เจ้าจอมมารดาพึ่ง ในรัชกาลที่ 4

เจ้าจอมมารดาพึ่ง ในรัชกาลที่ 4
เกิด	เต่า พ.ศ. 2375
เสียชีวิต	9 มีนาคม พ.ศ. 2433 (58 ปี)
คู่สมรส	พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (พ.ศ. 2394–2411)
บุตร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณาวัฏ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์
บิดามารดา	พระยาราชสงคราม (อินทร์ อินทรวิมล) (บิดา)
ญาติ	เจ้าจอมมารดาโหมด ในรัชกาลที่ 4 (น้องสาว) เจ้าจอมมารดาแพ ในรัชกาลที่ 4 (ญาติ) ท้าวสมศักดิ์ (อึ่ง) (ญาติ)

เจ้าจอมมารดาพึ่ง (หรือ ผึ้ง) ในรัชกาลที่ 4 (นามเดิม เต่า, ถึงแก่อนิจกรรม 9 มีนาคม พ.ศ. 2433) เป็นธิดาของพระยาราชสงคราม (อินทร์) ต้นสกุลอินทรวิมล และเป็นบาทบริจาริกาตำแหน่งพระสนมเอกในพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ประสูติการพระราชโอรสสามพระองค์ ได้แก่ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณาวัฏ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ ตามลำดับ

ประวัติ

ชีวิตตอนต้นและครอบครัว

เจ้าจอมมารดาพึ่ง มีนามเดิมว่า เต่า เกิดเมื่อราว พ.ศ. 2375 โดยประมาณ เกิดแต่สกุลขุนนางมาแต่กรุงเก่า เธอเป็นบุตรคนที่หนึ่งจากทั้งหมดเจ็ดคนของพระยาราชสงคราม (อินทร์) ต้นสกุลอินทรวิมล เจ้าจอมมารดาพึ่งมีน้องอีกหกคน คือ ตาด (เป็นที่คุณหญิงสิริรัตนมนตรี), กรุด (เป็นที่พระยาราชสงคราม), โหมด (เป็นบาทบริจาริกาในรัชกาลที่ 4), หุ่น, แย้ม และเผื่อน ตามลำดับ มีลูกผู้พี่คนหนึ่งคือ แพ รับราชการเป็นบาทบริจาริกาในรัชกาลที่ 4 เช่นกัน

หนังสือ ลำดับเชื้อสาย ของคุณหญิงตาด สิริรัตน์มนตรี (หงษ์ สุจริตกุล) กับสกุลธรรมสโรช สกุลอินทรวิมล และสกุลอื่น ๆ ที่เกี่ยวเนื่องกัน (2489) ระบุว่าพระยาราชสงครามบิดาของเจ้าจอมมารดาพึ่งเป็นหลานตาของเจ้าพระยาธรรมาธิกรณาธิบดี (ทองดี) ต้นสกุลธรรมสโรช ซึ่งเจ้าพระยาธรรมาธิกรณาธิบดีเป็นบุตรของเจ้าพระยาอภัยราชา ขุนนางมาแต่กรุงเก่า แม้จะแยกสายสกุลออกมาใหม่แต่ก็ถือว่าเป็นเทือกเถาของสกุลธรรมสโรช หากแยกไปตามสาขาก็ถือว่าเจ้าจอมมารดาพึ่งอยู่ในสายของสกุลอินทรวิมล ในเอกสารฉบับเดียวกันระบุว่าปู่ของเจ้าจอมมารดาพึ่ง คือ หม่อมก้อนแก้ว เป็นพระโอรสของพระองค์เจ้าโกเมศ ซึ่งระบุแต่เพียงว่าเป็นเจ้านายจากราชวงศ์บ้านพลูหลวง ใน บัญชีรายพระนามพระราชวงศ์และข้าราชการสยามที่พม่าว่าจับไปได้จากกรุงศรีอยุธยา เมื่อกรุงเสียในปี พ.ศ. 2310 ระบุรายพระนามเจ้านายที่ถูกกวาดไปเมืองพม่า มีพระองค์หนึ่งมีชื่อใกล้เคียงกับพระองค์เจ้าโกเมศ คือ พระองค์เจ้าก้อนเมฆ พระราชโอรสในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ ซึ่งไม่เป็นที่แน่ชัดว่าเป็นพระองค์เดียวกันหรือไม่

ขณะที่เครือญาติฝ่ายมารดาไม่ปรากฏข้อมูลพื้นเพของครอบครัวหรือชื่อเสียงเรียงนาม ทราบแต่เพียงว่า เจ้าจอมมารดาพึ่งมีป้าคนหนึ่งชื่อ น้อย เข้าใจว่าเป็นญาติฝั่งมารดา เพราะไม่ปรากฏนามของคนชื่อน้อยในลำดับเครือญาติของสกุลธรรมสโรช

รับราชการฝ่ายใน

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว พระยาราชสงครามได้ถวายตัวเจ้าจอมมารดาพึ่งเข้าราชสำนักตั้งแต่อายุ 9 ขวบ ได้รับเบี้ยหวัดปีละ 5 ตำลึง ครั้นเมื่ออายุได้ 15 ปี เป็นเกณฑ์เรียนเลข พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ เติมเบี้ยหวัดเป็นปีละ 15 ตำลึง ต่อมาโปรดเกล้าฯ ให้จารหนังสือพระไตรปิฎก จึงเติมเบี้ยหวัดให้อีกเป็นปีละ 1 ชั่ง 10 ตำลึง

หลังพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสวยราชสมบัติและทรงรับเจ้าจอมมารดาพึ่งเป็นบาทบริจาริกา ตำแหน่งพระสนมเอก พระราชทานเครื่องยศ ได้แก่ พานทองคำ หีบทองลงยา กระโถนทองคำ กาทองคำ และพระราชทานเบี้ยหวัดปีละ 12 ชั่ง ซึ่งพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวทรงไว้วางพระราชหฤทัยในตัวเจ้าจอมมารดาพึ่งเป็นอันมาก โปรดเรียกด้วยความเสน่หาว่า "เต่าเอ๋ย" หรือ "เต่าของข้า" ปรากฏความในพระราชหัตถเลขาตอนหนึ่ง ความว่า "เมียรักรักก็มาด้วยข้าหมด มีแต่เต่าข้าก็ไว้ใจว่าไม่มีชู้แล้ว ข้าเชื่อว่ารักข้าจริง ๆ" และเตือนมิให้เจ้าจอมมารดาพึ่งไปข้องเกี่ยวกับกลุ่มคนที่พระองค์มิต้องพระราชอัธยาศัย ความว่า "ข้าได้ยินว่าคนพวกเจ้าตลับ เจ้าครอกหอไปด้วย พวกนั้นเป็นพวกใกล้เคียงกับยายน้อยป้าของเต่า เต่าอย่าไปไถ่ถามว่ากล่าวอะไรวุ่นวาย มันจะด่าให้อายเขา มันไม่เจียมตัวว่าชั่ว มันยังถือตัวเป็นเมียข้า มันจึงตามมาล้อต่อหน้าเมียใหม่ ๆ สาว ๆ เป็นเจ้าเป็นนาย เมื่อจับมันร้องว่าจะไปตามเสด็จกรุงเก่าด้วย"

เจ้าจอมมารดาพึ่งมีพระองค์เจ้าสามพระองค์ คือ

1. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทักษิณาวัฏ วรขัติยราชกุมาร (10 กรกฎาคม พ.ศ. 2395 – พ.ศ. 2396)^[ก] พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีพระราชหัตถเลขาเกี่ยวกับการสิ้นพระชนม์ของโอรสพระองค์นี้ไว้ว่า "อาการของลูกเต่านั้น ข้าได้ไปหาฤๅกับหมออเมริกันเขา จะให้เขารักษา เขาว่าโรคนั้นเกิดมาแก่ลูกนั้นโดยธรรมดา ช่องลมหายใจของเด็กนั้นห่างทั้งสองข้าง หัวใจจึงชักเลือดร้ายให้ปะปนกับดำแลเขียวไป รักษายากเขาไม่รับรักษา ข้าก็เสียดายด้วยเปนลูกผู้ชาย แล้วสงสารเต่าหนักหนา กลัวจะเสียใจนัก อย่าเสียใจเลย เปนธรรมดาของเด็กนั้นเอง ลางคนเขาว่ามันสำลักน้ำค่ำ เปนลมอัคมูขี เปนลมตัดฯ หนังสืออังกฤษน่าหลังนั้นเขาเขียนบอกมา."
2. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงพิชิตปรีชากร พระนามเดิม พระองค์เจ้าคัคณางคยุคล สกลศุภลักษณ (29 ตุลาคม พ.ศ. 2398 – 11 มีนาคม พ.ศ. 2452) เป็นต้นราชสกุลคัคณางค์ ณ อยุธยา
3. พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงสรรพสิทธิประสงค์ พระนามเดิม พระองค์เจ้าชุมพลสมโภช (29 ธันวาคม พ.ศ. 2400 – 3 เมษายน พ.ศ. 2465) เป็นต้นราชสกุลชุมพล ณ อยุธยา

ปัจฉิมวัยและถึงแก่อนิจกรรม

หลังพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวเสด็จสวรรคต เจ้าจอมมารดาพึ่งยังรับราชการอยู่ในราชสำนักดังเดิม พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวรัชกาลถัดมา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ พระราชทานเครื่องยศใหม่แก่เจ้าจอมมารดาพึ่ง คือ หีบทองคำใหญ่ประดับพลอย ทองคำมีฝาประดับตราจุลจอมเกล้า กระโถนทองคำ และพระราชทานเบี้ยหวัดให้ปีละ 3 ชั่ง

เจ้าจอมมารดาพึ่งถึงแก่อนิจกรรมเมื่อวันที่ 9 มีนาคม พ.ศ. 2433 สิริอายุ 58 ปี

พงศาวลี

พงศาวลีของเจ้าจอมมารดาพึ่ง ในรัชกาลที่ 4
8. พระองค์เจ้าโกเมศ                       4. หม่อมก้อนแก้ว                             2. พระยาราชสงคราม (อินทร์ อินทรวิมล)                                   20. เจ้าพระยาอภัยราชา               10. เจ้าพระยาธรรมาธิกรณาธิบดี (ทองดี ธรรมสโรช)                       5. ฉิม ธรรมสโรช                             1. เจ้าจอมมารดาพึ่ง ในรัชกาลที่ 4

เชิงอรรถ

หมายเหตุ

^ก พระราชหัตถเลขาในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหามกุฎพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว (2473) ระบุว่า พระองค์เจ้าทักษิณาวัฏสิ้นพระชนม์เมื่อพระชันษา 1 เดือน