ดูต้นฉบับสำหรับ สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี

{{บทความคัดสรร}}
{{กึ่งล็อก|small=yes}}
{{infobox monarch 
| name = สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี
| title = สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช
| image = ไฟล์:Monument of King Taksin in Wat Kungtapao.jpg
| caption  = [[อนุสาวรีย์คู่บารมีกู้แผ่นดิน|พระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี]] <br>ณ [[เมืองสวางคบุรี|ทุ่งสมรภูมิสวางคบุรี]][[วัดคุ้งตะเภา]] 
| birth_name = 
| birth_style = {{Nowrap|พระราชสมภพ}}
| birth_date = 17 เมษายน พ.ศ. 2277<ref name="นามานุกรม">{{อ้างหนังสือ| ผู้แต่ง = มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา| ชื่อหนังสือ = นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย| URL = http://www.dsdw2016.dsdw.go.th/download/20120629153225.pdf| จังหวัด = กรุงเทพฯ| พิมพ์ที่ = มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา| ปี = 2554| ISBN = 978-616-7308-25-8| จำนวนหน้า = 264| หน้า = 183-186}}{{dead link|date=August 2018}}</ref><ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 61.</ref>
| birth_place = [[อำเภอพระนครศรีอยุธยา|กรุงศรีอยุธยา]] [[อาณาจักรอยุธยา]]
| death_date = 6 เมษายน พ.ศ. 2325 (48 พรรษา)
| death_place = [[พระราชวังเดิม]] [[จังหวัดธนบุรี|กรุงธนบุรี]] [[อาณาจักรธนบุรี]]
| succession = พระเจ้ากรุงศรีอยุธยา<ref name="ปราบดาภิเษก"/>
| regent = [[สมเด็จพระเจ้าลูกเธอ เจ้าฟ้ากรมขุนอินทรพิทักษ์]]
| reg-type = [[กรมพระราชวังบวรสถานมงคล|พระมหาอุปราช]]
| reg-type1 = {{Nowrap|สมุหกลาโหม}}
| regent1 = [[สมุหกลาโหม|พระยามหาเสนา]]
| reg-type2 = {{Nowrap|สมุหนายก}}
| regent2 = {{List collapsed|title=''ดูรายชื่อ''|[[เจ้าพระยาจักรี (หมุด)]] <br> [[พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช|สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก (ทองด้วง)]]}}
| father = [[หยง แซ่แต้]] (鄭鏞)<ref name="นิธิ63">นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 63.</ref>
| mother = [[กรมพระเทพามาตย์ (นกเอี้ยง)]]
| spouse-type  = พระมเหสี
| spouse = [[กรมหลวงบาทบริจา]]<br >[[กรมบริจาภักดีศรีสุดารักษ์]]
| children = 30 พระองค์<ref name="บุตร-ธิดา"/>
| dynasty = [[ราชวงศ์ธนบุรี|ธนบุรี]]
| reign =  6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2310 – 6 เมษายน พ.ศ. 2325<br>({{อายุปีและวัน|2310|11|6|2325|4|6}})
| coronation = 28 ธันวาคม พ.ศ. 2311
| cor-type1 = ปราบดาภิเษก
| coronation_place = [[จังหวัดธนบุรี|กรุงธนบุรี]] [[อาณาจักรธนบุรี]]
| burial_style = ฝังพระบรมศพ
| burial_place = [[วัดอินทารามวรวิหาร]]
| predecessor = [[สมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์]] {{small|([[อาณาจักรอยุธยา]])}}
| successor = [[พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช]] {{small|([[อาณาจักรรัตนโกสินทร์]])}}
| temple name = [[วัดอินทารามวรวิหาร]]<ref>[http://www.wangdermpalace.org/temple_th.html ศาสนสถานที่สำคัญในสมัยธนบุรี], มูลนิธิอนุรักษ์โบราณสถานในพระราชวังเดิม กองบัญชาการกองทัพเรือ</ref>
| posthumous name =
| issue        = 30 พระองค์
| key_events = {{ubl|รวมแผ่นดินเป็นปึกแผ่นอีกครั้ง|สถาปนาบางกอกเป็นศูนย์กลางอำนาจใหม่แทนที่อยุธยา|[[ศึกอะแซหวุ่นกี้]]}}
|timeline = <timeline>
ImageSize  = width:200 height:50
PlotArea   = width:180 height:30 left:10 bottom:20
TimeAxis   = orientation:horizontal
DateFormat = yyyy
Period     = from:2277 till:2325
AlignBars  = early
ScaleMajor = increment:15 start:2310
Colors =
  id:canvas value:rgb(1,1,0.85)
BackgroundColors = canvas:canvas
PlotData =
  width:15 color:black
  bar:era from:start till:end
  bar:era from:2277 till:2325 color:red
  bar:era from:2310 till:2325 color:yellow
</timeline>
}}

