ภาษาเตตุม

ภาษาเตตุม
Tetun, Lia-Tetun
ประเทศที่มีการพูด	ประเทศติมอร์-เลสเต ประเทศอินโดนีเซีย
จำนวนผู้พูด	800,000  (ไม่พบวันที่)
ตระกูลภาษา	ออสโตรนีเซียน ภาษากลุ่มมาลาโย-โพลีเนเซีย ภาษากลุ่มนิวเคลียร์มาลาโย-โพลีเนเซีย ภาษากลุ่มมาลาโย-โพลีเนเซียกลาง-ตะวันออก ภาษากลุ่มมาลาโย-โพลีเนเซียกลาง ภาษากลุ่มติมอร์ ติมอร์ศูนย์กลาง ติมอร์ตะวันออก ภาษาเตตุม
สถานภาพทางการ
ภาษาทางการ	ประเทศติมอร์-เลสเต
ผู้วางระเบียบ	National Institute of Linguistics
รหัสภาษา
ISO 639-2	tet
ISO 639-3	tet

ภาษาเตตุม (หรือเตตุน) เป็นภาษาประจำชาติของประเทศติมอร์-เลสเต เป็นภาษากลุ่มออสโตรนีเชียน ที่มีคำจำนวนมากมาจากภาษาโปรตุเกส รวมถึงภาษามลายูและภาษาอินโดนีเซีย

ประวัติ

เตตุมเกิดเป็นภาษาสำหรับการติดต่อในคริสต์ศตวรรษที่ 16 หลังจากที่ได้กลายเป็นอาณานิคมของประเทศโปรตุเกส ภาษาหลักของภาษานี้ เป็นภาษาที่ใช้ในเมืองหลวงดิลี เรียกว่า เตตุน-ปราซา: Tetun-Prasa ส่วนรูปแบบพื้นเมืองที่ใช้พูดในชนบทเรียกว่า เตตุน-เตริก: Tetun-Terik

ถึงแม้ว่า ภาษาโปรตุเกสเป็นภาษาราชการของโปรตุเกสติมอร์ ซึ่งเป็นชื่อที่ใช้เรียกในสมัยนั้น เตตุน-ปราซา เป็นภาษา lingua franca ที่ใช้กันเป็นหลัก ซึ่งยื่มคำมาจากโปรตุเกสเป็นอย่างมาก เมื่อประเทศอินโดนีเซียบุกเข้ายึดครองติมอร์ตะวันออกเป็นจังหวัดที่ 27 ของสาธารณรัฐ ได้มีการห้ามใช้ภาษาโปรตุเกส อย่างไรก็ดี แทนที่ศาสนจักรนิกายคาทอลิก จะนำภาษาอินโดนีเซียมาใช้ในพิธีสวดมนต์ ก็ได้นำภาษาเตตุมมาใช้แทน ทำให้เป็นจุดรวมของเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมและชาติ

ไวยากรณ์

ไวยากรณ์ของภาษาเตตุมไม่ซับซ้อน ไม่มีการแบ่งเพศ ไม่มีการผันคำกริยา ไม่มีคำนำหน้านามชี้เฉพาะ ไม่มีคำกริยาที่ตรงกับ verb to be ของภาษาอังกฤษ แต่มีคำ la'ós (แปลว่าไม่เป็น) ซึ่งแสดงความปฏิเสธ

• Timor-oan la'ós Indonézia-oan.= ชาวติมอร์ไม่ได้เป็นชาวอินโดนีเซีย
• Lia-indonézia la'ós sira-nia lian. = ภาษาอินโดนีเซียไม่ใช่ภาษาของเรา

ภาษาเตตุมและโปรตุเกส

maka (ผู้ซึ่ง ที่ซึ่ง) ใช้เป็นคำคุณศัพท์ได้ เช่น

• Xanana Gusmão maka ita-nia Prezidente. = นี่คือ ซานานา กุสเมา ผู้เป็นประธานาธิบดีของเรา
• João maka gosta serveja. = จอห์นเป็นคนคนหนึ่งซึ่งชอบเบียร์

