อานาปานสติ

อานาปานสติ หมายถึง การมีความระลึกรู้ตัวในลมหายใจเข้าออก (อาน- : ลมหายใจเข้า + อปาน- : ลมหายใจออก + สติ : ความระลึก) อานาปานสติเป็นได้ทั้งสมถกรรมฐานและวิปัสสนากรรมฐาน บางคัมภีร์กล่าวว่าเป็นอารมณ์กรรมฐานของมหาบุรุษทั้งหลาย มีอยู่ 16 คู่ โดยเป็นกายานุปัสสนา 4 คู่ เป็นเวทนานุปัสสนา 4 คู่ เป็นจิตตานุปัสสนา 4 คู่ และเป็นธัมมานุปัสสนา 4 คู่ ซึ่งจะเป็นไปตามลำดับจากหยาบไปหาละเอียด คือ กาย เวทนา จิต ธรรม

เมื่อเจริญอานาปานสติจะมีธรรมที่ปรากฎรวมด้วยได้แก่ สัมปชัญญะ 4 สติปัฏฐาน 4 โพชฌงค์ 7 วิชชาและวิมุตติ

อานาปานสติ มีกิจ 2 อย่าง คือ 1. ปชานาติ การรู้ชัดในลมหายใจออกเข้า 2. สิกขติ การศึกษาในกาย เวทนา จิต ธรรม ตามลำดับ 16 ขั้น

กายานุปัสสนาสติปัฏฐาน

การกำหนดรู้ในอานาปานสติ ตั้งแต่ข้อ 1-4 เป็นการกำหนดรู้ภายในกาย จัดเรียกว่ากายานุปัสสนาสติปัฏฐาน

1. หายใจออก-เข้ายาวรู้
2. หายใจออก-เข้าสั้นรู้
3. หายใจออก-เข้า กำหนดพิจารณาในกายทั้งปวง
4. หายใจออก-เข้า เห็นกองลมทั้งปวงสงบก็รู้

เมื่อเจริญอานาปานสติ ได้พิจารณาความเป็นไปในกาย ย่อมเห็นชัดในอิริยาบถและการเคลื่อนไหวของกายจนสัมปชัญญะทั้งสี่บริบูรณ์ก็จะเกิดสติสัมโพชฌงค์ขึ้นมา เมื่อศีลวิสุทธิเกิดขึ้นเพราะศรัทธาพละและปัญญาพละสมดุลกันก็จะเกิดธัมมวิจยะสัมโพชฌงค์ขึ้นมา เมื่อจิตตวิสุทธิเกิดขึ้นเพราะวิริยะพละสมดุลกับสมาธิพละก็จะเกิดวิริยะสัมโพชฌงค์ขึ้น

เวทนานุปัสสนาสติปัฏฐาน

ตั้งแต่ข้อ 5 - 8 สติเริ่มละเอียดจะจับชัดที่ความรู้สึกคือเวทนาได้ชัดเจน จึงเรียกว่า เวทนานุปัสสนา

5. หายใจออก-เข้า กำหนดรู้ในความรู้สึกปีติ (ปีติสัมโพชฌงค์)

6. หายใจออก-เข้า กำหนดรู้ในความรู้สึกสุข

7. หายใจออก-เข้า กำหนดพิจารณาในจิตสังขารทั้งปวง (จิตสังขารได้แก่สิ่งที่ปรุงแต่งจิตคือเจตสิก)

8. หายใจออก-เข้า กำหนดระงับจิตสังขารทั้งปวง (ปัสสัทธิสัมโพชฌงค์)

ในการเจริญอานาปานสติแบบวิปัสสนากรรมฐาน จะไม่เข้าสู่จตุตถฌาน เนื่องจากการกำหนดวิปัสสนากรรมฐานต้องใช้ลมหายใจเป็นตัวแทนของรูปขันธ์อยู่ การเข้าจตุตถฌานจะทำให้ลมหายใจเข้าออกจะหายไปจนรับรู้ไม่ได้ (ตามหลักในอนุปุพพนิโรธ 9)

จิตตานุปัสสนาสติปัฏฐาน

ตั้งแต่ข้อ 9 - 12 สติเริ่มละเอียดจนสามารถกำหนดชัดที่จิต อันเกิดจากจิตสังขารสงบระงับ จึงเรียกว่า จิตตานุปัสสนา

