ภูมิลำเนา

ภูมิลำเนา (อังกฤษ: domicile (แบบบริเตน), domicil (แบบอเมริกา)) หมายถึง แหล่งสำคัญอันเป็นที่อยู่ของบุคคล ซึ่งไม่จำเป็นต้องเป็นถิ่นที่อยู่ตามทะเบียนบ้านหรือทะเบียนสำมะโนครัว และไม่ได้มีความหมายอย่างเดียวกับ "มาตุภูมิ" ดังที่คนส่วนใหญ่เข้าใจ

ตามกฎหมายไทย ภูมิลำเนาของบุคคลมีอยู่สองประเภท คือ ถิ่นที่อยู่อันบุคคลธรรมดาแสดงเจตนาว่าให้เป็นภูมิลำเนา และภูมิลำเนาของบุคคลประเภทที่กฎหมายกำหนดไว้ให้เป็นการเฉพาะ

ประวัติคำ

พลตรี พระเจ้าวรวงศ์เธอ พระองค์เจ้าวรรณไวทยากร กรมหมื่นนราธิปพงศ์ประพันธ์ เป็นผู้ทรงบัญญัติคำว่า "ภูมิลำเนา" ขึ้นใช้แทน "domicile" ในภาษาอังกฤษ คำ "ภูมิลำเนา" นั้นเป็นคำประสมระหว่างคำ "ภูมิ" จากภาษาสันสกฤต หมายความว่า แผ่นดิน หรือที่ดิน กับคำ "ลำเนา" จากภาษาเขมร อันหมายความว่า แนว แถว แถบ หรือ ถิ่น คำ "ลำเนา" นั้นในภาษาเขมรอ่านว่า "ลุม-เนิว"

อันที่จริง คำว่า "ภูมิลำเนา" (พูมลำเนา) มิใช่คำสมาส จึงมิต้องอ่านออกเสียงเชื่อมเป็น พูมิลำเนา แต่คนทั่วไปนิยมออกเสียงอย่างหลังเพื่อความไพเราะ ราชบัณฑิตยสถานจึงอนุโลมให้อ่านคำนี้ได้ทั้งว่า พูมลำเนา และ พูมิลำเนา

ภูมิลำเนาตามกฎหมายไทย

ภูมิลำเนาของบุคคลธรรมดา

องค์ประกอบ

ถิ่นใดจะเป็นภูมิลำเนาของบุคคลใดนั้น ต้องมีองค์ประกอบสองประการดังต่อไปนี้

1. ถิ่นนั้นเป็นแหล่งพำนักของบุคคลนั้นโดยพิจารณาตามความเป็นจริง ถิ่นเช่นว่านี้ไม่จำเป็นต้องเป็นถิ่นที่อยู่ตามทะเบียนสำมะโนครัว ถิ่นที่อยู่ถาวร ถิ่นอันตั้งรกรากถาวร หรือถิ่นที่อยู่หรือที่ทำงานเป็นการประจำ แต่ต้องไม่ใช่ถิ่นที่อยู่เป็นการชั่วคราวหรือเพียงระยะสั้น ๆ อันสามารถกะเวลาที่อยู่ชั่วคราวหรือสั้น ๆ นั้นได้แน่นอน เช่น หอพักของนักศึกษาไม่ถือเป็นภูมิลำเนาแม้จะมีการย้ายสำมะโนครัวมายังหอพักนี้ก็ตาม (มาตรา 37 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

2. บุคคลนั้นแสดงเจตนาให้ถิ่นดังกล่าวเป็นภูมิลำเนาของตน โดยพิจารณาจากพฤติการณ์ใด ๆ ที่บุคคลนั้นแสดงออกให้บุคคลอื่นรับรู้ได้ว่าตนต้องการให้ถิ่นนั้นเป็นภูมิลำเนาของตน (มาตรา 38 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

