พระนันทาเถรี

พระนันทาเถรี
พระพุทธเจ้า (กลาง) และนันทา (ขวา)
ข้อมูลทั่วไป
พระนามอื่น	รูปนันทา อภิรูปนันทา ชนบทกัลยาณี สุนทรีนันทา
เอตทัคคะ	ผู้ยินดีในฌาน
ฐานะเดิม
ชาวเมือง	กบิลพัสดุ์
พระบิดา	พระเจ้าสุทโธทนะ
พระมารดา	พระมหาปชาบดีโคตมีเถรี
วรรณะเดิม	กษัตริย์
ราชวงศ์	สักกะ
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมพระพุทธศาสนา

นันทา (บาลี: Nandā; สันสกฤต: Nandā नन्दा) หรือปรากฏในนาม สุนทรีนันทา (สันสกฤต: Sundarī Nandā) และ ชนบทกัลยาณี (สันสกฤต: Janapada Kalyani) เป็นพระราชธิดาของพระเจ้าสุทโธทนะ กับพระมหาปชาบดีโคตมีเถรี และเป็นพระขนิษฐาต่างพระชนนีของพระโคตมพุทธเจ้า ศาสดาของศาสนาพุทธ เธอได้รับการยกย่องในหมู่เครือญาติว่าเป็นหญิงงาม จนได้รับสมญาว่า รูปนันทา (มีรูปเป็นเครื่องบันเทิง, มีรูปเป็นเครื่องดีใจ) หรือ ชนบทกัลยาณี (หญิงงามในชนบท)

พระนันทาเถรีออกบวชเป็นสิกขมานา แม้จะเป็นบรรพชิตแล้วแต่ยังหลงใหลในรูปโฉมและความงามของตน พระนันทาเถรีไม่กล้าที่จะพบพระศาสดาเพราะเกรงว่าพระศาสดาจะตำหนิในความงามของตน จนกระทั่งวันหนึ่งพระนันทาเถรีได้สดับการแสดงธรรมของพระพุทธเจ้า ได้ทำการอสุภกรรมฐานจึงพบว่าร่างกายของมนุษย์เป็นสิ่งไม่เที่ยง และบรรลุอรหันต์มาแต่นั้น ได้รับการยกย่องในด้าน "ผู้ยินดีในฌาน"

พระประวัติ

พระชนม์ชีพช่วงต้น

นันทา เป็นพระราชธิดาของพระเจ้าสุทโธทนะแห่งสักกะ กับพระมหาปชาบดีโคตมีแห่งโกลิยะ มีพระเชษฐาร่วมพระชนกชนนีคือ นันทะ และมีพระเชษฐาต่างพระชนนีคือ สิทธัตถะ ซึ่งประสูติแต่พระนางสิริมหามายา พระเชษฐภคินีของพระมหาปชาบดี นันทาเป็นผู้ที่ได้รับการยกย่องว่ามีความงามมาก จนได้ชื่อว่า รูปนันทา บ้าง อภิรูปนันทา บ้าง และ ชนบทกัลยาณี บ้าง แต่เพราะความงามนี้เองทำให้นางเอาแต่เพลิดเพลินยินดีไปกับสิริโฉมทั้งวัน ไม่คิดจะทำการใด ๆ อีก

ใน เถรีคาถา ระบุว่า นันทาจะเสกสมรสกับนันทะ พระเชษฐาของพระองค์เอง ทว่าก่อนพระราชพิธีเสกสมรสจะเริ่มขึ้น พระพุทธเจ้าได้เสด็จกลับกรุงกบิลพัสดุ์เพื่อโปรดพระบิดา เมื่อพระพุทธเจ้าเสด็จเข้าไปในงาน นันทะก็ลุกจากอาสนะในพิธีสยุมพร แสดงเจตจำนงที่จะออกบวชไปกับพระพุทธเจ้า นอกจากนี้ยังมีพระราหุลและพระภัททิยะออกบวชไปด้วยในคราวนั้น ขณะที่บางแห่งอธิบายว่า นันทามีความงามเป็นที่เลื่องลือ ทำให้เหล่าเจ้าชายศากยวงศ์ลอบสังหารกันเองเพื่อที่จะเสกสมรสกับนาง ต่อมานันทาจะเข้าพิธีรับหมั้นกับเจ้าชายพระองค์หนึ่ง แต่ในวันรับหมั้น เจ้าชายพระองค์นั้นสิ้นพระชนม์ลงเสียก่อน

