo campaign, June 1815, Conshohocken, PA: Combined Books, ISBN 978-0-938289-29-6
• Oman, Charles; Hall, John A. (1902), A History of the Peninsular War, Clarendon Press, p. 119
• Palmer, R.R. (1956), A History of the Modern World, New York: Knopf
• Parkinson, Roger (2000), Hussar General: The Life of Blücher, Man of Waterloo, Wordsworth Military Library, pp. 240–241, ISBN 978-1840222531
• Parry, D.H. (1900), "Waterloo", Battle of the nineteenth century, vol. 1, London: Cassell and Company, คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 16 December 2008, สืบค้นเมื่อ 14 September 2007
• Dunn, James (5 April 2015), "Only full skeleton retrieved from Battle of Waterloo in 200 years identified by historian after being found under car park", The Independent
• Pawly, Ronald (2001), Wellington's Belgian Allies, Men at Arms nr 98. 1815, Osprey, pp. 37–43, ISBN 978-1-84176-158-9
• Paxton, Robert O. (1985), Europe in the 20th Century, Orlando: Harcourt Brace Jovanovich
• Peel, Hugues Van (11 December 2012), Le soldat retrouvé sur le site de Waterloo serait Hanovrien (ภาษาฝรั่งเศส), RTBF
• Rapport, Mike (13 May 2015), "Waterloo", The New York Times
• Roberts, Andrew (2001), Napoleon and Wellington, London: Phoenix Press, ISBN 978-1-84212-480-2
• Roberts, Andrew (2005), Waterloo: 18 June 1815, the Battle for Modern Europe, New York: HarperCollins, ISBN 978-0-06-008866-8
• Shapiro, Fred R., บ.ก. (2006), The Yale Book of Quotations (illustrated ed.), Yale University Press, p. [https://books.google.com/books?id=w5-GR-qtgXsC&pg=PA128 128], ISBN 978-0-300-10798-2
• Siborne, Herbert Taylor (1891), The Waterloo Letters, London: Cassell & Co.
• Siborne, William (1895), The Waterloo Campaign, 1815 (4th ed.), Westminster: A. Constable
• Simms, Brendan (2014), The Longest Afternoon: The 400 Men Who Decided the Battle of Waterloo, Allen Lane, ISBN 978-0-241-00460-9
• Smith, Digby (1998), The Greenhill Napoleonic Wars Data Book, London & Pennsylvania: Greenhill Books & Stackpole Books, ISBN 978-1-85367-276-7
• Steele, Charles (2014), Zabecki, David T. (บ.ก.), Germany at War: 400 Years of Military History, ABC-CLIO, p. 178
• Summerville, Christopher J (2007), Who was who at Waterloo: a biography of the battle, Pearson Education, ISBN 978-0-582-78405-5
• Thiers, Adolphe (1862), Histoire du consulat et de l'empire, faisant suite à l'Histoire de la révolution française (ภาษาฝรั่งเศส), vol. 20, Paris: Lheureux et Cie.
• Torfs, Michaël (12 March 2015), "Belgium withdraws 'controversial' Waterloo coin under French pressure, but has a plan B", flandersnews.be
• Uffindell, Andrew; Corum, Michael (2002), On The Fields Of Glory: The Battlefields of the 1815 Campaign, Frontline Books, pp. 211, 232–233, ISBN 978-1-85367-514-0
• Weller, J. (1992), Wellington at Waterloo, London: Greenhill Books, ISBN 978-1-85367-109-8
• Weller, J. (2010), Wellington at Waterloo, Frontline Books, ISBN 978-1-84832-5-869
• Wellesley, Arthur (1815), "Wellington's Dispatches 19 June 1815", Wellington's Dispatches Peninsular and Waterloo 1808–1815, War Times Journal
• White, John (14 December 2011), Burnham, Robert (บ.ก.), Cambronne's Words, Letters to The Times (June 1932), the Napoleon Series, เก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 25 August 2007, สืบค้นเมื่อ 14 September 2007
• Wood, Evelyn (1895), Cavalry in the Waterloo Campaign, London: Samson Low, Marston and Company
• Wooten, Geoffrey (1993), Waterloo, 1815: The Birth Of Modern Europe, Osprey Campaign Series, vol. 15, London: Reed International Books, p. 42

แหล่งข้อมูลอื่น

วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ Battle of Waterloo นิยามแบบพจนานุกรมของ meet one's Waterloo ที่วิกิพจนานุกรม

• Records and images from the UK Parliament Collections
• "Booknotes: Watch". Booknotes. 12 January 2003. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 16 November 2010. Interview with Andrew Roberts on Napoleon & Wellington: The Battle of Waterloo and the Great Commanders Who Fought It
• "Guides 1815" (ภาษาฝรั่งเศส). Official guides of the Waterloo battlefield.
• "Waterloo 200". National Army Museum, London. 10 June 2015. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิมเมื่อ 28 December 2008. (British site)
• "Farm of Hougoumont". Archaeology @ Waterloo. สืบค้นเมื่อ 30 July 2015.
• George Nafgizer collection Waterloo ORBATs for French, Allied เก็บถาวร 30 ธันวาคม 2016 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน.
• "Rethinking Waterloo from Multiple Perspectives" (PDF). European Association of History Education. คลังข้อมูลเก่าเก็บจากแหล่งเดิม (PDF)เมื่อ 2021-12-21. สืบค้นเมื่อ 2022-05-27.