การเปลี่ยนภูมิลำเนา บุคคลสามารถกระทำได้โดยการเปลี่ยนหรือย้ายถิ่นที่อยู่ และ/หรือแสดงเจตนาชัดแจ้งว่าจะเปลี่ยนภูมิลำเนา ทั้งนี้ พึงสำเหนียกว่าบุคคลดังกล่าวต้องมิใช่บุคคลพิเศษซึ่งกฎหมายกำหนดไว้เป็นการเฉพาะ เช่น คนไร้ความสามารถ ผู้เยาว์ ฯลฯ (มาตรา 41 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

นอกจากนี้ บุคคลยังสามารถกำหนดให้ถิ่นใดเป็นภูมิลำเนาเฉพาะการ (อังกฤษ: special domicile) ของตนก็ได้ เพื่อไว้ใช้ทำการใด ๆ ตามแต่ประสงค์ การดังกล่าวกระทำได้โดยแสดงเจตนาให้ปรากฏชัดแจ้งว่าต้องการให้ถิ่นนั้นเป็นภูมิลำเนาเฉพาะการ

กรณีที่ภูมิลำเนาไม่ปรากฏ

ในกรณีที่ภูมิลำเนาของบุคคลไม่ปรากฏ กล่าวคือ บุคคลนั้นไม่เปิดเผยให้ผู้ใดทราบก็ดี หรือไม่มีความแน่ชัดว่าบุคคลนั้นต้องการให้ถิ่นใดเป็นภูมิลำเนาของตนก็ดี หรือประการอื่นก็ดี ให้เอาถิ่นที่บุคคลนั้นพำนักอยู่เป็นหลักแหล่งเป็นภูมิลำเนาของบุคคลนั้น ซึ่งหากว่าบุคคลนั้นพำนักอยู่เป็นหลักแหล่งในหลายถิ่น จะถือเอาถิ่นใดเป็นภูมิลำเนาก็ได้ (มาตรา 39 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

กรณีที่บุคคลมีถิ่นที่อยู่เป็นหลักแหล่งหลายถิ่น

ในกรณีที่บุคคลมีถิ่นที่อยู่หรือถิ่นอันเป็นหลักแหล่งในการประกอบอาชีพหลายแห่ง และทุกแห่งก็ล้วนสำคัญ ไม่อาจกำหนดได้ว่าถิ่นใดสำคัญกว่าเพื่อน ในกรณีเช่นว่านี้กฎหมายยอมรับให้บุคคลอาจมีภูมิลำเนาหลายแห่งได้ โดยจะถือเอาแห่งใดเป็นภูมิลำเนาของตนก็ได้ (มาตรา 38 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

กรณีที่บุคคลมีที่อยู่ไม่เป็นหลักเป็นแหล่ง

ในกรณีที่บุคคลใดมีที่อยู่ไม่เป็นหลักเป็นแหล่ง เช่น ครองชีพด้วยการสัญจรไปมา เป็นต้นว่า ทำงาน และปฏิบัติกิจวัตรต่าง ๆ บนรถบรรทุก ในกรณีเช่นว่านี้ หากพบตัวบุคคลดังกล่าวในถิ่นไหนก็ให้ถือเอาถิ่นที่พบตัวนั้นเป็นภูมิลำเนาของบุคคลเช่นว่า (มาตรา 40 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

ภูมิลำเนาในกรณีพิเศษ

ภูมิลำเนาของคู่สมรส

บุคคลที่เป็นสามีและภรรยากันโดยชอบด้วยกฎหมาย กล่าวคือ มีการจดทะเบียนสมรสตามกฎหมาย ภูมิลำเนาของบุคคลทั้งสองนี้ได้แก่ถิ่นที่อยู่ซึ่งทั้งสองอยู่กินกันฉันสามีและภรรยา เว้นแต่ฝ่ายใดฝ่ายหนึ่งจะแสดงเจตนาให้ชัดแจ้งว่าประสงค์จะมีภูมิลำเนาต่างหากจากกัน (มาตรา 43 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

