ตำนานอุรังคธาตุ

งานสะสมคัมภีร์ใบลานแห่งชาติ เรื่อง ตำนานพระธาตุพนม *
ความทรงจำแห่งโลกโดยยูเนสโก
เอกสารตัวเขียน อุรังคธาตุ 7 ผูก เลขที่ 462/1–7 พ.ศ. 2404 จัดแสดง ณ พิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ พระนคร
ที่เก็บรักษา	หอสมุดแห่งชาติ
ประเทศ	ไทย
ภูมิภาค **	เอเชียและแปซิฟิก
อ้างอิง	[1]
ประวัติการขึ้นทะเบียน
ขึ้นทะเบียน	2566
* ชื่อตามที่ได้ขึ้นทะเบียนในบัญชีความทรงจำแห่งโลก ** ภูมิภาคที่จัดแบ่งโดยยูเนสโก

พระธาตุพนม

ตำนานอุรังคธาตุ หรือ อุรังคนิทาน เป็นตำนานที่แต่งในลักษณะนิทานปรัมปรา ประกอบด้วยอุรังคธาตุนิทานหรือตำนานพระธาตุพนม นิทานที่สำคัญที่เกี่ยวข้องกับสถานที่สำคัญทางพุทธศาสนาโดยเฉพาะรอยพระพุทธบาทตามฝั่งแม่น้ำโขง กล่าวถึงการเกิดของแม่น้ำสำคัญ ๆ ตามลำแม่น้ำโขงว่าเป็นการกระทำของพวกนาค รวมถึงมีประวัติบุคคลสำคัญของลาว

โครงสร้างเนื้อหาแบ่งเป็น 9 ส่วน เรียงตามลำดับเวลา เริ่มตั้งแต่สมัยเกิดโลกภัทรกัป ไปจนกระทั่งถึงสมัยสมเด็จพระไชยเชษฐาธิราช เจ้ากษัตริย์ล้านช้างที่ครองราชย์ พ.ศ. 2091–2114 ดำเนินเรื่องตามความคติความเชื่อเกี่ยวกับพระพุทธเจ้าในสมัยภัทรกัปและพระพุทธเจ้าในอนาคต กล่าวถึงบ้านเมืองที่ราบลุ่มแม่น้ำโขง ได้แก่ เมืองสุวรรณภูมิ เมืองศรีโคตรบอง เมืองหนองหานหลวง เมืองหนองหานน้อย เป็นต้น

ตามท้ายตำนานอุรังคธาตุระบุว่าพระยาศรีไชยชมพูเป็นผู้คัดลอกในสมัยสมเด็จพระไชยเชษฐาธิราช ด้วยเหตุนี้ นักประวัติศาสตร์จึงเชื่อว่า ตำนานอุรังคธาตุน่าจะเขียนขึ้นในสมัยพุทธศตวรรษที่ 21 มากกว่าที่จะเขียนก่อน พ.ศ. 200 ตามที่ปรากฏในเนื้อหาตำนาน แต่เหตุที่ผู้แต่งตำนานได้อธิบายว่าตำนานแต่งขึ้นก่อน พ.ศ. 200 เพื่อต้องการชี้ให้เห็นความเก่าแก่ของตำนานว่ามีมาตั้งแต่สมัยเมืองสุวรรณภูมิ ก่อนเหตุการณ์ที่พระยาจันทบุรีได้สร้างเมืองจันทบุรี (เวียงจันทน์) ซึ่งต่อไปจะเป็นเมืองที่พระพุทธศาสนามีความเจริญรุ่งเรืองทดแทนเมืองสุวรรณภูมิที่ล่มสลายไป

เมื่อวันที่ 18 พฤษภาคม พ.ศ. 2566 ในการประชุมคณะกรรมการบริหารองค์การเพื่อการศึกษา วิทยาศาสตร์ และวัฒนธรรมแห่งสหประชาชาติ ครั้งที่ 216 ที่ปารีส ประเทศฝรั่งเศส ได้มีการรับรองให้ "คัมภีร์ใบลาน เรื่อง ตำนานอุรังคธาตุ" ซึ่งขึ้นทะเบียนเป็นมรดกความทรงจำประเทศไทยเมื่อวันที่ 25 มกราคม พ.ศ. 2561 เป็นมรดกความทรงจำแห่งโลก ในนาม "งานสะสมคัมภีร์ใบลานแห่งชาติ เรื่อง ตำนานพระธาตุพนม" (อังกฤษ: National Collection of Palm-Leaf Manuscripts of Phra That Phanom Chronicle)

ต้นฉบับ

ตำนานอุรังคธาตุมีต้นฉบับเขียนลงใบลาน ซึ่งในระยะต่อมาได้รับการคัดลอกถ่ายถอดเป็นอักษรไทยปัจจุบัน หลายสำนวนได้แก่ อุรังคธาตุ (ตำนานพระธาตุพนม) อุรังคธาตุเทสนา อุรังคนิทาน (พิสดาร) ซึ่งฉบับหลังได้รับการตีพิมพ์เผยแพร่ 11 ครั้ง นอกจากนี้ยังมีนิทานอุรังคธาตุตัวอักษรลาวที่มีการพิมพ์เผยแพร่เนื่องในโอกาสพิธีฌาปณกิจศพของพระสังฆราชลาว และมีการพิมพ์เผยแพร่กันอย่างแพร่หลายในโอกาสต่าง ๆ ของกลุ่มชนที่อาศัยอยู่ทางฝั่งซ้ายแม่น้ำโขง

