เจ้าแม่วัดดุสิต

เจ้าแม่วัดดุสิต หรือหม่อมเจ้าบัว เป็นพระบรมราชบรรพบุรุษของพระมหากษัตริย์ราชวงศ์จักรี พระองค์มีศักดิ์เป็นหม่อมเจ้าในราชวงศ์พระมหาธรรมราชา ซึ่งสืบเชื้อสายมาแต่ราชวงศ์พระร่วงกรุงสุโขทัย" ซึ่งต่อมาได้โปรดเกล้าเป็น พระองค์เจ้า กรมพระเทพามาตย์ พระนมของ สมเด็จพระนารายณ์มหาราช(ซึ่งเป็นราชโอรสของพระเจ้าปราสาททอง) ต่อมาหม่อมเจ้าบัว ได้สมรสกับ หม่อมเจ้าเจิดอำไพ นอกจากนี้ ยังมีการกล่าวถึงพระนามของเจ้าแม่วัดดุสิตไว้ว่า สมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระปรมานุชิตชิโนรส ได้ฟังคำบอกเล่าจากพระวันรัตน์(ฉิม)ว่า เจ้าฟ้าหญิงรัศมี และเจ้าฟ้าจีกเคยเล่าว่า [[สมเด็จพระเอกาทศรถหรือ สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 3 เป็นพระมหากษัตริย์ไทย รัชกาลที่ 19 สมัยราชวงศ์สุโขทัยแห่งอาณาจักรกรุงศรีอยุธยา]] ได้อภิเษกสมรสกับราชธิดาของพระยาเกียรติ์ (ขุนนางชาวมอญที่ติดตามสมเด็จพระนเรศวรมหาราช) มีราชธิดา คือ เจ้าครอกบัว(หม่อมเจ้าบัว) จากเอกสารพงศาวดารไทยหลายฉบับและของต่างประเทศเป็นที่ยืนยันว่าเจ้าแม่วัดดุสิตนั้นมีตัวตนอย่างแน่นอน

ภายหลังมีความเปลี่ยนแปลงในราชสำนัก จนกระทั่งถึงสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช ทรงได้รับการสถาปนาขึ้นเป็นพระองค์เจ้าและขึ้นทรงกรมที่ กรมพระเทพามาตย์ ตามลำดับในสมัยสมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 8 เป็นที่รู้จักกันดีในพระนาม "เจ้าแม่วัดดุสิต" ต่อมาภายหลังแผ่นดินสมเด็จพระนารายณ์ พระราชพงศาวดารกรุงเก่าได้เอ่ยถึงเจ้าแม่วัดดุสิตในนาม "เจ้าแม่ผู้เฒ่า" รัชกาลที่ ๔ เคยมีพระราชหัตถเลขาถึงเซอร์จอห์น เบาว์ริง ทรงอ้างถึงต้นตระกูลชาวมอญหงสาวดี ได้ติดตามสมเด็จพระนเรศวรหรือที่ทรงเรียกว่าพระนเรศร (King Phra Naresr) มายังอาณาจักรอยุธยาหรือกรุงศรีอยุธยา

"ในตอนนี้คนในตระกูลที่รับราชการเป็นทหารของพระเจ้ากรุงหงสาวดีได้ติดตามมากับสมเด็จพระนเรศรด้วย แล้วตั้งหลักแหล่งอยู่ในอยุธยา"

เจ้าแม่วัดดุสิตสมรสกับหม่อมเจ้าเจิดอำไพมีบุตรธิดา 3 คน คือ

1. 1.เจ้าพระยาโกษาธิบดี (เหล็ก) แม่ทัพของของสมเด็จพระนารายณ์มหาราชคราไปตีนครเชียงใหม่ในสมัยสมเด็จพระนารายณ์
2. 2.เจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน) เป็นราชทูตเอกไปฝรั่งเศส
3. 3.แช่มหรือฉ่ำ ธิดา

ต่อมาเจ้าพระยาโกษาธิบดี (ปาน) มีบุตร ชื่อ “ ขุนทอง ” รับราชการใน สมเด็จพระสรรแพชรที่ 8 (พระเจ้าเสือ) เป็น เจ้าพระยาวรวงศาธิราช เสนาบดีคลัง มีบุตรชื่อ “ ทองคำ ” เป็น จมื่นมหาสนิท ในเจ้าฟ้าเพชร กรมพระราชวังบวร จนกระทั่ง เจ้าฟ้าเพชรขึ้นครองราชย์เป็น พระเจ้าอยู่หัวท้ายสระ จมื่นมหาสนิท ได้เป็น พระยาราชนุกูล ปลัดทูลฉลองมหาดไทย มีบุตร ชื่อ “ ทองดี ” พระอักษรสุนทร เสมียนตรามหาดไทย ซึ่ง ได้สมรสกับ “ ดาวเรือง หรือหยก” มีบุตรธิดาชื่อ สา,ราม,แก้ว,ทองด้วง,บุญมา และอีกหลายท่าน ต่อมา “ทองด้วง” คือ พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ปฐมกษัตริย์แห่งราชวงศ์ “ จักรี ”

นั่นคือ สมเด็จพระเอกาทศรถ ทรงเป็นกษัตริย์ใน ราชวงศ์ “ สุโขทัย ” และทรงมีความเกี่ยวพันกับราชวงศ์ “ ปราสาททอง ” และ ราชวงศ์ “ จักรี ”

ส่วนปัญหาที่ว่า เจ้าแม่วัดดุสิตนั้น เป็น "เจ้า" จริงหรือไม่นั้น อาจจะอนุมานได้จากคำพูดของสมเด็จพระนารายณ์ซึ่งทรงใช้คำตรัสเรียกว่า "เจ้าแม่วัดดุสิต" คือเป็นพระนามโดยตำแหน่ง ซึ่งถือเป็นธรรมเนียมนิยมแต่ก่อนจะไม่นิยมเรียกพระนามผู้เป็นเจ้ากันตรงๆ อย่างไรก็ดี เป็นไปได้สมเด็จพระนารายณ์ตรัสเรียกให้เกียรติเสมอ ด้วยทั้งนี้เนื่องจากหลักฐานตั้งแต่รัชกาลที่ ๔ ขึ้นไป คือประเภทจดหมายเหตุชาวต่างประเทศ หรือพระราชพงศาวดารกรุงเก่าฉบับต่างๆ

อ้างอิง

• ปริศนาเจ้าแม่วัดดุสิต ต้นราชวงศ์จักรี "เจ้า" หรือ "สามัญชน"?
• ชาญวิทย์ เกษตรศิริ. อยุธยา ประวัติศาสตร์การเมือง. 2548. มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์.

หนังสือ ก้อนอิฐ ก้อนหินเล่าเรื่อง โดย โรม บุนนาค