ภูมิลำเนาของผู้เยาว์

ภูมิลำเนาของผู้เยาว์ ได้แก่ ภูมิลำเนาของผู้แทนโดยชอบธรรม กล่าวคือ ได้แก่ภูมิลำเนาของผู้ใช้อำนาจปกครอง คือ บิดา และ/หรือมารดาโดยชอบด้วยกฎหมาย หรือภูมิลำเนาของผู้ปกครองของผู้เยาว์นั้น ทั้งนี้ จนกว่าผู้เยาว์จะบรรลุนิติภาวะ ในกรณีที่บิดาและมารดามีภูมิลำเนาต่างหากจากกัน ภูมิลำเนาของผู้เยาว์จะได้แก่ภูมิลำเนาของบิดาหรือมารดาที่ผู้เยาว์นั้นพำนักอยู่ด้วย (มาตรา 44 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

ทั้งนึ้ บิดาโดยชอบด้วยกฎหมาย หมายถึง บิดาซึ่งมีทะเบียนสมรส หรือมีเอกสารของราชการรับรองความเป็นบิดา ส่วนมารดานั้นเป็นมารดาโดยชอบด้วยกฎหมายเสมอ

ตัวอย่างเช่น เด็กชาย ก เป็นบุตรของนาย ข และนาง ค ซึ่งอยู่กินกันฉันสามีและภรรยา ณ จังหวัดเชียงราย โดยไม่จดทะเบียนสมรสตามกฎหมาย ต่อมา นาย ข ย้ายไปรับราชการ ณ จังหวัดเชียงใหม่ สามีภรรยาทั้งสองจึงตกลงใจให้เด็กชาย ก ย้ายไปพำนักอยู่ด้วยกับนาย ข ยังจังหวัดเชียงใหม่ ส่วนนาง ค คงอยู่จังหวัดเชียงรายตามเดิม ในกรณีเช่นว่านี้ ภูมิลำเนาของเด็กชาย ก ได้แก่จังหวัดเชียงรายตามภูมิลำเนาของมารดา เนื่องจากนาย ข นั้นไม่ได้เป็นบิดาโดยชอบด้วยกฎหมายของเด็กชาย ก จึงไม่ถือว่าเป็นผู้แทนโดยชอบหรือผู้ใช้อำนาจปกครองของเด็กชาย ก ได้ เป็นต้น

ภูมิลำเนาของคนไร้ความสามารถและของคนเสมือนไร้ความสามารถ

ภูมิลำเนาของคนไร้ความสามารถ ได้แก่ ภูมิลำเนาของผู้อนุบาลหรือผู้พิทักษ์ตน แล้วแต่กรณี ทั้งนี้ จนกว่าศาลจะได้เพิกถอนคำสั่งให้บุคคลนั้นเป็นคนไร้ความสามารถหรือคนเสมือนไร้ความสามารถ (มาตรา 45 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

ภูมิลำเนาของข้าราชการ พนักงานรัฐวิสาหกิจ เจ้าหน้าที่ของรัฐ และพนักงานของรัฐ

ภูมิลำเนาของบุคคลประเภทดังกล่าวนี้ ได้แก่ ถิ่นอันเป็นที่ปฏิบัติราชการตามตำแหน่งหน้าที่ ซึ่งต้องไม่ใช่ตำแหน่งหน้าที่ชั่วคราว ทั้งนี้ จนกว่าจะมีการเปลี่ยนแปลงตำแหน่งหน้าที่นั้นโดยชอบด้วยกฎหมาย (มาตรา 46 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์) เช่น

• นาย ก เป็นชาวกรุงเทพมหานคร และเป็นข้าราชการตุลาการสังกัดศาลอาญาจังหวัดเชียงใหม่ ภูมิลำเนาของนาย ก ได้แก่ ศาลอาญาจังหวัดเชียงใหม่

• นาง ฮ เป็นชาวจังหวัดยะลา และเป็นข้าราชการสังกัดกรุงเทพมหานคร ต่อมามีคำสั่งกรุงเทพมหานครให้นาง ฮ ไปตรวจราชการ ณ จังหวัดเชียงใหม่เป็นเวลาสามเดือน ภูมิลำเนาของนาง ฮ ได้แก่กรุงเทพมหานคร