'''สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี'''<ref>ราชกิจจานุเบกษา, [http://www.ratchakitcha.soc.go.th/DATA/PDF/2436/030/319.PDF รายนามแลพระนาม ผู้ที่ทำลับแลไฟ ทรงพระราชอุทิศในพระเจ้าแผ่นดิน ในพระราชกุศลบรรจบรอบเถลิงถวัลยราชสมบัติ ครบ ๒๕ ปี], เล่ม ๑๐ ตอนที่ ๓๐ หน้า ๓๑๙, ๒๒ ตุลาคม ๑๑๒</ref> หรือ '''สมเด็จพระบรมราชาที่ 4''' หรือ '''สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช'''{{refn|group=เชิงอรรถ|พระนามอื่นมีดังนี้
* เมื่อพระองค์ทรงขึ้นครองราชย์ ทรงใช้พระนามว่า "'''พระศรีสรรเพชร สมเด็จบรมธรรมิกราชาธิราช รามาธิบดี บรมจักรพรรดิศร บวรราชาบดินทร์ หริหรินทร์ธาดาธิบดี ศรีสุวิบูลย์ คุณรุจิตร ฤทธิราเมศวร บรมธรรมิกราชเดโชชัย พรหมเทพาดิเทพ ตรีภูวนาธิเบศร์ โลกเชษฏวิสุทธิ์ มกุฏประเทศคตา มหาพุทธังกูร บรมนาถบพิตร พระพุทธเจ้าอยู่หัว ณ กรุงเทพมหานคร บวรทวาราวดีศรีอยุธยา มหาดิลกนพรัฐ ราชธานีบุรีรมย์อุดมพระราชนิเวศมหาสถาน'''"<ref>[http://3king.lib.kmutt.ac.th/KingTarksinCD/chapter8/page13.html บทที่ 8 สมเด็จพระเจ้าตากสินฯ ปราบดาภิเษก ณ กรุงธนบุรี], หน้า 13.</ref>
* พระราชพงศาวดาร กรุงศรีสัตนาคนหุต เรียกว่า '''พระบาทสมเด็จพระเอกาทศรุทรอิศร''' '''สมเด็จพระเอกาทศรุทอิศวร''' และ '''สมเด็จพระเอกาทศรถ'''<ref name="History_K_Taksin40-41">[https://digital.lib.kmutt.ac.th/kingtaksin/History_K_Taksin.pdf สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช], หน้า 40-41.</ref>
* พระราชพงศาวดาร ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) เรียกว่า '''พระบรมหน่อพุทธางกูรเจ้า'''<ref name="History_K_Taksin40-41"/>
* จดหมายเหตุกรุงธนบุรีในสมุดไทยดำ ชื่อพระราชสาสน์และศุภักษรโต้ตอบกรุงธนบุรีและกรุงศรีสัตนาคนหุตจุลศักราช 1140 ใช้ '''พระบาทสมเด็จพระเอกาทศรถอิศวรบรมนาถบรมบพิตรพระพุทธเจ้าอยู่หัว''' '''พระบาทสมเด็จพระเอกาทศรุทอิศวรบรมนาถบรมบพิตร''' และ '''สมเด็จพระมหาเอกาทุศรุทอิศวรบรมนารถบรมบพิตร พระพุทธเจ้าอยู่หัว'''<ref name="History_K_Taksin40-41"/>
* ตอนปลายรัชกาล พระรัตนมุนี ได้ถวายพระนามใหม่ว่า '''สมเด็จพระสยามยอดโยคาวจร'''<ref name="History_K_Taksin40-41"/>
* พระราชพงศาวดาร ฉบับราชหัตถเลขา เรียกว่า '''สมเด็จพระบรมราชาที่ 4'''<ref name="History_K_Taksin40-41"/>}} ({{zh-cp|c=鄭昭|p=Zhèng Zhāo}}; [[สำเนียงแต้จิ๋ว|แต้จิ๋ว]]: Dênchao; 17 เมษายน พ.ศ. 2277 – 6 เมษายน พ.ศ. 2325) พระนามเดิม '''สิน''' เป็น[[พระมหากษัตริย์ไทย|พระมหากษัตริย์]]ผู้ก่อตั้ง[[อาณาจักรธนบุรี]] และเป็นพระมหากษัตริย์พระองค์เดียวของอาณาจักรธนบุรี

เดิมพระองค์เป็นนายทหารในรัชกาล[[สมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์]] ต่อมา พ.ศ. 2310 เกิด[[การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง]] พระองค์ได้เป็นผู้นำขับไล่ทหารพม่าที่ยึดครองกรุงศรีอยุธยาอยู่ในเวลานั้น และได้ปราบดาภิเษกเป็นพระเจ้ากรุงศรีอยุธยาอีกเจ็ดเดือนถัดมา<ref name="ปราบดาภิเษก">จรรยา ประชิตโรมรัน. (2548). '''สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช'''. สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. หน้า 55</ref> โดยพระองค์ย้ายเมืองหลวงไปยัง[[อาณาจักรธนบุรี|กรุงธนบุรี]] และรวบรวมแผ่นดินซึ่ง[[สภาพจลาจลหลังการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง|มีขุนศึกก๊กต่าง ๆ ปกครอง]]ให้กลับเป็นปึกแผ่นอีกครั้ง เช่นเดียวกับการขยายอาณาเขตออกไปอย่างกว้างขวาง นอกจากนี้ ยังทรงฟื้นฟูราชอาณาจักรในด้านต่าง ๆ ให้กลับคืนสู่สภาวะปกติหลังสงคราม ทั้งส่งเสริมกิจการด้านเศรษฐกิจ ศาสนา ศิลปวัฒนธรรม วรรณกรรม และการศึกษา ภายหลังรัฐบาลไทยประกาศให้วันที่ 28 ธันวาคมของทุกปีเป็น "วันสมเด็จพระเจ้าตากสิน" และยังทรงได้รับสมัญญานาม[[รายพระนามกษัตริย์ที่ได้รับสมัญญานามมหาราช|มหาราช]]

พระองค์เสด็จสวรรคตเมื่อวันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2325 เมื่อพระชนมพรรษา 48 พรรษา หลังถูก[[พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช|สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก]]ซึ่งเป็นพระสหายสำเร็จโทษ และสืบราชสมบัติต่อเป็นต้น[[ราชวงศ์จักรี]]ในปัจจุบัน รวมเวลาครองราชย์ 15 ปี พระองค์มีพระราชโอรสและพระราชธิดารวมทั้งสิ้น 30 พระองค์<ref name="บุตร-ธิดา">{{cite book|author=ธำรงศักดิ์ อายุวัฒนะ| title = ราชสกุลจักรีวงศ์ และราชสกุลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช| location = Bangkok| publisher = สำนักพิมพ์บรรณกิจ| ISBN = 974-222-648-2| page = 490}}</ref> พระองค์ทรงเป็นวีรกษัตริย์ของชาติไทยที่ประชาชนรู้จักดีและเป็นที่เคารพสักการะมากที่สุดพระองค์หนึ่ง นอกจากนี้ยังมีพระบรมราชานุสรณ์ของพระองค์มีประดิษฐานมากที่สุด

== พระราชประวัติ ==
{{ดูเพิ่มที่|พระราชประวัติก่อนเสด็จขึ้นครองราชย์ของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีในอภินิหารบรรพบุรุษ|ความเคลื่อนไหวสู่การปฏิวัติสยาม}}