ในประเทศไทย เอกสารใบลานตำนานอุรังคธาตุต้นฉบับที่มีอายุเเละความเก่าเเก่มากที่สุดในประเทศไทยเท่าที่พบในปัจจุบัน คือ เอกสารใบลานตำนานอุรังคธาตุ ฉบับวัดมหาชัย อำเภอเมืองมหาสารคาม จังหวัดมหาสารคาม พระอริยานุวัตร (อารีย์ เขมจารี) อดีตเจ้าอาวาสวัดมหาชัย และผู้ก่อตั้งศูนย์อนุรักษ์วรรณคดีภาคตะวันออกเฉียงเหนือ ได้รวบรวมและได้รับมอบเอกสารชุดนี้มาจากวัดโพนสว่าง ตําบลแพง อำเภอโกสุมพิสัย จังหวัดมหาสารคาม ได้รับการจารเมื่อ พ.ศ. 2348 โดยในท้องที่อำเภอโกสุมพิสัยในช่วงเวลาที่เอกสารใบลานได้รับการจารขึ้นนั้นยังไม่ได้รับการจัดตั้งขึ้นเป็นเมือง เป็นเพียงหมู่บ้านที่ขึ้นกับเมืองสุวรรณภูมิราชบุรินทร์ (อำเภอสุวรรณภูมิ จังหวัดร้อยเอ็ด) เมืองประเทศราชของอาณาจักรรัตนโกสินทร์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช ตามประวัติหมู่บ้านต่าง ๆ ในพื้นที่อำเภอโกสุมพิสัยเมื่อแรกตั้ง ชาวบ้านส่วนใหญ่ได้อพยพมาจากเมืองสุวรรณภูมิในแถบทุ่งกุลาร้องไห้มาตั้งถิ่นฐานใหม่เพราะมีความอุดมสมบูรณ์ จึงเป็นไปได้ว่าเอกสารใบลานอุรังคธาตุฉบับดังกล่าวซึ่งมีการกล่าวเชื่อมโยงถึงตำนานผาแดงนางไอ่ที่เก่าเเก่ที่สุดในประเทศไทยเท่าที่จะสืบหาได้เเล้วในปัจจุบันนั้น อาจเป็นผลงานของชาวเมืองทุ่งศรีภูมิหรือสุวรรณภูมิที่อพยพไปตั้งถิ่นฐานใหม่เเล้วจารหรือเเต่งขึ้น

อุรังคธาตุนิทานต้นฉบับที่เก่าเเก่รองลงมาที่พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงประจักษ์ศิลปาคม ข้าหลวงต่างพระองค์ที่ดูแลหัวเมืองมณฑลอุดร ได้นำมามอบให้หอสมุดแห่งชาติเมื่อ พ.ศ. 2464 บันทึกด้วยอักษรธรรมอีสาน หน้าปกเขียนชื่อว่า อุรังคธาตุ ตีพิมพ์มีชื่อเรียกว่า อุรังคธาตุ ฉบับความสังเขป เเละอุรังคธาตุนิทานฉบับนี้เองยังเป็นฉบับที่ได้รับการขึ้นทะเบียนเป็นมรดกความทรงจำแห่งโลก ซึ่งกรมศิลปากรได้มอบให้นายสุด ศรีสมวงศ์ และนายทองดี ไชยชาติ ได้ปริวรรต และเผยแพร่ในงานพระราชทานเพลิงศพ หลวงประชุมบรรณสาร เมื่อ พ.ศ. 2483 ^[9] บางส่วนของอุรังคธาตุนิทานฉบับกรมศิลปากร (พ.ศ. 2483) มีการเพิ่มเติมหรือลดทอนบางส่วนของนิทานอุรังคธาตุ เช่น ตำนานเมืองสกลนคร ตำนานเมืองร้อยเอ็ด ตำนานเรื่องพระธาตุบัวบกบัวบาน ซึ่งต่างก็ได้เค้าเรื่องมาจากอุรังคธาตุนิทาน โดยเฉพาะประวัติศาสตร์ของจังหวัดสกลนคร

ในประเทศลาว สันนิษฐานว่ามีอายุไม่ต่ำกว่า 500 ปี ต้นฉบับมีจำนวน 5 ผูก บันทึกด้วยอักษรธรรม 250 หน้าลาน แต่ต่อมามีอีกหนึ่งชุดเพิ่มเข้ามามีจำนวน 4 ผูก บันทึกด้วยอักษรตัวธรรม ภาษาลาว ทั้งสองฉบับเก็บไว้ที่หอสมุดแห่งชาติที่เวียงจันทน์ จากนั้นจึงได้คัดลอกเป็นอักษรลาวปัจจุบัน โดยใช้ชื่อว่า นิทานอุรังคธาตุ ฉบับหลวงพระบาง เนื่องในโอกาสพิธีฌาปนกิจศพสมเด็จสังฆนายกแห่งพระราชอาณาจักรลาว (พระลูกแก้วคูณ มณีวงศ์) วันที่ 9 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2512