พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ)

มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (24 มิถุนายน พ.ศ. 2424 — 6 สิงหาคม พ.ศ. 2466) นามเดิม ผัน สาลักษณ เป็นเจ้ากรมพระอาลักษณ์ องคมนตรี

ปฐมวัย

มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) เป็นบุตรของมหาเสวกโท พระยาศรีภูริปรีชา (กมล สาลักษณ) สมุหพระอาลักษณ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว กับคุณหญิง (พึ่ง) ศรีภูริปรีชา และยังเป็นหลานของพระยาศรีสุนทรโวหาร (ฟัก สาลักษณ) เจ้ากรมพระอาลักษณ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว กับคุณหญิงอิ่ม เกิดเมื่อวันพุธที่ 24 มิถุนายน พ.ศ. 2424 ปีมะเส็ง ที่เคหาสน์ของพระคชภักดี (ท้วม คชนันท์) ผู้เป็นตา ตำบลถนนเฟื่องนคร จังหวัดพระนคร

การศึกษา

พระยาศรีสุนทรโวหารได้เข้ารับการศึกษาตามลำดับ ดังนี้

• พ.ศ. 2433 ศึกษาวิชาหนังสือไทยที่โรงเรียนวัดราชบพิธ (อายุ 9 ขวบ)
• พ.ศ. 2435 ย้ายไปศึกษาที่โรงเรียนพระตำหนักสวนกุหลาบ ในพระบรมมหาราชวัง (อายุ 11 ขวบ)
• พ.ศ. 2438 บรรพชาเป็นสามเณรอยู่ ณ วัดบวรนิเวศราชวรวิหาร ซึ่งเป็นการศึกษาในทางธรรมและภาษาบาลี โดยตั้งต้นศึกษาวิชาสำหรับนวกะ จนกระทั่งสอบไล่วิชาธรรมกถา และเข้าศึกษาวิชาภาษาไทยและภาษาบาลีต่อในโรงเรียนมหามกุฎราชวิทยาลัย (มหาวิทยาลัยมหามกุฏราชวิทยาลัยในปัจจุบัน)
• พ.ศ. 2439 สอบไล่วิชาภาษาไทยได้ชั้นนักเรียนที่ 3
• พ.ศ. 2440 สอบไล่วิชาภาษาบาลีได้ชั้นนักเรียนตรี
• พ.ศ. 2441 สอบไล่วิชาภาษาไทยได้ชั้นนักเรียนที่ 2 โดยได้รับรางวัลชั้นที่ 2 นอกจากนั้น มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ยังได้รับการศึกษาวิชาภาษามคธชั้นธรรมบทโดยตรงจากสมเด็จพระมหาสมณเจ้า กรมพระยาวชิรญาณวโรรส (เมื่อครั้นยังดำรงพระยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ กรมหมื่นฯ) เป็นกรณีพิเศษ
• พ.ศ. 2443 ลาสิกขาบทเพื่อเข้ารับราชการ

ชีวิตราชการ

• พ.ศ. 2443 รับราชการเป็นเสมียนเอกในกรมราชเลขานุการ
• พ.ศ. 2445 ย้ายไปรับราชการในกระทรวงนครบาล ในตำแหน่งสารวัตรตรวจหัวเมือง
• พ.ศ. 2447 ย้ายไปดำรงตำแหน่งนายอำเภอดุสิต
• 15 กรกฎาคม พ.ศ. 2451 ย้ายไปดำรงตำแหน่งนายอำเภอพระนคร
• 5 สิงหาคม พ.ศ. 2452 รับพระราชทานบรรดาศักดิ์เป็นหลวงพิทักษ์เทพนคร ถือศักดินา ๖๐๐
• พ.ศ. 2454 เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็นเสมียนตรา
• 27 สิงหาคม พ.ศ. 2454 รับพระราชทานยศเป็นรองอำมาตย์เอก
• พ.ศ. 2455 ย้ายไปดำรงตำแหน่งเลขานุการของกระทรวงนครบาล
• พ.ศ. 2456 เลื่อนตำแหน่งขึ้นเป็นข้าหลวงตรวจการศึกษาเป็นพิเศษ
• พ.ศ. 2456 โปรดเกล้าฯ ให้ย้ายมารับราชการในกระทรวงมุรธาธรเพื่อเป็นทางสืบตระกูลในหน้าที่อาลักษณ์
• 1 มกราคม พ.ศ. 2456 รับพระราชทานสัญญาบัตรให้เป็นหลวงสารประเสริฐ ถือศักดินา ๑๖๐๐ตำแหน่งปลัดกรมพระอาลักษณ์
• 13 พฤษภาคม พ.ศ. 2457 โปรดเกล้าฯ พระราชทานเลื่อนยศขึ้นเป็นอำมาตย์ตรี
• 16 ธันวาคม พ.ศ. 2458 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นพระสารประเสริฐ
• 20 ธันวาคม พ.ศ. 2458 เข้ารับพระราชทานสัญญาบัตรบรรดาศักดิ์
• 11 พฤศจิกายน พ.ศ. 2459 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนยศเป็นเสวกเอก
• 30 ธันวาคม พ.ศ. 2459 โปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนบรรดาศักดิ์เป็นพระยาศรีสุนทรโวหาร ญาณปรีชามาตย์ บรมนาถนิตยภักดี พิริยพาหะ เจ้ากรมพระอาลักษณ์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ถือศักดินา ๓๐๐๐
• 30 ธันวาคม พ.ศ. 2464 โปรดเกล้าฯ พระราชทานเลื่อนยศขึ้นเป็นมหาเสวกตรี