=== พระราชสมภพและปฐมวัย ===
ในรัชกาล[[สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ]] มี[[ชาวจีนแต้จิ๋ว]]คนหนึ่งนามว่า ''[[หยง แซ่แต้]]'' (鄭鏞)<ref name="นิธิ63"/> ([[นิธิ เอียวศรีวงศ์]]อธิบายว่า ''ไหฮอง'' หรือ ''ไฮ้ฮง'' หรือ ''ไห่เฟิง'' (海豐) เป็นอำเภอหนึ่งของจังหวัดแต้จิ๋ว มิใช่ชื่อของพระราชบิดาสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี)<ref name="นิธิ63"/> เป็นผู้อพยพมาจากเมือง[[เฉิงไห่]] [[ซัวเถา]]<ref>Lintner, p. 112</ref> ครั้นเมื่อถึงวันที่ 17 เมษายน พ.ศ. 2277 มีบุตรชายคนหนึ่ง ได้ชื่อว่า ''สิน'' (信) เกิดแต่นาง ''นกเอี้ยง'' ซึ่งเป็นชาวไทย ต่อมาได้รับเฉลิมพระนามเป็น[[กรมพระเทพามาตย์]]<ref>{{cite book|title=Thailand: A Short History|author=David K. Wyatt|publisher=Yale University Press|pages=140|isbn=0300035829}}</ref> สำหรับถิ่นกำเนิดของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีนั้นน่าจะเกิดในแถบ[[ภาคกลาง (ประเทศไทย)|ภาคกลาง]]มากกว่าเมืองตาก ซึ่งมักว่ากันว่าอยู่ในกรุงศรีอยุธยา<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 77.</ref>

จากหลักฐานที่อาลักษณ์ของจีนจดบันทึกไว้ในพระราชพงศาวดารวงเช็ง แผ่นดิน[[จักรพรรดิเฉียนหลง]] กล่าวถึงพระราชประวัติของพระองค์ไว้ว่า ''"บิดาเจิ้งเป็นชาวมณฑลกวางตุ้ง ไปทำมาค้าขายอยู่ที่เสียมล่อก๊ก [暹羅國; ประเทศไทย] และเกิดเจิ้งเจา [鄭昭; สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี; สำเนียงปักกิ่ง] ที่นั่น เมื่อเจิ้งเจาเติบใหญ่ เป็นผู้มีความสามารถ ได้เข้ารับราชการอยู่ในเสียมล่อก๊ก เมื่อเจิ้งเจารบชนะพม่า ฯ แล้ว ราษฎรทั่วประเทศยกขึ้นเป็นเจ้าครองประเทศ..."'' <ref>ประยุทธ์ สิทธิพันธ์, มหาราชและพระราชกรณียกิจสมเด็จพระภัทรมหาราช (กรุงเทพฯ : เทพพิทักษ์การพิมพ์, 2520) หน้า 223.</ref>

สำหรับการศึกษาของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีไม่แน่ชัด แต่คาดว่าน่าจะทรงเคยบวชเรียนมาระยะเวลาหนึ่ง ทำให้ทรงสามารถแต่งกลอนบทละครและอุดหนุนการเก็บรวบรวมคัมภีร์ในพระพุทธศาสนาในภาษาไทยและภาษาบาลีครั้นเมื่อเสด็จขึ้นครองราชย์แล้ว<ref name="นิธิ81">นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 81.</ref> ส่วน ''อภินิหารบรรพบุรุษ'' ระบุว่า เด็กชายสินได้เล่าเรียนหนังสือในวัดโกษาวาส สำนักของพระอาจารย์ทองดี<!--<ref>[http://watchoengthar.igetweb.com/index.php?mo=10&art=224753 เว็บไซต์อย่างเป็นทางการของวัดเชิงท่า]</ref>--> อีกทั้งยังได้อุปสมบท และยังศึกษาภาษาต่างประเทศเป็นจำนวนมากในระหว่างเป็นมหาดเล็ก<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 80.</ref> เพียงแต่มีหลักฐานที่น่าเชื่อถือว่าพระองค์ตรัสได้ 4 ภาษา คือ ภาษาไทย จีน ญวน และภาษาลาว<ref name="นิธิ81"/>

=== เชื้อสายจีน ===
[[ไฟล์:Taksin tomb.JPG|thumb|200px|ประตูทางเข้าสุสานบรรจุฉลองพระองค์ของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ที่ตำบลหัวฟู่ อำเภอเฉิงไห่ จังหวัดแต้จิ๋ว [[มณฑลกวางตุ้ง]] [[ประเทศจีน]]]]

เนื่องจากสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงมีเชื้อสายจีนแต้จิ๋ว จึงได้รับความเคารพบูชาอย่างยิ่งโดยเฉพาะจาก[[คนไทยเชื้อสายจีน]] มีการเรียกพระนามตาม[[ภาษาจีนแต้จิ๋ว]]ว่า ''แต่อ่วงกง'' (鄭王公) หมายถึง กษัตริย์ชาวแต้จิ๋วที่ได้รับการเคารพบูชา<ref>[http://www.sarakadee.com/web/modules.php?name=Sections&op=viewarticle&artid=425 ตามรอยสุสานพระเจ้าตาก] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511053408/http://www.sarakadee.com/web/modules.php?name=Sections&op=viewarticle&artid=425 |date=2011-05-11 }} sarakadee.com</ref> (แซ่แต้ของพระองค์พ้องกับคำว่าแต้จิ๋ว 潮州)

[[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]]พระราชทานข้อมูลแก่นายแพทย์มัลคอล์ม สมิธว่า สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีมีชื่อเรียกขานกันในหมู่ชาวจีนว่า ''เตียซินตัด'' หรือ ''เตียซินตาด'' (爹信達) แปลว่า พ่อสินเจ้าเมืองตาก และยังมีชื่อที่ปรากฏว่า ''เจิ้งกั๋วอิง'' (鄭國英) แปลว่า วีรบุรุษของประเทศนามเจิ้ง ตามหลักฐานจีน ก่อนเสด็จรับราชการเคยทรงประกอบอาชีพค้าขายต่อจากพระราชบิดา และยังมีหลักฐานที่ส่อว่าเคยทรงเป็นพ่อค้าเกวียน มีรับสั่งได้คล่องแคล่ว ทั้งจีนแต้จิ๋ว จีนกวางตุ้ง และจีนฮกเกี้ยน<ref>{{cite book|title=A Physician at the Court of Siam|author=Mulcolm Smith, Dr.|publisher=University of Michigan Library|pages=13|isbn=}}</ref>