ออกผนวช

หลังพระเจ้าสุทโธทนะสวรรคต เจ้านายของศากยวงศ์จำนวนมากออกผนวช แม้แต่พระมหาปชาบดีโคตมีเถรี และพระยโสธราเถรี ก็ออกผนวชเป็นภิกษุณีไปแล้ว วันหนึ่งนันทามีดำริว่า "เจ้าพี่ใหญ่ของเราสละสิริราชสมบัติผนวชเป็นพระพุทธเจ้าผู้อัครบุคคลในโลก แม้โอรสของพระองค์ทรงนามว่าราหุลกุมาร ก็ผนวชแล้ว แม้เจ้าพี่ของเรา (คือพระนันทะ) ก็ผนวชแล้ว แม้พระมารดาของเราก็ทรงผนวชแล้ว เมื่อคณะพระญาติมีประมาณเท่านี้ ทรงผนวชแล้ว แม้เราจักทำอะไรในเรือน จักผนวช" และกล่าวอีกว่า "เหลือแต่เราเพียงผู้เดียว ประหนึ่งไร้ญาติขาดมิตร จะมีประโยชน์อะไรกับการดำรงชีวิตในฆราวาสวิสัย สมควรที่เราจะไปบวชตามพระประยูรญาติผู้ใหญ่ของเราจะประเสริฐกว่า" ด้วยเหตุนี้นันทาจึงเข้าไปยังสำนักภิกษุณีเพื่อขอผนวช ซึ่งการผนวชของนางเกิดขึ้นเพราะความรักในเครือญาติเท่านั้นมิใช่เกิดเพราะศรัทธา ครั้นเมื่อบวชเป็นสิกขมานา ก็ยังไม่ละนิสัยของปุถุชน กล่าวคือยังรักสวยรักงาม ยังคงแต่งพระพักตร์และหลงใหลในรูปโฉมโนมพรรณอยู่ ทั้งยังหลีกเลี่ยงที่จะพบปะกับพระศาสดา เพราะเกรงว่าจะถูกตำหนิเรื่องความงามของตน หลังได้สดับคำสอนของพระพุทธองค์ว่า "รูปไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา, เวทนา สัญญา สังขาร วิญญาณไม่เที่ยง เป็นทุกข์ เป็นอนัตตา" ซึ่งพระนันทาเถรีมองว่า "พระศาสดาจะพึงตรัสโทษในรูปแม้ของเราซึ่งน่าดู น่าเลื่อมใสอย่างนี้"

บรรลุโสดาปัตติผล

วันหนึ่งพระนันทาเถรีเข้าไปสดับธรรมเทศนาของพระสัมมาสัมพุทธเจ้า บางแห่งว่าไปฟังธรรมเพราะได้ยินคนอื่นนิยมชมชอบในพระธรรมที่พระพุทธเจ้าแสดง บางแห่งว่าเพราะนางไม่ยอมไปรับโอวาทจากพุทธองค์กลับส่งภิกษุณีนางอื่นมาแทน พุทธองค์จึงบังคับให้พระนันทาเถรีมาฟังด้วยตนเอง อย่างไรก็ตามนันทาเถรีได้ฟังธรรมจากพระพุทธเจ้า หากแต่ไม่แสดงตน และประทับอยู่ด้านหลัง พระพุทธเจ้าจึงได้แสดงธรรม ด้วยการเนรมิตหญิงงามอายุราว 16 ปี งามเลิศในปฐพี ถือวาลวีชนีถวายงานพัดใกล้พระพุทธองค์ เมื่อพระนันทาเถรีเห็นก็คิดในใจว่า "โอ ผมของหญิงนี้ก็งาม, โอ หน้าผากก็งาม" และกล่าวอีกว่า "รูปโฉมของเรานั้นเทียบไม่ได้ส่วนเสี้ยวที่ 16 ของหญิงนี้เลย ดูนางช่างงามยิ่งนัก ผมก็สวย หน้าผากก็สวย หน้าตาก็สวย ทุกสิ่งทุกอย่างช่างสวยงามพร้อมทั้งหมด" หลังจากนั้นจึงคิดเปรียบหญิงงามนางนั้นว่าว่าเป็นนางพระยาหงส์ทอง แต่ตนเองเป็นเพียงแค่นางกา