9. หายใจออก-เข้า พิจารณาจิต (เพราะจิตสังขารสงบระงับ จิตในลักษณะของวิญญาณขันธ์จึงปรากฏขึ้นมาให้ศึกษาได้อย่างชัดเจน ดุจฝนตก เม็ดฝนคืออารมณ์ทั้งหลายที่ปรากฏขึ้นทางอายตนะทั้ง 6 (อานาปานสติในชั้นนี้ 1. กายปฏิสังเวทีจากข้อ 3 คือ รู้แจ้งรูป (ด้วยการพิจารณาลมหายใจและกายโดยความเป็นธาตุทั้ง 4) 2. จิตสังขารปฏิสังเวทีจากข้อ 7 คือ รู้แจ้งเจตสิก 3. จิตตปฏิสังเวทีจากข้อ 9 คือ รู้แจ้งจิต ดังนั้น เพราะรู้แจ้งในกายในจิตสังขารและในจิตจึงสามารถแยกรูปนามออกจากกันได้ชัดเจน ได้บรรลุญาณที่เรียกว่า นามรูปปริทเฉทญาณ)

10. หายใจออก-เข้า จิตบันเทิงร่าเริงก็รู้ (จิตปราโมทย์เกิดขึ้นเพราะมีมนสิการในการพิจารณาไตรลักษณ์คือการเกิดขึ้นตั้งอยู่ดับไปของขันธ์ 5) จิตในชั้นนี้เริ่มเห็นไตรลักษณ์เบื้องต้น เห็นรูปนามเกิดขึ้น ตั้งอยู่แปรไป ดับไป แต่ยังไม่รู้ว่ารูปนามเกิดขึ้นตั้งอยู่แปรไปดับไปเพราะอะไร จิตจึงเริ่มพิจารณาหาสาเหตุเหล่านั้น

11. หายใจออก-เข้า จิตตั้งมั่นก็รู้ (สมาธิสัมโพชฌงค์) เมื่อจิตตั้งมั่นจึงพิจารณาว่าขันธ์5นั้นเกิดขึ้นตั้งอยู่ดับไปเพราะอะไร ด้วยการโยนิโสมนสิการโดยวิธีอิทัปปัจจยตาเป็นต้น จนได้รู้ตามความเป็นจริงในเหตุปัจจัยแห่งปฏิจจสมุปบาท และเพราะรู้เท่าทันในกระบวนการทำงานตามลำดับของจิต จนสามารถเห็นเหตุปัจจัยของรูปนามทั้งหลายที่เป็นไปตามหลักปฏิจจสมุปบาท ได้บรรลุญาณที่เรียกว่า นามรูปปัจจยปริคคหญาณ

12. หายใจออก-เข้า จักเปลื้องจิตก็รู้ (อุเบกขาสัมโพชฌงค์) เมื่อเข้าใจในปฏิจจสมุปบาท จึงรู้ว่าขันธ์ 5 ทั้งหลายต่างเกิดขึ้นตั้งอยู่ดับไปเพราะอาศัยเหตุปัจจัย ละความยินดีไม่ยินดีและไม่ยึดมั่นถือมั่นในอารมณ์ทั้งปวง

ธัมมานุปัสสนาสติปัฏฐาน

ตั้งแต่ข้อ 13 - 16 สติละเอียดมากขึ้นจนสามารถพิจารณาเห็นว่ารูปนามทั้งหลายเป็นไปตามกฎไตรลักษณ์ จึงเรียกว่า ธัมมานุปัสสนา

13. หายใจออก - เข้า พิจารณาเห็นความไม่เที่ยง (อนิจจัง) ในขันธ์ทั้ง 5 มีลมหายใจเป็นตัวแทนรูปขันธ์ จะพบเห็นสังขตลักษณะ (ความเกิดขึ้น ตั้งอยู่ ดับไป) ในขันธ์ทั้งห้า (สมมสนญาณ อุทธยัพพยญาณ ภังคญาณ)

14. หายใจออก - เข้า พิจารณาโดยความคลายกำหนัดในรูปนาม เห็นรูปนามเป็นสิ่งไร้ค่า (ภยญาณ อาทีนวญาณ นิพพิทาญาณ)

15. หายใจออก - เข้า พิจารณาโดยไม่ยึดติดถือมั่นในรูปนามขันธ์ห้าว่าไม่ใช่ตัวตน เพราะเห็นความดับไปแห่งปฏิจจสมุปบาท (มุญจิตุกัมยตาญาณ ปฏิสังขาญาณ สังขารุเปกขาญาณ)

16. หายใจออก - เข้า พิจารณาสละคืนขันธ์ (สัจจานุโลมมิกญาณ โคตรภูญาณ (หรือวิทานะญาณ) มัคคญาณ ผลญาณ ปัจจเวกขณญาณ)