อย่างไรก็ตาม ต้วนลี่เซิงได้พบสุสานบรรจุฉลองพระองค์ของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีที่ตำบลหัวฟู่ อำเภอเฉิงไห่ จังหวัดแต้จิ๋ว (เฉาโจว) อยู่ใน[[มณฑลกวางตุ้ง]] ทางตะวันออกเฉียงใต้ของประเทศจีน รวมทั้งศาลประจำตระกูลซึ่งสร้างขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2464 มีข้อสันนิษฐานน่าจะเป็นผู้สืบราชสกุลสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีส่งไปฝังแทนพระบรมศพตามธรรมเนียมจีน สิ่งนี้อาจเป็นหลักฐานว่า สายวงศ์พระราชบิดาอยู่ที่ตำบลนั้นซึ่งเป็นถิ่นที่แห้งแล้งทำให้อพยพมาอยู่พระนครศรีอยุธยา<ref>พิมพ์ประไพ พิศาลบุตร. '''สำเภาสยาม ตำนานเจ๊กบางกอก '''. กรุงเทพฯ : นานมีบุ๊คส์, 2544. หน้า 93 ISBN 974-472-331-9</ref>

=== อาชีพค้าขาย ===
นิธิ เอียวศรีวงศ์อธิบายว่า พระราชบิดาของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีน่าจะประกอบอาชีพค้าขายเป็นหลัก มิใช่นายอากรบ่อนเบี้ย เป็นคำอธิบายที่ว่าเหตุใดพระองค์จึงไม่ทรงประมูลอากรสืบต่ออาชีพจากบิดา จึงน่าจะเป็นพ่อค้าเกวียนมากกว่า<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 82-83.</ref> ทั้งนี้ พระองค์และพรรคพวกเป็นกลุ่มพ่อค้าเร่ร่อนในแถบหัวเมืองเหนือ<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 87.</ref> การเป็นพ่อค้าดังกล่าวทำให้พระองค์มีชาวจีนเข้ามาสมัครเป็นพรรคพวก และมีความเชี่ยวชาญในภูมิอากาศและภูมิประเทศแถบหัวเมืองเหนือ และทำให้ทรงมีความสามารถด้านการรบอีกทางหนึ่ง<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 84-86.</ref> การค้าขายดังกล่าวจึงเป็นโอกาสให้พระองค์สามารถเป็นเจ้าเมืองตากได้ ซึ่งตรงกับตามความประสงค์ที่จะเป็นเจ้าเมืองของพระองค์ด้วยเช่นกัน<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 87-88.</ref>

=== ข้าราชการในสมเด็จพระเจ้าเอกทัศ ===
{{ดูเพิ่มที่|การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง}}
สำหรับการรับราชการเป็นเจ้าเมืองตากนั้น พระราชพงศาวดารฉบับหนึ่งกล่าวทำนองว่า สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงวิ่งเต้นให้ได้รับตำแหน่งเจ้าเมืองตากโดยติดต่อผ่านทางมหาดเล็กถึงพระยาจักรี [[สมเด็จพระเจ้าเอกทัศ]]ทรงทราบว่าเจ้าเมืองตากคนก่อนป่วยเสียชีวิต จึงให้พระยาจักรีหาผู้มีสติปัญญาพอจะรับตำแหน่งแทน สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีจึงได้เป็นเจ้าเมืองตาก<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 88-89.</ref> ส่วน[[พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว]] ทรงวินิจฉัยว่า พระองค์ทรงเคยเป็นหลวงยกกระบัตรเมืองตากก่อนทรงได้รับการเลื่อนตำแหน่ง<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 89.</ref> เมื่อ พ.ศ. 2307 เกิดเหตุการณ์พม่ายกกองทัพมายึดหัวเมืองแถบภาคใต้ของไทยปัจจุบันโดยมีมังมหานรธาเป็นแม่ทัพ ปรากฏว่าพม่ายึดได้โดยง่าย จึงยึดเรื่อยมาจนถึงเมืองเพชรบุรี ทางกรุงศรีอยุธยาได้ส่งกองทัพซึ่งมีพระยาโกษาธิบดีกับพระยาตากเป็นแม่ทัพไปรักษาเมืองเพชรบุรีไว้ จนกองทัพพม่าแตกถอยไปทางด่านสิงขร<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 90.</ref>

ต่อมา พ.ศ. 2308 พม่ายกกองทัพผ่านเมืองตากอีกครั้ง พระยาตากมีความเห็นว่าสู้ไม่ไหวจึงส่งกองกำลังมาช่วยรักษากรุงศรีอยุธยาไว้<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 98.</ref> และยังปรากฏในพงศาวดารว่า พระยาตากมีความชอบนำทหาร 500 นายมาช่วยป้องกันพระนคร จึงได้รับพระราชทานของบำเหน็จความดีความชอบ<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 98-99.</ref> ในระหว่าง[[การปิดล้อมอยุธยา (2309-2310)|การปิดล้อม]]นั้นก็ได้ปรากฏฝีมือเป็นนายทัพเข้มแข็ง ปฏิบัติงานตามคำสั่งของราชการ ต่อมาได้รับการโปรดเกล้าฯ ให้เลื่อนตำแหน่งเป็นพระยาวชิรปราการ<ref>''กรุงแตก, พระเจ้าตากฯ และประวัติศาสตร์ไทย'', หน้า 85</ref>