จิตรกรรมศิลปะไทย แสดงฉากที่หญิงงามถือวาลวิชนีมีสังขารไม่เที่ยง

หลังจากนั้น พระพุทธองค์ก็เนรมิตให้หญิงนั้นมีอายุ 20 ปี พระนันทาเถรีเห็นเช่นนั้นก็พูดว่า "รูปนี้ไม่เหมือนรูปก่อนหนอ" ก่อนเนรมิตให้หญิงคนนั้นแปรสภาพไปตามช่วงวัยต่าง ๆ ของชีวิต ได้แก่ เป็นหญิงคลอดบุตร เป็นหญิงวัยกลางคน เป็นหญิงชรา เป็นหญิงแก่หง่อม ผมหงอก ฟันหลอ หลังค่อมถือไม้เท้า ระหว่างนั้นพระนันทาเถรีที่เพ่งพิศอย่างตั้งใจ ก็พูดว่า "โอ รูปนี้หายไปแล้ว ๆ" ต่อมาหญิงที่กลายสภาพเป็นคนชรานั้นก็ทิ้งวาลวีชนีและไม้เท้าล้มตายลงท่ามกลางกองอุจจาระและปัสสาวะเพราะป่วยโรค จากนั้นก็กลายสภาพเป็นศพขึ้นอืด มีหนองไหล มีหนอนชอนไชออกจากปากแผล มีฝูงสัตว์มากัดกินซากศพ เหลือเพียงโครงกระดูกสีขาว เมื่อเห็นเช่นนั้น พระนันทาเถรีจึงกล่าวว่า "หญิงนี้ถึงความแก่ ถึงความเจ็บ ถึงความตาย ในที่นี้เอง, ความแก่ ความเจ็บและความตาย จักมาถึงแก่อัตภาพแม้นี้อย่างนั้นเหมือนกัน" จากนั้นพระพุทธเจ้าได้ตรัสคาถาไว้ว่า

"...นันทา เธอจงดูกายอันกรรมยกขึ้น อันอาดูร ไม่สะอาดเปื่อยเน่า ไหลออกอยู่ข้างบน ไหลออกอยู่ข้างล่าง ที่พาลชนทั้งหลายปรารถนากันนัก

สรีระของเธอนี้ ฉันใด สรีระของหญิงนั่น ก็ฉันนั้น สรีระของหญิงนั่น ฉันใด สรีระของเธอนี้ ก็ฉันนั้น

เธอจงเห็นธาตุทั้งหลายโดยความเป็นของสูญ อย่ากลับมาสู่โลกนี้อีก เธอคลี่คลายความพอใจในภพเสียแล้วจักเป็นบุคคลผู้สงบเที่ยวไป..."

หลังจากนั้นพระนันทาเถรี ก็บรรลุโสดาปัตติผล

บรรลุอรหันต์

หลังพระนันทาเถรีบรรลุโสดาปัตติผลแล้ว พระพุทธเจ้าก็แสดงวิปัสสนา แล้วทรงตรัสว่า "ดูก่อนนันทา เธอจงดูอัตภาพร่างกายอันเป็นเมืองแห่งกระดูกนี้ (อฏฺฐีนํนครํ) อันกระสับกระส่าย ไม่สะอาด อันบูดเน่านี้เถิด เธอจงอบรมจิตให้แน่วแน่มั่นคง มีอารมณ์เดียวในอสุภกรรมฐาน จงถอนมานะละทิฏฐิให้ได้แล้วจิตใจของเธอก็จะสงบ จงดูว่ารูปนี้เป็นฉันใด รูปของเธอก็เป็นฉันนั้น รูปของเธอเป็นฉันใดรูปนี้ก็เป็นฉันนั้น รูปอันมีกลิ่นเหม็นบูดเน่านี้ ย่อมเป็นที่เพลิดเพลินอย่างยิ่งของผู้โง่เขลาทั้งหลาย" จากนั้นก็ตรัสพระคาถาเมืองแห่งกระดูก (อฏฺฐีนํนครํ) ดังนี้

อฏฺฐีนํ นครํ กตํ		มํสโลหิตเลปนํ
ยตฺถ ชรา จ มจฺจุ จ		มาโน มกฺโข จ โอหิโต

แปลความได้ว่า สรีระอันกรรมทำให้เป็นนครแห่งกระดูกทั้งหลาย ฉาบด้วยเนื้อและโลหิต เป็นที่ตั้งลงแห่งชรา มรณะ มานะและมักขะ เปรียบสรีระมนุษย์ดั่งโครงไม้ที่พันเกี่ยวด้วยเถาวัลย์ และฉาบด้วยดินเหนียวทรุดโทรมได้ฉันใด ร่างกายของมนุษย์ที่ห่อหุ้มด้วยผิวหนัง กล้ามเนื้อ อวัยวะ และเส้นเลือด ก็ทรุดโทรมได้ฉันนั้น หลังจากนั้นพระนันทาเถรีก็บรรลุอรหันตผลหลังการเพ่งฌาน ด้วยเหตุนี้พระพุทธเจ้าจึงยกย่องเธอให้เป็น "ผู้เป็นเลิศในการเพ่งฌาน"

แหล่งข้อมูลอื่น

• วิกิมีเดียคอมมอนส์มีสื่อเกี่ยวกับ สุนทรีนันทา