ศึกษาคำอธิบายอานาปานสติ 16 ฐานอย่างละเอียดจากพระไตรปิฎกโดยตรงที่ พระไตรปิฎก เล่มที่ ๓๑ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๒๓ ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค มหาวรรค อานาปาณกถา [๔๐๑]- [๔๒๒]

อ้างอิง

• สติปัฏฐานสูตร พระไตรปิฎก เล่มที่ ๑๒ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๔ มัชฌิมนิกาย มูลปัณณาสก์
• สติปัฏฐานสูตร พระไตรปิฎก เล่มที่ ๒๒ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๑๔ อังคุตตรนิกาย ปัญจก-ฉักกนิบาต
• สติปัฏฐานสูตร สังยุตตนิกาย
• อรรถกถา ทีฆนิกาย มหาวรรค มหาสติปัฏฐานสูตร. อรถกถาพระไตรปิฎก.
• มหาสติปัฏฐานสูตร พระไตรปิฎก เล่มที่ ๑๐ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๒ ทีฆนิกาย มหาวรรค
• สูตรที่ ๔ ผลสูตรที่ ๑ พระไตรปิฎกเล่ม ๑๙ พระสุตตันตปิฎก เล่ม ๑๑ สังยุตตนิกาย มหาวารวรรค อานาปานสังยุต
• อวิชชาสูตร ๑๙/๑
• คิริมานนทสูตร
• พระไตรปิฎก เล่มที่ ๑๔ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๖ มัชฌิมนิกาย อุปริปัณณาสก์๘. อานาปานสติสูตร (๑๑๘)
• อานาปานสติสูตร ที่ ๘ อานาปานสติสูตร พระไตรปิฎก เล่มที่ ๑๔ (ม.อุ.)
• มหาราหุโลวาทสูตร ที่ ๒.
• ทีปสูตร พระไตรปิฎก เล่มที่ ๑๙ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๑๑ สังยุตตนิกาย มหาวารวรรค
• มหาวรรค อานาปาณกถา พระไตรปิฎก เล่มที่ ๓๑ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๒๓ ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค [๓๖๒] -[๔๒๑]
• ปฏิสัมภิทามัคค์ (ขุ.ปฏิ.31/362/244: 387/260)
• คัมภีร์ ปรมัตถมัญชุสา มหาฎีกาแห่งวิสุทธิมัคคฺ (วิสุทฺธิ.ฏีกา 2/34)
• วิสุทธิมัคค์ (วิสุทฺธิ. 25/52-82)
• พระไตรปิฎก เล่มที่ ๓๑ พระสุตตันตปิฎก เล่มที่ ๒๓ ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค
• อานาปาณกถา พระสุตตันตปิฎก เล่ม ๒๓ ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค มหาวรรค
• พระสุตตันตปิฎก ขุททกนิกาย ปฏิสัมภิทามรรค เล่ม ๗ ภาค ๒ หน้าที่ 85 - 196

ดูเพิ่ม

• สัญญา 10
• ญาณ
• สัมปชัญญะ
• โพชฌงค์

หนังสืออ่านเพิ่ม

• Mindfulness with Breathing by Buddhadāsa Bhikkhu. Wisdom Publications, Boston, 1996. ISBN 0-86171-111-4.
• Breath by Breath by Larry Rosenberg. Shambhala Classics, Boston, 1998. ISBN 1-59030-136-6.
• Tranquillity and Insight by Amadeo Sole-Leris. Shambhala, 1986. ISBN 0-87773-385-6.

แหล่งข้อมูลอื่น

• Ānāpānasati Sutta เก็บถาวร 2005-08-16 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• Analysis of the Ānāpānasati Sutta
• Ānāpānasati, a free e-book by Buddhadasa Bhikkhu
• Ānāpānasati – Mindfulness with Breathing: Unveiling the Secrets of Life เก็บถาวร 2011-03-18 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน by Buddhadasa Bhikkhu
• Ānāpānasati instructions เก็บถาวร 2009-08-28 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน from Ajahn Pasanno of Abhayagiri Buddhist Monastery
• Ānāpānasati: 35 Talks เก็บถาวร 2011-01-22 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน by Ajahn Pasanno
• Ānāpānasati instructions เก็บถาวร 2015-09-24 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน from Bhante Vimalaramsi
• Ānāpānasati: A concise instruction เก็บถาวร 2011-07-21 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน by Pa Auk Sayadaw
• Basic Breath Meditation Instructions by Thanissaro Bhikkhu
• The Basic Method of Meditation เก็บถาวร 2010-09-07 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน by Ajahn Brahm