=== สร้างกลุ่มชุมนุม ===
{{ดูเพิ่มที่|การกอบกู้เอกราชของเจ้าตาก}}
[[ไฟล์:เส้นทางเดินทัพของพระเจ้าตาก.jpg‎ ‎|thumb|200px|เส้นทางเดินทัพของเจ้าตากครั้งกอบกู้เอกราช]]
[[ไฟล์:ศาลพระเจ้าตากสินมหาราช จันทบุรี.jpg|thumb|ศาลสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช [[จังหวัดจันทบุรี]]]]
ก่อนที่กรุงศรีอยุธยาจะเสียแก่พม่านั้น หัวเมืองฝ่ายเหนือ ฝ่ายใต้ และตะวันตกล้วนถูกควบคุมอย่างเข้มงวด การทำมาหากิน การทำไร่ทำนา ทรัพย์สิน วัวควายถูกยึดไว้หมด<ref>มหาราชวงษ์พงศวดารพม่า, (กรุงเทพฯ : มติชน, 2545), หน้า 243.</ref> จนกลางดึกของคืนวันที่ 3 มกราคม พ.ศ. 2309 ก่อนกรุงศรีอยุธยาแตกประมาณ 3 เดือน กองทัพพม่ายิงถล่มกรุงศรีอยุธยาอย่างหนัก เกิดเพลิงลุกไหม้ทั่วพระนคร บ้านเรือน วัด และวัง ได้รับความเสียหายโดยเฉพาะบ้านเรือนของราษฎรเกิดเพลิงไหม้กว่า 10,000 หลัง<ref>พระราชพงศวดารฉบับพระราชหัตถเลขา, (กรุงเทพฯ : คลังวิทยา, 2516), หน้า 290.</ref> พระยาพิพัทธโกษา ปลัดทูลฉลองกรมพระคลังเขียนจดหมายถึงสภาบริหารสูงสุด (Supreme Government) ของ[[บริษัทอินเดียตะวันออกของดัตช์]] (VOC) ที่เมืองปัตตาเวีย ลงวันที่ 13 มกราคม พ.ศ. 2312 กล่าวว่า พระเจ้าตากเสด็จไปยังเมืองจันทบูรตามพระราชโองการของพระเจ้าเอกทัศน์ ไม่ได้เสด็จ “หนี” ออกจากกรุง<ref>[https://sejarah-nusantara.anri.go.id/media/dasadefined/HartaKarunArticles/hk028_siam/hk28_siam_1769_eng_v20161109.pdf Dhiravat na Pombejra, “Letter from the acting Phrakhlang Phya Phiphat Kosa in Siam to the Supreme Government in Batavia, 13 January 1769, and the answer from Batavia, 29 May 1769”. In: Harta Karun. Hidden Treasures on Indonesian and Asian-European History from the VOC Archives in Jakarta, document 28. Jakarta: Arsip Nasional Republik Indonesia, 2016.]{{ลิงก์เสีย|date=กันยายน 2024 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> กลางวันของวันที่ 3 มกราคมนั้นพระยาตากรวบรวมไพร่พลจำนวน 1,000 นาย{{refn|group=เชิงอรรถ|จำนวนทหารที่หนีออกจากกรุงศรีอยุธยาพร้อมกับพระยาวชิรปราการนี้ เอกสารกล่าวไว้ไม่ตรงกัน พระราชพงศวดารฉบับพะราชหัตถเลขา, ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม) และฉบับบริติชมิวเซียม กล่าวตรงกันว่า 1,000 นาย, จดหมายความทรงจำของกรมหลวงนรินทรเทวีว่ามี 500 นาย}} เดินทางออกจากกรุงศรีอยุธยามาก่อน กองกำลังพระยาตากเริ่มออกเดินทางจากวัดพิชัยมาถึงบ้านหารตราเมื่อเวลาค่ำ โดยมีกองทัพพม่าไล่ติดตามมาแล้วต่อรบกันจนพม่าพ่ายกลับไป ก่อนเดินทางมาถึงบ้านข่าวเม่า บ้านสัมบัณฑิต ตอนเวลาเที่ยงคืน<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 121.</ref> ต่อมา เช้าวันที่ 4 มกราคม กองกำลังพระยาตากเดินทางมุ่งหน้าไปทางบ้านโพธิ์สังหาร (ปัจจุบันอยู่ในเขตอำเภออุทัย จังหวัดพระนครศรีอยุธยา) พม่าส่งกองทัพไล่ติดตามมาอีกจึงได้สู้รบกันจนพม่าพ่ายกลับไป มาถึงบ้านพรานนกช่วงเวลาเย็น คราวนี้พม่าส่งไพร่พลมาแก้มือถึง 2,000 นาย ฝ่ายพระยาตากจึงทรงม้ากับทหารอีก 4 ม้าออกรับศึก สามารถตีพม่าแตกพ่ายกลับไปอีกครั้ง เหล่าทหารม้าจึงถือเอาวันที่ 4 มกราคมเป็น[[วันทหารม้า]]ของไทย<ref>พงษ์ ณ พัฒน์, วันสำคัญไทยนอกปฏิทิน, (กรุงเทพฯ : แสงดาว, 2551), หน้า 12-13</ref>

วันที่ 3 ของการเดินทัพ กองกำลังพระยาตากเดินทัพมาสุดเขตพระนครศรีอยุธยาก่อนที่จะเข้าเมืองนครนายก ขุนชำนาญไพรสนฑ์กับนายกองช้างเข้ามาขอสวามิภักดิ์ต่อพระยาตาก ทั้งยังถวายช้างพลาย 5 ช้าง ช้างพัง 1 ช้าง แล้วอาสานำทางต่อไปยังบ้านกง (หรือบ้านดง) เมืองนครนายก เมื่อถึงบ้านกง ข้าราชการ ขุนหมื่นพันทนายท้องถิ่นไม่ยอมสวามิภักดิ์ แม้จะได้เจรจาเกลี้ยกล่อม 3 ครั้งก็ไม่สำเร็จ รุ่งขึ้นกองกำลังพระยาตากจึงปะทะกับไพร่พลชาวบ้านกงซึ่งมีกำลังมากกว่า 1,000 นาย แต่กองกำลังพระยาตากเป็นฝ่ายชนะและสามารถยึดช้างได้เพิ่มอีก 7 ช้าง เงินทอง และเสบียงอาหารอีกมาก ต่อมาวันที่ 8 มกราคม (วันที่ 6) เดินทัพมาถึงตำบลหนองไม้ชุ้มแล้วหยุดพัก 2 วันก่อนเดินทัพต่อไปถึงบ้านนาเริ่ง แขวงเมืองนครนายกแล้วหยุดพักอีก 1 คืน ต่อมาพระยาตากนำไพร่พลข้ามแม่น้ำที่ด่านกบแจะ (ปัจจุบันอยู่ในเขตอำเภอประจันตคาม จังหวัดปราจีนบุรี) แล้วหยุดพักรี้พล ก่อนเดินทัพต่อไปยังทุ่งศรีมหาโพธิ์ (ปัจจุบันอยู่ในเขตจังหวัดปราจีนบุรี) และต้องหยุดรอนายทหาร 3 นาย คือ พระเชียงเงิน ขุนพิพิธวาที และสมเด็จพระรามราชาที่ตามกองกำลังพระยาตากมาไม่ทัน ระหว่างที่ทรงรอกลุ่มพระเชียงเงินอยู่นั้นเกิดปะทะกับทัพบกและทัพเรือของพม่าซึ่งตั้งอยู่ที่ปากแม้น้ำโจ้โล้ (ปัจจุบันอยู่ในเขตอำเภอบางคล้า จังหวัดฉะเชิงเทรา) ประชุมพงศวดารบันทึกไว้ว่า ''"พม่าไล่แทงฟันคนซึ่งเหนื่อยล้าอยู่นั้นวิ่งหนีมาตามทาง ครั้นได้ทอดพระเนตรเห็น จึงให้นายบุญมีขึ้นม้าใช้สวนทางลงไปประมาณ 200 เส้น พบกองทัพพม่ายกขึ้นมาแต่ปากน้ำโจ้โล้ทั้งทัพบกทัพเรือ"''<ref name="พงศวดาร65/28">ประชุมพงศาวดารภาคที่ 65, หน้า 28.</ref> พระยาตากจึงสั่งให้ตั้งแนวรับ ขุดหลุมเพลาะ วางปืนตับ และเรียงหน้ากระดาน จนพม่าเข้ามาใกล้ราว 240 เมตรจึงเริ่มเปิดฉากยิงขึ้น ทหารพม่าทั้ง 4 แนวแตกพ่ายไป ''"จึงขับพลทหารโห่ร้องตีฆ้องสำทับไล่ติดตามฆ่าพม่าเสียเป็นอันมาก แล้วก็เดินทัพมาทางบ้านหัวทองหลางสะพานทอง"''<ref>พระราชพงศวดารฉบับพระราชหัตถเลขา, หน้า 294.</ref> จากแนวปะทะและการติดตามฆ่าพม่ามาทางปากน้ำโจ้โล้นี้เอง ทำให้เปลี่ยนเส้นทางการเดินทัพตามชายป่าดงมาเป็นชายทะเลเข้าเขตเมืองชลบุรี ''"จึงให้ยกพลนิกายมาประทับตามลำดับ บ้านทองหลาง ตะพานทอง บางปลาสร้อย ถึงบ้านนาเกลือ"'' (ปัจจุบันอยู่ในเขตจังหวัดชลบุรี)<ref name="พงศวดาร65/28"/>