คำถามใช่/ไม่ใช่ สร้างโดยใช้คำ ka (หรือ) หรือ ka lae (หรือไม่)

• O bulak ka? = คุณบ้าหรือเปล่า
• O gosta ha'u ka lae? = คุณไม่ชอบฉันหรือ

รูปพหูพจน์ไม่นิยมใช้กับคำนาม ยกเว้นมีคำว่า sitra (พวกเขา) อยู่ด้วย เช่น fetu = ผู้หญิง (1 คน) fetu sitra = ผู้หญิง (หลายคน) ในกรณีของคำที่มาจากภาษาโปรตุเกส มีการแยกรูปพหูพจน์ (ลงท้ายด้วย s) เช่น Estadus Unidus = สหรัฐอเมริกา Nasoens Unidas = สหภาพแห่งชาติ

ภาษาเตตุม ภาษามัมไบและภาษาโปรตุเกส

เปลี่ยนคำคุณศัพท์เป็นคำนาม เติมคำ oan เช่น malae = ต่างชาติ malae-oan = ชาวต่างชาติ ในทำนองเดียวกัน ชาวติมอร์เขียนว่า Timor-oan เมื่อกล่าวถึงประเทศของชาวติมอร์ใช้ Rai-Timor

ไม่แสดงรูปอดีตเว้นแต่มีคำบ่งชี้ เช่น ona (แล้ว) เช่น

• Ha'u han = ฉันกิน
• Ha'u han etu = ฉันกินข้าว (ปัจจุบัน/อดีต)
• Ha'u han etu ona = ฉันกินข้าวแล้ว (อดีต/ปัจจุบันสมบูรณ์)

ภาษาเตตุมมีคำว่า"เรา" 2 คำแบบเดียวกับภาษามลายู คือ ami (ไม่รวมผู้ฟัง) และ ita (รวมผู้ฟัง) เช่น ami-nia karreta = รถของเรา ita-nia rain = ประเทศของเรา

คำว่า nia แสดงถึงเหตุการณ์ที่ยังดำเนินอยู่ การแสดงความเป็นเจ้าของใช้คำว่า nian เช่น povu Timór Lorosa'e nian = ประชาชนของติมอร์-เลสเต

คำกริยาสร้างโดยใช้คำอุปสรรค "ha-" หรือ "hak-" นำหน้านามหรือคุณศัพท์ เช่น

• habeen - ทำให้เป็นของเหลว ละลาย- จาก been (ของเหลว)
• habulak - ขับอย่างบ้าคลั่ง- จาก bulak (บ้า)
• hamanas - ให้ความร้อน- จาก manas (ร้อน)

ในภาษาเตตุมไม่มีรูปประธานถูกกระทำ แต่คำอุปสรรค "na-" หรือ "nak-" ใช้เปลี่ยนรูปกริยาจากสกรรมกริยาเป็นอกรรมกริยา เช่น

• nabeen - (ถูก) ทำให้เหลว
• nabulak - (ถูก) ขับอย่างบ้าคลั่ง
• namanas - (ถูก) ทำให้ร้อน

ข้อความพื้นฐาน

• Bondia - "สวัสดี (ตอนเช้า)" (จากภาษาโปรตุเกส Bom dia).
• Di'ak ka lae? - "เป็นอย่างไรบ้าง?" (แปลตรงตัว "คุณรู้สึกดีหรือไม่?")
• Ha'u di'ak - "ฉันสบายดี"
• Obrigadu/Obrigada - "ขอบคุณ", พูดโดยผู้ชาย/ผู้หญิง (จากภาษาโปรตุเกส Obrigado/Obrigada).
• Ita bele ko'alia Tetun? - "คุณพูดภาษาเตตุมได้ไหม?"
• Loos - "ใช่"
• Lae - "ไม่"
• Ha'u' [la] komprende - "ฉัน (ไม่) เข้าใจ" (จากภาษาโปรตุเกส compreender).