ภาษาเตตุม

ภาษาเตตุม
Tetun, Lia-Tetun
ภาษาแม่ใน	ประเทศติมอร์ตะวันออก ประเทศอินโดนีเซีย
จำนวนผู้พูด	800,000  (date missing)
ตระกูลภาษา	Austronesian ภาษากลุ่มมาลาโย-โพลีเนเซีย ภาษากลุ่มนิวเคลียร์มาลาโย-โพลีเนเซีย ภาษากลุ่มมาลาโย-โพลีเนเซียกลาง-ตะวันออก ภาษากลุ่มมาลาโย-โพลีเนเซียกลาง ภาษากลุ่มติมอร์ ติมอร์ศูนย์กลาง ติมอร์ตะวันออก ภาษาเตตุม
สถานภาพทางการ
ภาษาทางการ	ประเทศติมอร์ตะวันออก
ผู้วางระเบียบ	National Institute of Linguistics
รหัสภาษา
ISO 639-2	tet
ISO 639-3	tet

ภาษาเตตุม (หรือเตตุน) เป็นภาษาประจำชาติของประเทศติมอร์ตะวันออก เป็นภาษากลุ่มออสโตรนีเชียน ที่มีคำจำนวนมากมาจากภาษาโปรตุเกส รวมถึงภาษามาเลย์และภาษาอินโดนีเซีย

ประวัติ

เตตุมเกิดเป็นภาษาสำหรับการติดต่อในคริสต์ศตวรรษที่ 16 หลังจากที่ได้กลายเป็นอาณานิคมของประเทศโปรตุเกส ภาษาหลักของภาษานี้ เป็นภาษาที่ใช้ในเมืองหลวงดิลี เรียกว่าเตตุน-ปราซา: Tetun-Prasa ส่วนรูปแบบพื้นเมืองที่ใช้พูดในชนบทเรียกว่า เตตุน-เตริก: Tetun-Terik

ถึงแม้ว่า ภาษาโปรตุเกสเป็นภาษาราชการของโปรตุเกสติมอร์ ซึ่งเป็นชื่อที่ใช้เรียกในสมัยนั้น เตตุน-ปราซา เป็นภาษา lingua franca ที่ใช้กันเป็นหลัก ซึ่งยื่มคำมาจากโปรตุเกสเป็นอย่างมาก เมื่อประเทศอินโดนีเซียบุกเข้ายึดครองติมอร์ตะวันออก เป็นจังหวัดที่ 27 ของสาธารณรัฐ ได้มีการห้ามใช้ภาษาโปรตุเกส อย่างไรก็ดี แทนที่ศาสนจักรนิกายคาทอลิก จะนำภาษาอินโดนีเซีย มาใช้ในพิธีสวดมนต์ ก็ได้นำภาษาเตตุมมาใช้แทน ทำให้เป็นจุดรวมของเอกลักษณ์ทางวัฒนธรรมและชาติ

ไวยากรณ์

ไวยากรณ์ของภาษาเตตุมไม่ซับซ้อน ไม่มีการแบ่งเพศ ไม่มีการผันคำกริยา ไม่มีคำนำหน้านามชี้เฉพาะ ไม่มีคำกริยาที่ตรงกับ verb to be ของภาษาอังกฤษ แต่มีคำ la'ós (แปลว่าไม่เป็น) ซึ่งแสดงความปฏิเสธ

• Timor-oan la'ós Indonézia-oan.= ชาวติมอร์ไม่ได้เป็นชาวอินโดนีเซีย
• Lia-indonézia la'ós sira-nia lian. = ภาษาอินโดนีเซียไม่ใช่ภาษาของเรา

ภาษาเตตุมและโปรตุเกส

maka (ผู้ซึ่ง ที่ซึ่ง) ใช้เป็นคำคุณศัพท์ได้ เช่น

• Xanana Gusmão maka ita-nia Prezidente. = นี่คือ ซานานา กุสเมา ผู้เป็นประธาฯธิบดีของเรา
• João maka gosta serveja. = จอห์นเป็นคนคนหนึ่งซึ่งชอบเบียร์