ราชการพิเศษ

• องคมนตรี
• เลขาธิการราชนาวีสมาคมแห่งกรุงสยาม

ยศ

• 11 พฤศจิกายน 2459 – เสวกเอก
• มหาเสวกตรี (ยศในพระราชสำนัก)

ยศเสือป่า

• 3 มกราคม 2456 – นายหมู่ตรี
• 27 กุมภาพันธ์ 2458 – นายหมู่โท
• 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2464 นายหมวดเอกเสือป่า
• 30 พฤศจิกายน พ.ศ. 2465 นายกองตรี ตำแหน่งสัสดี กองเสนาหลวงรักษาพระองค์ (ยศในกองเสือป่า)

ผลงานทางด้านการประพันธ์

นอกจากหน้าที่ราชการในฐานะเจ้ากรมพระอาลักษณ์แล้ว พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ยังได้สนองพระเดชพระคุณในการประพันธ์ฉันท์ กาพย์ และกลอน กับคิดนามสกุลให้แก่ข้าราชการ นามหม่อมเจ้าและบุตรข้าราชการอีกเป็นอันมาก จนได้รับพระมหากรุณาธิคุณนับให้อยู่ในพวกเพื่อนกวีด้วยผู้หนึ่ง ดังจะเห็นได้จากผลงานต่างๆ อันประกอบไปด้วย

1. อิลราชคำฉันท์ (พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวได้พระราชทานคำนำแห่งหนังสือ และกระทรวงศึกษาธิการได้อนุญาตให้หนังสือเล่มดังกล่าว เป็นแบบสอนอ่านใช้ภายในโรงเรียนอีกด้วย)
2. ปัญจสิงขร
3. คำกลอน ฉันท์ และกลอนเบ็ดเตล็ดต่างๆ

ชีวิตครอบครัวและชีวิตในบั้นปลาย

มหาเสวกตรี พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ได้ตั้งเคหสถานยังที่พระราชทาน ณ ถนนเพชรบุรี จังหวัดพระนคร และสมรสกับคุณหญิงวงศ์ มีบุตรธิดาจำนวนทั้งสิ้น 4 คน แต่เหลือเพียงบุตรชายใหญ่เพียงคนเดียว คือ ขุนปฏิภาณพิจิตร (กมลวงศ์ สาลักษณ) ต.จ. รับราชการสืบตระกูลอยู่ในกระทรวงมุรธาธร

นอกจากนั้น ยังได้สมรสกับนางแย้มอนุภรรยา มีบุตรธิดารวมจำนวน 4 คน อันได้แก่

1. นายพงศ์สุนทร สาลักษณ
2. นายพรพัจน์ สาลักษณ
3. นางสาวชัชศรี สาลักษณ
4. นายมณีวรรณ สาลักษณ

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2464 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้นที่ 2 ทวีติยาภรณ์มงกุฎไทย (ท.ม.)
• พ.ศ. 2465 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นที่ 2 ทุติยจุลจอมเกล้า (ท.จ.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. 2462 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 3 ตริตาภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)
• พ.ศ. 2463 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 3 (ว.ป.ร.3)
• พ.ศ. 2458 – เหรียญรัตนาภรณ์ รัชกาลที่ 6 ชั้นที่ 4 (ว.ป.ร.4)
• พ.ศ. 2459 – เหรียญราชรุจิทอง รัชกาลที่ 6 (ร.จ.ท.6)

ถึงแก่อนิจกรรม

พระยาศรีสุนทรโวหาร (ผัน สาลักษณ) ถึงแก่อนิจกรรมในเช้าวันที่ 6 สิงหาคม พ.ศ. 2466 ณ บ้านพักถนนเพชรบุรี สิริรวมอายุได้ 43 ปี พระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัวโปรดเกล้า ฯ เป็นพิเศษส่วนพระองค์พระราชทานเพลิงศพเมื่อวันที่ 22 มีนาคม พ.ศ. 2467 ณ วัดบรมนิวาสราชวรวิหาร พระราชทานเงิน 2,000 สตางค์ ผ้าไตร 1 ไตร ผ้าขาว 4 พับ และพระราชทานหีบทองชั้นข้าราชการพานทอง กลองชนะเขียวประโคม 8 จ่าปี่ 1 เป็นเกียรติยศพิเศษ