ปัญญา (ศาสนาพุทธ)

ปัญญา (𑀧𑀜𑁆𑀜𑀸; ปญฺญ) ในภาษาบาลี หรือ ปราชญ์ (प्रज्ञा; ปฺรชฺญฺา) ในภาษาสันสกฤต แปลว่า ความรู้ทั่ว คือรู้ทั่วถึงเหตุถึงผล รู้อย่างชัดเจน, รู้เรื่องบาปบุญคุณโทษ, รู้สิ่งที่ควรทำควรเว้น เป็นต้น เป็นธรรมที่คอยกำกับศรัทธา เพื่อให้เชื่อประกอบด้วยเหตุผล ไม่ให้หลงเชื่ออย่างงมงาย

ปัญญาเป็นเจตสิกที่มีในสัตว์ที่มีภูมิปัญญา เช่น มนุษย์และเทวดา ปัญญาจะไม่มีในสัตว์เดรัจฉานที่ไม่มีภูมิปัญญา ปัญญาเจตสิกนั้น โดยสภาวะ ได้แก่ การจินตนาการ การสมมุติสิ่งต่างๆ จึงทำให้มนุษย์มีความเชื่อที่ใช้ร่วมกันขึ้นมาได้ เช่น สมมุติเงินขึ้นมา สมมุติประเทศชาติขึ้นมาได้ สมมุติอุดมการณ์ทางการเมืองได้ สมมุติความเชื่อ แม้กระทั่งศาสนาขึ้นมาได้ อธิบายว่า เราไม่สามารถตกลงราคากับสัตว์เลี้ยงได้ด้วยเงิน เช่น เราไม่สามารถจ้างสัตว์ไปทำงานได้ หรือ เราไม่สามารถให้สัตว์พลีชีพ ทุ่มเทเพื่อสถาบันทางการเมืองต่างๆ เช่น ประเทศชาติ ศาสนา หรือ อุดมการณ์ทางการเมืองใดๆ ไม่ว่าจะเป็น แนวคิดประชาธิปไตย แนวคิดสิทธิมนุษยชนได้ เพราะสัตว์เดรัจฉานไม่มีภูมิปัญญา ไม่มีจินตนาการ จึงสมมุติในสิ่งต่างๆที่ซับซ้อนไม่ได้

สิ่งที่ใกล้กับปัญญาเจตสิกคือสัญญาเจตสิก สัญญาเจตสิกมีลักษณะเป็นความทรงจำจำบัญญัติต่างๆได้ ปัญญาเจตสิกมีลักษณะเป็นความรู้ความเข้าใจในสิ่งต่างๆ

ในสังคีติสูตร พระสารีบุตรกล่าวว่า ปัญญา ทำให้เกิดได้ 3 วิธี คือ

1. โดยการสดับตรับฟัง การศึกษาเล่าเรียน (สุตมยปัญญา ปัญญาที่เกิดจากการฟัง)
2. โดยการคิดค้น การตรึกตรอง (จินตามยปัญญา ปัญญาที่เกิดจากการคิด)
3. โดยการอบรมจิต การเจริญภาวนา (ภาวนามยปัญญา ปัญญาที่เกิดจากการประสบการณ์จริง)
   

หลักธรรมทางพระพุทธศาสนาที่เกี่ยวข้องกับปัญญา3อย่างคือ

1. กาลามสูตร จัดเป็นสุตามยปัญญา
2. โยนิโสมนสิการ จัดเป็นจินตามยปัญญา
3. สมถะและวิปัสสนา จัดเป็นภาวนามยปัญญา

ปัญญา ที่เป็นระดับ อธิปัญญา คือปัญญาอย่างสูง จัดเป็นสิกขาข้อหนึ่งใน สิกขา 3 หรือ ไตรสิกขา คือ อธิศีล อธิจิต อธิปัญญา

อ้างอิง

• พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช), พจนานุกรมเพื่อการศึกษาพุทธศาสน์ ชุด คำวัด, วัดราชโอรสาราม กรุงเทพฯ พ.ศ. 2548