คำถามใช่/ไม่ใช่ สร้างโดยใช้คำ ka (หรือ) หรือ ka lae (หรือไม่)

• O bulak ka? = คุณบ้าหรือเปล่า
• O gosta ha'u ka lae? = คุณไม่ชอบฉันหรือ

รูปพหูพจน์ไม่นิยมใช้กับคำนาม ยกเว้นมีคำว่า sitra (พวกเขา) อยู่ด้วย เช่น fetu = ผู้หญิง (1 คน) fetu sitra = ผู้หญิง (หลายคน) ในกรณีของคำที่มาจากภาษาโปรตุเกส มีการแยกรูปพหูพจน์ (ลงท้ายด้วย s) เช่น Estadus Unidus = สหรัฐอเมริกา Nasoens Unidas = สหภาพแห่งชาติ

ภาษาเตตุม ภาษามัมไบและภาษาโปรตุเกส

เปลี่ยนคำคุณศัพท์เป็นคำนาม เติมคำ oan เช่น malae = ต่างชาติ malae-oan = ชาวต่างชาติ ในทำนองเดียวกัน ชาวติมอร์เขียนว่า Timor-oan เมื่อกล่าวถึงประเทศของชาวติมอร์ใช้ Rai-Timor

ไม่แสดงรูปอดีตเว้นแต่มีคำบ่งชี้ เช่น ona (แล้ว) เช่น

• Ha'u han = ฉันกิน
• Ha'u han etu = ฉันกินข้าว (ปัจจุบัน/อดีต)
• Ha'u han etu ona = ฉันกินข้าวแล้ว (อดีต/ปัจจุบันสมบูรณ์)

ภาษาเตตุมมีคำว่า"เรา" 2 คำแบบเดียวกับภาษามาเลย์ คือ ami (ไม่รวมผู้ฟัง) และ ita (รวมผู้ฟัง) เช่น ami-nia karreta = รถของเรา ita-nia rain = ประเทศของเรา

คำว่า nia แสดงถึงเหตุการณ์ที่ยังดำเนินอยู่ การแสดงความเป็นเจ้าของใช้คำว่า nian เช่น povu Timór Lorosa'e nian = ประชาชนของติมอร์ตะวันออก

คำกริยาสร้างโดยใช้คำอุปสรรค "ha-" หรือ "hak-" นำหน้านามหรือคุณศัพท์ เช่น

• habeen - ทำให้เป็นของเหลว ละลาย- จาก been (ของเหลว)
• habulak - ขับอย่างบ้าคลั่ง- จาก bulak (บ้า)
• hamanas - ให้ความร้อน- จาก manas (ร้อน)

ไม่มีรูปประธานถูกกระทำในภาษาเตตุม แต่คำอุปสรรค "na-" หรือ "nak-" ใช้เปลี่ยนรูปกริยาจากสกรรมกริยาเป็นอกรรมกริยา เช่น

• nabeen - (ถูก) ทำให้เหลว
• nabulak - (ถูก) ขับอย่างบ้าคลั่ง
• namanas - (ถูก) ทำให้ร้อน

ข้อความพื้นฐาน

• Bondia - "สวัสดี (ตอนเช้า)" (จากภาษาโปรตุเกส Bom dia).
• Di'ak ka lae? - "เป็นอย่างไรบ้าง?" (ตรงตว "คุณรู้สึกดีหรือไม่?")
• Ha'u di'ak - "ฉันสบายดี."
• Obrigadu/Obrigada - "ขอบคุณ", พูดโดยผู้ชาย/ผู้หญิง (จากภาษาโปรตุเกส Obrigado/Obrigada).
• Ita bele ko'alia Tetun? - "คุณพูดภาษาเตตุมได้ไหม?"
• Loos - "ใช่"
• Lae - "ไม่"
• Ha'u' [la] komprende - "ฉัน (ไม่) เข้าใจ" (จากภาษาโปรตุเกส compreender).