ภูมิลำเนาของคนคุก

ผู้ที่ถูกจำคุกตามคำพิพากษาถึงที่สุดหรือตามคำสั่งโดยชอบด้วยกฎหมาย ภูมิลำเนาของบุคคลดังกล่าวได้แก่สถานที่ตนถูกจำคุกอยู่ เช่น เรือนจำ ทัณฑสถาน ฯลฯ กรณีนี้ไม่รวมถึงการถูกคุมขังเป็นเวลาชั่วคราว ณ สถานีตำรวจ หรือถูกคุมขังในระหว่างรอการพิจารณาอุทธรณ์ เป็นต้น (มาตรา 47 แห่งประมวลกฎหมายแพ่งและพาณิชย์)

ภูมิลำเนาทหาร

ตัวอย่างใบสำคัญที่รัฐบาลไทยออกให้เพื่อใช้เรียกเกณฑ์ชายไทยเข้ารับราชการทหาร

ดู พระราชบัญญัติรับราชการทหาร พุทธศักราช 2497 เพิ่มเติม

ภูมิลำเนาทหาร หมายถึง ภูมิลำเนาของบุคคลผู้ขึ้นทะเบียนเป็นทหารกองเกินตามกฎหมายว่าด้วยการรับราชการทหาร จึงสรุปได้ว่าภูมิลำเนาทหารมีได้แต่ชายเท่านั้น

สำหรับประเทศไทย พระราชบัญญัติรับราชการทหาร พุทธศักราช 2497 ซึ่งใช้บังคับในปัจจุบัน บัญญัติว่า ชายไทยเมื่ออายุได้สิบเจ็ดปีมีหน้าที่ไปขึ้นทะเบียนเป็นทหาร ณ สถานที่ตามเงื่อนไขดังต่อไปนี้ (มาตรา 5)

1. ในกรณีที่ผู้ใช้อำนาจปกครองไม่ว่าฝ่ายไหนหรือผู้ปกครองของบุคคลนั้นมีชีวิตอยู่ ให้ไปขึ้นทะเบียน ณ ที่ว่าการอำเภอตามภูมิลำเนาของผู้ใช้อำนาจปกครองหรือผู้ปกครอง แล้วแต่กรณี

2. ในกรณีที่บิดาของบุคคลดังกล่าวมิได้เป็นบิดาโดยชอบด้วยกฎหมาย และมิได้จดทะเบียนรับรองบุคคลนั้นเป็นบุตร ถ้ามารดายังมีชีวิตอยู่ก็ให้ไปขึ้นทะเบียน ณ ที่ว่าการอำเภอตามภูมิลำเนาของมารดา แต่ในกรณีเช่นว่า หากมารดาตายแล้วด้วย แต่มีผู้ปกครอง ก็ให้ไปขึ้นทะเบียน ณ ที่ว่าการอำเภอตามภูมิลำเนาของผู้ปกครอง

3. ถ้าไม่สามารถไปขึ้นทะเบียน ณ ท้องที่ตามข้อ 1. หรือข้อ 2. ไม่ว่าเพราะเหตุใดก็ตาม ให้ไปขึ้นทะเบียน ณ ที่ว่าการอำเภอตามภูมิลำเนาของตนได้เลย แต่ถ้าภูมิลำเนาไม่ปรากฏก็ให้ไปขึ้นทะเบียน ณ ที่ว่าการอำเภอของท้องที่ที่พบตัวบุคคลนั้น

เมื่อได้ขึ้นทะเบียนดังกล่าวแล้ว พนักงานเจ้าหน้าที่ผู้รับขึ้นทะเบียนจะออกหนังสือรับรองการขึ้นทะเบียนให้ เรียก "ใบสำคัญ" หรือเรียกโดยภาษาปากว่า "สด. 9" และอำเภอที่บุคคลขึ้นทะเบียนก็ได้แก่ภูมิลำเนาทหารของบุคคลนั้นเอง

บุคคลสามารถมีภูมิลำเนาทหารได้บุคคลละภูมิลำเนาเดียวเท่านั้น