ภาษาเตตุน

ภาษาเตตุน
Tetun Prasa; Tétum Praça (โปรตุเกส)
Tetun Dili, Tetun Prasa
ประเทศที่มีการพูด	ประเทศติมอร์-เลสเต
จำนวนผู้พูด	390,000 คน  (2009) ภาษาที่สอง: 570,000 คนในประเทศติมอร์-เลสเต
ตระกูลภาษา	ออสโตรนีเซียน มาลาโย-โพลีเนเซีย กลาง–ตะวันออก ติมอร์ เตตุน ภาษาเตตุน
ภาษาถิ่น	Belunese (Tetun Belu) Terik (Tetun Terik)
ระบบการเขียน	ละติน (อักษรเตตุน)
สถานภาพทางการ
ภาษาทางการ	ติมอร์-เลสเต
ผู้วางระเบียบ	สถาบันภาษาศาสตร์แห่งชาติ
รหัสภาษา
ISO 639-3	tdt
บริเวณที่มีผู้พูดภาษาเตตุนเป็นภาษาแม่ในติมอร์-เลสเต

ภาษาเตตุง (โปรตุเกส), เตตุน (เตตุน)
Lian Tetun
ประเทศที่มีการพูด	ติมอร์ตะวันตก, ติมอร์-เลสเต
จำนวนผู้พูด	500,000 คน ส่วนใหญ่อยู่ในประเทศอินโดนีเซีย  (2010–2011) ผู้พูดภาษาที่สองในอินโดนีเซียและติมอร์-เลสเต 50,000 คน
ตระกูลภาษา	ออสโตรนีเซียน มาลาโย-โพลีเนเซีย กลาง–ตะวันออก ติมอร์–บาบาร์ เตตุน ภาษาเตตุง (โปรตุเกส), เตตุน (เตตุน)
ภาษาถิ่น	Belunese (Tetun Belu) Terik (Tetun Terik)
สถานภาพทางการ
ภาษาทางการ	ติมอร์-เลสเต
ภาษาชนกลุ่มน้อยที่รับรองใน	อินโดนีเซีย (จังหวัดนูซาเติงการาตะวันออก)
รหัสภาษา
ISO 639-2	tet
ISO 639-3	tet
บริเวณที่มีผู้พูดภาษา Tetum Belu (ตะวันตก) และ Tetum Terik (ตะวันออกเฉียงใต้) ในติมอร์-เลสเต แผนที่นี้ไม่แสดงผู้พูดภาษาเตตุนส่วนใหญ่ในติมอร์ตะวันตก

เตตุน (เตตุน: Tetun, ออกเสียง: [ˈt̪et̪un̪]) หรือ เตตุง (โปรตุเกส: Tetum, ออกเสียง: [ˈt̪et̪ũ]) เป็นภาษาประจำชาติของประเทศติมอร์-เลสเต เป็นภาษากลุ่มออสโตรนีเชียน ที่มีคำจำนวนมากมาจากภาษาโปรตุเกส รวมถึงภาษามลายูและภาษาอินโดนีเซีย

ประวัติ

เตตุนเกิดเป็นภาษาสำหรับการติดต่อในคริสต์ศตวรรษที่ 16 หลังจากที่ได้กลายเป็นอาณานิคมของประเทศโปรตุเกส ภาษาหลักของภาษานี้ เป็นภาษาที่ใช้ในเมืองหลวงดิลี เรียกว่า เตตุน-ปราซา: Tetun-Prasa ส่วนรูปแบบพื้นเมืองที่ใช้พูดในชนบทเรียกว่า เตตุน-เตริก: Tetun-Terik

ถึงแม้ว่า ภาษาโปรตุเกสเป็นภาษาราชการของติมอร์ของโปรตุเกส ซึ่งเป็นชื่อที่ใช้เรียกในสมัยนั้น เตตุน-ปราซา เป็นภาษา lingua franca ที่ใช้กันเป็นหลัก ซึ่งยืมคำมาจากโปรตุเกสเป็นอย่างมาก เมื่อประเทศอินโดนีเซียบุกเข้ายึดครองติมอร์ตะวันออกเป็นจังหวัดที่ 27 ของสาธารณรัฐ ได้มีการห้ามใช้ภาษาโปรตุเกส อย่างไรก็ดี แทนที่ศาสนจักรนิกายคาทอลิก จะนำภาษาอินโดนีเซียมาใช้ในพิธีสวดมนต์ ก็ได้นำภาษาเตตุนมาใช้แทน ทำให้เป็นจุดรวมของเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมและชาติ

ไวยากรณ์

ไวยากรณ์ของภาษาเตตุนไม่ซับซ้อน ไม่มีการแบ่งเพศ ไม่มีการผันคำกริยา ไม่มีคำนำหน้านามชี้เฉพาะ ไม่มีคำกริยาที่ตรงกับ verb to be ของภาษาอังกฤษ แต่มีคำ la'ós (แปลว่าไม่เป็น) ซึ่งแสดงความปฏิเสธ

• Timor-oan la'ós Indonézia-oan.= ชาวติมอร์ไม่ได้เป็นชาวอินโดนีเซีย
• Lia-indonézia la'ós sira-nia lian. = ภาษาอินโดนีเซียไม่ใช่ภาษาของเรา

ภาษาเตตุนและโปรตุเกส

maka (ผู้ซึ่ง ที่ซึ่ง) ใช้เป็นคำคุณศัพท์ได้ เช่น

• Xanana Gusmão maka ita-nia Prezidente. = นี่คือ ซานานา กุสเมา ผู้เป็นประธานาธิบดีของเรา
• João maka gosta serveja. = จอห์นเป็นคนคนหนึ่งซึ่งชอบเบียร์

คำถามใช่/ไม่ใช่ สร้างโดยใช้คำ ka (หรือ) หรือ ka lae (หรือไม่)

• O bulak ka? = คุณบ้าหรือเปล่า
• O gosta ha'u ka lae? = คุณไม่ชอบฉันหรือ

รูปพหูพจน์ไม่นิยมใช้กับคำนาม ยกเว้นมีคำว่า sitra (พวกเขา) อยู่ด้วย เช่น fetu = ผู้หญิง (1 คน) fetu sitra = ผู้หญิง (หลายคน) ในกรณีของคำที่มาจากภาษาโปรตุเกส มีการแยกรูปพหูพจน์ (ลงท้ายด้วย s) เช่น Estadus Unidus = สหรัฐอเมริกา Nasoens Unidas = สหภาพแห่งชาติ

ภาษาเตตุน ภาษามัมไบและภาษาโปรตุเกส

เปลี่ยนคำคุณศัพท์เป็นคำนาม เติมคำ oan เช่น malae = ต่างชาติ malae-oan = ชาวต่างชาติ ในทำนองเดียวกัน ชาวติมอร์เขียนว่า Timor-oan เมื่อกล่าวถึงประเทศของชาวติมอร์ใช้ Rai-Timor

ไม่แสดงรูปอดีตเว้นแต่มีคำบ่งชี้ เช่น ona (แล้ว) เช่น

• Ha'u han = ฉันกิน
• Ha'u han etu = ฉันกินข้าว (ปัจจุบัน/อดีต)
• Ha'u han etu ona = ฉันกินข้าวแล้ว (อดีต/ปัจจุบันสมบูรณ์)

ภาษาเตตุนมีคำว่า"เรา" 2 คำแบบเดียวกับภาษามลายู คือ ami (ไม่รวมผู้ฟัง) และ ita (รวมผู้ฟัง) เช่น ami-nia karreta = รถของเรา ita-nia rain = ประเทศของเรา

คำว่า nia แสดงถึงเหตุการณ์ที่ยังดำเนินอยู่ การแสดงความเป็นเจ้าของใช้คำว่า nian เช่น povu Timór Lorosa'e nian = ประชาชนของติมอร์-เลสเต

คำกริยาสร้างโดยใช้คำอุปสรรค "ha-" หรือ "hak-" นำหน้านามหรือคุณศัพท์ เช่น

• habeen - ทำให้เป็นของเหลว ละลาย- จาก been (ของเหลว)
• habulak - ขับอย่างบ้าคลั่ง- จาก bulak (บ้า)
• hamanas - ให้ความร้อน- จาก manas (ร้อน)