ที่บ้านนาเกลือ มีนายกลม (หรือนายกล่ำ) นายชุมนุมที่บ้านนาเกลือได้รวบรวมไพร่พลคิดสกัดต่อรบกับกองกำลังพระยาตาก แต่เพียงแสดงแสนยานุภาพ ''"เสด็จทรงช้างพระที่นั่งสรรพด้วยเครื่องสรรพาวุธทรงพระแสงปืนต้นรางแดงกับหมู่พลโยธาหาญ"'' นายกลมก็ถึงกับวางอาวุธ ยอมอ่อนน้อมแต่โดยดี แล้วอาสานำไปพัทยา นาจอมเทียน ทุ่งไก่เตี้ย สัตหีบ ชายทะเล บ้านหินโขง และบ้านน้ำเก่า แขวงเมืองระยอง โดยพักทัพคืนละแห่งตามลำดับ<ref name="Bowman">{{cite book|title=Columbia Chronologies of Asian History and Culture|author=John Bowman|publisher=Columbia University Press|pages=514|isbn=0231110049}}</ref> ระหว่างเส้นทางที่ผ่านไปนั้นได้ปะทะกับกองกำลังของพม่าหลายครั้ง แต่ก็สามารถตีฝ่าไปได้ทุกครั้ง และสามารถรวบรวมไพร่พลตลอดจนอาวุธยุทโธปกรณ์ได้มากขึ้น หลังจากพระยาตากยึดเมืองระยองได้ ขณะพักอยู่บริเวณวัดลุ่มมหาชัยชุมพล<ref>[http://kanchanapisek.or.th/kp8/ray/ray103.html วัดลุ่มมหาชัยชุมพล] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110513100138/http://kanchanapisek.or.th/kp8/ray/ray103.html |date=2011-05-13 }}, เครื่อข่ายกาญจนาภิเษก</ref> อันเป็นช่วงเวลาเดียวกับที่[[การเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง|พม่าเข้าตีกรุงศรีอยุธยา]]เมื่อวันที่ 7 เมษายน พ.ศ. 2310 ข่าวแพร่กระจายออกไป พระยาตากจึงได้ประกาศพระองค์ขึ้นเป็น "เจ้า" ภายหลังจากเดินทัพออกจากวัดพิชัยได้ 23 วัน<ref> วัลลภา รุ่งศิริแสงรัตน์. (2546). บรรพบุรุษไทย: สมัยกรุงธนบุรีและรัตนโกสินทร์ตอนต้น. โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย. หน้า 5</ref> พระองค์มีพระราชปณิธานโดยพระราชพงศวดารฉบับพระราชหัตถเลขาบันทึกว่า<ref>พระราชพงศวดารฉบับพระราชหัตถเลขา, น. 308.</ref>
{{คำพูด|พระยากำแพงเพชรจึงปรึกษากับนายทหารและรี้พลทั้งปวงว่า กรุงเทพมหานครคงจะเสียแก่พม่าเป็นแท้ ตัวเราคิดจะซ่องสุมประชาราษฎรในแขวงเมืองหัวเมืองตะวันออกทั้งปวงให้ได้มากแล้ว จะยกกลับเข้าไปกู้กรุงให้คงคืนเป็นราชธานีดังเก่า แล้วจักทำนุบำรุงสมณพราหมณาประชาราษฎรซึ่งอนาถาหาที่พำนักบ่มิได้ ให้ร่มเย็นเป็นสุขานุสุข และจะยอยกพระบวรพุทธศาสนาให้โชตนาการไพบูลย์ขึ้นเหมือนอย่างแต่ก่อน เราจะตั้งตัวเป็นเจ้าขึ้น ให้คนทั้งหลายนับถือยำเกรงจงมาก การซึ่งจะก่อกู้แผ่นดินจึงจะสำเร็จโดยง่าย}}

การประกาศตั้งตัวขึ้นในครั้งนี้มีศักดิ์เทียบเท่า[[พระบรมวงศานุวงศ์]] อย่างไรก็ตาม อาจพิจารณาจากแนวคิดทางการเมืองได้เช่นกันว่า พระเจ้าตากประกาศตนเป็นพระเจ้าแผ่นดินนับตั้งแต่ยกทัพออกจากกรุงศรีอยุธยาแล้ว<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 126.</ref> พระเจ้าตากมุ่งยึดเมืองจันทบุรีซึ่งก่อนเข้าตีเมืองได้มีรับสั่งให้ทหารทุกคนทำลายหม้อข้าวให้หมด โดยมีเป้าหมายให้ไปกินข้าวในเมืองจันทบุรี แต่ถ้าตีเมืองไม่สำเร็จก็ให้อดตายกันทั้งหมดที่นี่<ref>ศรรวริศา เมฆไพบูลย์, ศิริโชค เลิศยะใส. ''NATIONAL GEOGRAPHIC ฉบับที่ 77 ธันวาคม 2550''. กรุงเทพฯ : อมรินทร์ปริ้นติ้งแอนด์พับลิชชิ่ง จำกัด (มหาชน),หน้า 51.[[ISSN 1513-9840]]</ref> 

