โครงการรับจำนำข้าว

โครงการรับจำนำข้าว เป็นโครงการช่วยเหลือเกษตรกรในสมัยรัฐบาลยิ่งลักษณ์ ชินวัตร เพื่อให้ชาวนาสามารถนำผลผลิตมาแลกเป็นเงินได้ ซึ่งมีความพิเศษคือไม่จำกัดโควตาและกำหนดราคาไว้สูงกว่าราคาตลาดมาก ถึงแม้นโยบายดังกล่าวจะเป็นที่นิยมของชาวนา แต่นโยบายนี้ถูกวิจารณ์ในหลายด้านทั้งในเรื่องความเสี่ยงต่อการฉ้อราษฎร์บังหลวง ข้อกล่าวหา "ขาดทุน" และการยกมาเป็นประเด็นโจมตีทางการเมือง

รายงาน "การคอร์รัปชั่นกรณีการศึกษา : โครงการรับจํานําข้าวทุกเม็ด" เมื่อปี 2557 เขียนว่าประโยชน์จากโครงการนี้ส่วนใหญ่ตกอยู่กับชาวนารายกลางและรายใหญ่ ในพื้นที่ชลประทานภาคกลางและภาคเหนือตอนล่าง แต่ได้ทำให้เกิดต้นทุนสวัสดิการ (welfare cost) 1.2 แสนล้านบาท เป็นการทำลายกลไกตลาดและส่งผลเสียต่อคุณภาพข้าว รายงานดังกล่าวยังอ้างมูลค่าการทุจริตที่คำนวณจากแบบจำลองตลาดข้าว คิดเป็น 84,476 ล้านบาท ซึ่งมีหลายวิธี เช่น การลักลอบนำข้าวไปขายก่อน การขายสิทธิ การซื้อข้าวจากต่างประเทศหรือนำข้าวนอกโครงการมาจำนำ เป็นต้น ซึ่งรัฐบาลไม่ได้ดำเนินการอย่างโปร่งใสเพื่อป้องกันการทุจริต โดยมีการปกปิดตัวเลขการขายข้าวแบบรัฐต่อรัฐ หรือขายให้พ่อค้าที่เสนอราคาซื้อข้าวของรัฐ นโยบายนี้ยังก่อให้เกิดอุปทานเทียม ทำให้มีการเร่งลงทุนเพื่อแสวงกำไรพิเศษ (rent seeking activities) อย่างกว้างขวาง โดยมีการใช้ปุ๋ย ยากำจัดศัตรูพืช และใช้น้ำเพิ่มขึ้น

อีกด้านหนึ่งนโยบายดังกล่าวเกิดจากการคาดการณ์ที่ผิดพลาด โดยรัฐบาลมองว่าเมื่อรับจำนำข้าวจากเกษตรกรแล้วจะสามารถระบายข้าวในตลาดโลกได้ อย่างไรก็ตาม สถานการณ์ที่เปลี่ยนแปลงทำให้ไม่สามารถระบายข้าวได้ ผลทำให้มีข้าวคงค้างถึง 18 ล้านตันเมื่อสิ้นโครงการปี 2557 และยังส่งผลทำให้การส่งออกข้าวของไทยลดลงเพราะต้นทุนสูงขึ้น ในปี 2565 องค์การคลังสินค้ายังพบว่ามีข้าวคงค้างอีก 220,000 ตัน และคาดว่าจะระบายหมดในเดือนกันยายน 2565 องค์การคลังสินค้าได้ส่งฟ้องร้องดำเนินคดีรวม 1,143 คดี ซึ่งส่วนใหญ่เป็นคดีเกี่ยวกับผู้ประกอบการโรงสี และเจ้าของโกดังที่ อคส.เช่าฝากเก็บข้าวสาร ทำให้ข้าวเสื่อมสภาพไปจากเดิม หรือข้าวสูญหายไปจากสต๊อก

องค์การคลังสินค้าคาดการณ์ว่ารัฐจะขาดดุลงบประมาณ 5 แสนล้านบาท แต่ประยุทธ์ จันทร์โอชา อ้างในปี 2565 ว่านโยบายรับจำนำข้าวทำให้รัฐขาดดุลงบประมาณ 9.5 แสนล้านบาท และรัฐบาลของตนชำระหนี้ไปแล้ว 7.8 แสนล้านบาท ส่วนชญาดา ตระกูลรุ่งโรจน์ อดีตพนักงานธนาคารเพื่อการเกษตรและสหกรณ์การเกษตร (ธ.ก.ส.) เป็นผู้ออกมาเปิดเผยว่ามีการสรุปมูลค่าความเสียหายของโครงการรับจำนำข้าวสูงกว่าจริงอย่างน้อย 32,000 ล้านบาท ทำให้เธอตกเป็นจำเลยในคดีที่ ธ.ก.ส. ฟ้องฐานหมิ่นประมาท ซึ่งในปี 2565 เธอถูกตำรวจจับกุมโดยใช้หมายจับตั้งแต่ปี 2564 ทำให้เกิดการตั้งคำถามว่าเป็นคดีการเมืองหรือไม่ ทั้งนี้เคยมีผู้บริหาร ธ.ก.ส. ที่ตกเป็นจำเลยในคดีเกี่ยวกับโครงการรับจำนำข้าวได้เป็นสมาชิกวุฒิสภาสมัยคณะรักษาความสงบแห่งชาติด้วย

นโยบายนี้ถูกหยิบยกมาเป็นประเด็นการเมืองในวิกฤตการณ์การเมืองไทย พ.ศ. 2556–2557 โดยในขณะนั้นรัฐบาลยิ่งลักษณ์หลังยุบสภาผู้แทนราษฎรมีสภาพเป็นรัฐบาลรักษาการ จึงไม่สามารถสร้างหนี้ที่จะผูกพันรัฐบาลต่อไปได้ ทำให้รัฐบาลผิดนัดชำระหนี้และไม่สามารถโอนเงินให้แก่ผู้เดือดร้อนกว่า 1.3 แสนล้านบาท ด้าน กปปส. ซึ่งเป็นกลุ่มต่อต้านรัฐบาลขณะนั้น อ้างว่าพวกตนจะขอเรี่ยไรเงินบริจาคไปช่วยเหลือเกษตรกรที่ได้รับผลกระทบเอง

ในคดีระบายข้าวจีทูจี มีผู้เกี่ยวข้องถูกศาลพิพากษาลงโทษจำคุกและชดใช้ค่าเสียหายเนื่องจากมีการขายข้าวผิดวัตถุประสงค์ ยิ่งลักษณ์เองก็ถูกศาลพิพากษาลับหลังให้จำคุก 5 ปีเนื่องจากปล่อยปละละเลยให้มีการทุจริต แต่ศาลปกครองกลางเพิกถอนคำสั่งกระทรวงการคลังให้ยิ่งลักษณ์ชดใช้ค่าสินไหมทดแทนในโครงการดังกล่าว ซึ่งกรมบังคับคดีอายัดไว้ 35,000 ล้านบาท