ในภาษาเตตุนไม่มีรูปประธานถูกกระทำ แต่คำอุปสรรค "na-" หรือ "nak-" ใช้เปลี่ยนรูปกริยาจากสกรรมกริยาเป็นอกรรมกริยา เช่น

• nabeen - (ถูก) ทำให้เหลว
• nabulak - (ถูก) ขับอย่างบ้าคลั่ง
• namanas - (ถูก) ทำให้ร้อน

ข้อความพื้นฐาน

• Bondia - "สวัสดี (ตอนเช้า)" (จากภาษาโปรตุเกส Bom dia).
• Di'ak ka lae? - "เป็นอย่างไรบ้าง?" (แปลตรงตัว "คุณรู้สึกดีหรือไม่?")
• Ha'u di'ak - "ฉันสบายดี"
• Obrigadu/Obrigada - "ขอบคุณ", พูดโดยผู้ชาย/ผู้หญิง (จากภาษาโปรตุเกส Obrigado/Obrigada).
• Ita bele ko'alia Tetun? - "คุณพูดภาษาเตตุนได้ไหม?"
• Loos - "ใช่"
• Lae - "ไม่"
• Ha'u' [la] komprende - "ฉัน (ไม่) เข้าใจ" (จากภาษาโปรตุเกส compreender).

อ้างอิง

• National Institute of Linguistics, National University of East Timor (Archived) includes several bilingual Tetum dictionaries, and articles about Tetum
• Hull, Geoffrey, Standard Tetum-English Dictionary 2nd Ed, Allen & Unwin Publishers ISBN 978-1-86508-599-9
• Official Web Gateway to the Government of Timor-Leste – Religion & Language
• The standard orthography of the Tetum language (PDF)
• Matadalan Ortografiku ba Lia-Tetun - Tetum Spelling Guide
• Damien LEIRIS - Personal approach of the Tetum language (PDF)
• Colonization, Decolonization and Integration: Language Policies in East Timor, Indonesia, by Nancy Melissa Lutz
• Current Language Issues in East Timor (Dr. Geoffrey Hull)
• Van Klinken, Catharina (1999). A grammar of the Fehan dialect of Tetun, an Austronesian language of West Timor (PDF). Canberra: Pacific Linguistics, The Australian National University. doi:10.15144/PL-C155. ISBN 0858835142.
• Hull, Geoffrey (1998). "The Languages of Timor 1772-1997: A Literature Review". Estudos de Linguas e Culturas de Timor Leste (Studies in Languages and Cultures of East Timor). 1: 1–38.
• Ross, Melody A. (2017). Attitudes toward Tetun Dili, A Language of East Timor (PDF) (phd thesis). University of Hawaiʻi at Mānoa. hdl:10125/62504.

แหล่งข้อมูลอื่น

• Peace Corps East Timor Tetun Language Manual (2011, 2nd edition; 2015, 3rd edition)
• Intensive Tetun language courses at Dili Institute of Technology
• Pictures from a Portuguese language course, using Tetum, published in the East Timorese newspaper Lia Foun in Díli (from Wikimedia Commons)
• Tetun website with sound files
• Teach yourself Tetum... an interview with some information on the history of Tetum
• Wordfinder (Tetun/English minidictionary) and other publications available from Dili
• Damien LEIRIS - Personal approach of the Tetum language (PDF)
• Tetun dictionary
• Tetum illustrated dictionary
• Dili Institute of Technology Institute of Technology website
• A Traveller's Dictionary in Tetun-English and English-Tetun includes some information on grammar, based on the Tetun-Terik dialect
• Sebastião Aparício da Silva Project for the Protection and Promotion of East Timorese Languages
• Suara Timor Lorosae Daily newspaper in Tetum and Indonesian
• Jornal Nacional Semanário Tetum page
• Tetum dictionaries Archived 2008-02-01 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• Tetun 1, Tetun 2 Tetun writing courses for East Timorese university students, by Catharina Williams-van Klinken, Dili Institute of Technology
• Talk Tetum in Timor VisitEastTimor.com Travel Guide help you to talk in East Timor
• Robert Blust's field notes on Tetun are archived with Kaipuleohone