กองทัพพระเจ้าตากสามารถตีได้เมืองจันทบุรีได้เมื่อวันที่ 15 มิถุนายน พ.ศ. 2310 หลังจากนั้นจึงยกกองทัพลงไปยังเมืองตราด ทรงใช้เวลาในการเดินทัพ 7 วัน 7 คืนก็มีผู้คนสมัครใจเข้ามาร่วมด้วยกับพระองค์เป็นจำนวนมาก เนื่องจากเมืองจันทบุรีและเมืองตราดยังไม่ถูกทหารพม่ายึดครอง<ref>สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ. p. 385</ref> และขณะนั้นมีเรือสำเภาจีนจอดอยู่ที่ปากน้ำเมืองตราดหลายลำ พระเจ้าตากมีรับสั่งให้นายเรือพวกนั้นมาเฝ้า แต่กลับขัดขืนและระดมยิงปืนใส่ พระเจ้าตากทรงทราบก็ให้นำเรือที่คุมเรือรบไปล้อมเรือสำเภาจีนไว้ แล้วบังคับให้พวกคนจีนสมัครเข้ามาเป็นพรรคพวก แต่พวกคนจีนไม่ฟังกลับระดมยิงปืนใส่กองทัพพระเจ้าตาก รบกันอยู่ครึ่งวันกองทัพพระเจ้าตากสามารถยึดเรือสำเภาจีนได้ทั้งหมด ได้ทรัพย์สินจำนวนมาก เมื่อพระเจ้าตากสามารถจัดการเมืองตราดเสร็จแล้วจึงยกทัพกลับเมืองจันทบุรี

พระเจ้าตากทรงรวบรวมกำลังพลจนมีจำนวน 5,000 นายแล้วยกกองทัพเรือออกจากเมืองจันทบุรี ล่องมาตามฝั่งทะเลใน[[อ่าวไทย]] จนถึงปาก[[แม่น้ำเจ้าพระยา]] ต่อสู้จนยึดเมืองธนบุรีคืนจากพม่าได้ และจับนายทองอิน เจ้าเมืองธนบุรีซึ่งพม่าแต่งตั้งให้นั้นประหารชีวิต<ref>สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ. p. 401-402.</ref><ref>พระราชวรวงศ์เธอ กรมหมื่นพิทยาลงกรณ์, '''สามกรุง''' (พระนคร:คลังวิทยา ๒๕๑๑) หน้า ๙๘.</ref> ต่อจากนั้นได้ยกกองทัพเรือต่อไปถึงกรุงศรีอยุธยา เข้าโจมตีค่ายโพธิ์สามต้นจนสามารถขับไล่ทหารพม่าออกจากอาณาจักรได้และสามารถกอบกู้กรุงศรีอยุธยาจากการยึดครองได้เมื่อวันศุกร์ เดือน 12 ขึ้น 15 ค่ำ จุลศักราช 1129 ปีกุน นพศก เวลาบ่ายโมงเศษ ซึ่งตรงกับวันศุกร์ที่ 6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2310 เวลาประมาณ 13.00 น. โดยใช้เวลาเพียง 7 เดือนหลังจากเหตุการณ์เสียกรุงศรีอยุธยา<ref>{{cite book|title=A History of Siam|year=1924|author=W.A.R. Wood|publisher=Chiang Mai|pages=|isbn=}} p. 253</ref>

=== ปราบดาภิเษก ===
[[ไฟล์:KingTaksin's coronation.jpg|thumb|right|200px|สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงปราบดาภิเษกขึ้นเป็นพระมหากษัตริย์ ณ พระราชวังกรุงธนบุรี]]
ด้วยเหตุผลทางยุทธศาสตร์และการเมืองเป็นสำคัญ<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 143.</ref> ทำให้เจ้าตากมา "ยับยั้ง" อยู่ ณ เมืองธนบุรี ซึ่งมีลักษณะเป็นราชธานีไม่ถาวร<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 143-145.</ref> ก่อนหน้านั้น เมืองธนบุรีถูกทิ้งร้าง มีต้นไม้ขึ้นและซากศพทิ้งอย่างเกลื่อนกลาด ทำให้ต้องมีการเกณฑ์แรงงานจัดการพื้นที่ขึ้นมาใหม่<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 146.</ref> เจ้าตากยังมีรับสั่งให้คนไปอัญเชิญพระบรมวงศานุวงศ์ในสมัยตอนปลายอยุธยาจาก[[จังหวัดลพบุรี|เมืองลพบุรี]]มายังเมืองธนบุรี และได้ถวายพระเพลิงพระบรมศพสมเด็จพระเจ้าเอกทัศตามโบราณราชประเพณี<ref name="พันจันทนุมาศ (เจิม)">[https://ia601301.us.archive.org/20/items/anupongchaiwong_gmail_50_201508/ประชุมพงศาวดารกรุงธนบุรี%20%2865%29.pdf พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับพันจันทนุมาศ (เจิม)]</ref><ref>สุนทรภู่, '''นิราศสุนทรภู่ ตอน[[นิราศพระบาท]]''' (พระนคร:คุรุสภา 2519) หน้า 123-124.</ref>

หลังจากที่อพยพผู้คนและทรัพย์สินลงมาทางใต้และตั้งราชธานีใหม่ขึ้นที่เมืองธนบุรี เรียกนามว่า "กรุงธนบุรีศรีมหาสมุทร" แต่เอกสารราชการสมัยกรุงธนบุรียังคงเรียกนามเมืองหลวงตามเดิมว่า "กรุงพระมหานครศรีอยุธยา" เจ้าตากทรงปราบดาภิเษกขึ้นทรงราชย์เป็นพระมหากษัตริย์ตามแบบพระเจ้าแผ่นดินครั้งกรุงเก่า จดหมายเหตุโหรระบุว่าเป็นวันอังคาร แรมสี่ค่ำ จุลศักราช 1129 ซึ่งตรงกับวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2311{{refn|group=เชิงอรรถ|สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เฉลิมพระปรมาธิไธยว่า "พระศรีสรรเพชร สมเด็จบรมธรรมิกราชาธิราชรามาธิบดี บรมจักรพรรดิศร บวรราชาบดินทร์ หริหรินทร์ธาดาธิบดี ศรีสุวิบูลย์ คุณรุจิตร ฤทธิราเมศวร บรมธรรมิกราชเดโชชัย พรหมเทพาดิเทพ ตรีภูวนาธิเบศร์ โลกเชษฏวิสุทธิ์ มกุฏประเทศคตา มหาพุทธังกูร บรมนาถบพิตร พระพุทธเจ้าอยู่หัว ณ กรุงเทพมหานคร บวรทวาราวดีศรีอยุธยา มหาดิลกนพรัฐ ราชธานีบุรีรมย์อุดมพระราชนิเวศมหาสถาน"<ref name="นิธิ147">นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 147.</ref>}} เมื่อพระชนพรรษา 34 พรรษา ความสำเร็จดังกล่าวทำให้มีผู้ที่คิดรื้อฟื้นราชอาณาจักรอยุธยาขึ้นมาใหม่มาเข้าด้วยกับชุมนุมของพระองค์เป็นจำนวนมาก ทำให้สถานะการเป็นพระมหากษัตริย์ของพระองค์เด่นชัดยิ่งขึ้น<ref name="นิธิ147"/> อีกทั้งพระองค์ยังทรงเริ่มประกอบพระราชกรณียกิจตามแบบอย่างพระมหากษัตริย์แห่งกรุงศรีอยุธยาเพื่อแสดงถึงสิทธิธรรม<ref name="นิธิ147"/> การเลือกกรุงธนบุรีเป็นราชธานียังถือได้ว่าเป็นก้าวสำคัญในการฟื้นฟูเศรษฐกิจที่เสียหายจากสงครามกับพม่าด้วย<ref name="ชัย6">ชัย เรืองศิลป์. หน้า 6.</ref>

หลังจากทรงสถาปนากรุงธนบุรีเป็นราชธานีแล้ว สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สร้าง[[พระราชวังกรุงธนบุรี]]เมื่อปี พ.ศ. 2310 ซึ่งเป็นพระราชวังหลวงที่ใช้เป็นสถานที่ประทับและว่าราชการ พร้อมกับปรับปรุงป้อมวิไชยเยนทร์ และเปลี่ยนชื่อใหม่เป็นป้อมวิไชยประสิทธิ์ ตำแหน่งของพระราชวังนี้เป็นจุดสำคัญทางยุทธศาสตร์ สามารถสังเกตการณ์ได้ในระยะไกล อีกทั้งยังใกล้กับเส้นทางคมนาคมและเส้นทางการเดินทัพที่สำคัญอีกด้วย ซึ่งปัจจุบันเป็นที่ตั้งของ[[กองทัพเรือ]]<ref name="พระราชวังเดิม">[http://www.thaifolk.com/doc/wangderm.htm พระราชวังเดิม]</ref>

หลังการเสด็จขึ้นครองราชย์เมื่อปี พ.ศ. 2311 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เฉินเหม่ยเซิน พ่อค้าเดินเรือจีน นำพระราชสาสน์ไปถวายต่อ[[จักรพรรดิเฉียนหลง]]แห่ง[[ราชวงศ์ชิง|ราชสำนักชิง]] ใจความสำคัญว่าด้วยพระราชประสงค์ฟื้นฟูสัมพันธไมตรี การค้าขายกับจีน และขอพระราชทานตราตั้งเพื่อรับรองสถานภาพพระมหากษัตริย์ แต่ราชสำนักชิงปฏิเสธในปีแรกเพราะมองว่าพระองค์มิใช่ผู้สืบราชสันตติวงศ์เจ้านายกรุงเก่า และเจ้านายกรุงเก่ายังมีพระชนม์ชีพอยู่ คือ [[กรมหมื่นเทพพิพิธ]] (พระราชโอรสใน[[สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ]]) เสด็จไปก่อตั้งชุมนุมเจ้าพิมาย ส่วนเจ้าจุ้ย (พระโอรสในเจ้าฟ้าอภัยและพระราชนัดดาใน[[สมเด็จพระสรรเพชญ์ที่ 9]]) และเจ้าศรีสังข์ (พระโอรสใน[[เจ้าฟ้าธรรมธิเบศไชยเชษฐ์สุริยวงศ์]]และพระราชนัดดาในสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ) เสด็จลี้ภัยสงครามไปอยู่กับพระยาราชาเศรษฐี ญวน (ม่อซื่อหลิน) ที่เมืองพุทไธมาศ อีกทั้งในระยะนั้นจีนได้รับรายงานที่ไม่เป็นความจริงจากม่อซื่อหลิน ทำให้เอกสารราชสำนักชิงจึงไม่เรียกขานพระนามอย่างพระมหากษัตริย์ แต่เรียกขานเพียง '''กันเอินซื่อ''' (เจ้าเมืองตาก) เท่านั้น<ref name="จิ้มก้องขอหองโอรสสวรรค์">จิ้มก้องขอหองโอรสสวรรค์ : สมเด็จพระเจ้าตากสินกับจีนราชวงศ์ชิง [เจมส์ เค.ชิน (เฉียนเจียง), เขียน][อาทิตย์ เจียมรัตตัญญู, แปล] ใน {{อ้างหนังสือ|ผู้แต่ง = |ชื่อหนังสือ = รัฐศาสตร์สาร ปีที่ 37 ฉบับที่ 2 (พฤษภาคม-สิงหาคม 2559)|URL = http://www.academia.edu/10918681/จิ_มก_องขอหองโอรสสวรรค_สมเด_จพระเจ_าตากสินกับจีนราชวงศ_ชิง_James_K._Chin_Seeking_Recognition_from_the_Son_of_Heaven_King_Taksins_Siam_and_Qing_China_during_the_Late_Eighteenth_Century_Thai_|จังหวัด = กรุงเทพฯ|พิมพ์ที่ = โรงพิมพ์มหาวิทยาลัยธรรมศาสตร์|ปี = 2559| ISBN = 978-616-7308-25-8|จำนวนหน้า = |หน้า = 1-23}}</ref>

=== ปราบชุมนุม ===
{{ดูเพิ่มที่|สภาพจลาจลหลังการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง|การสงครามสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี}}
[[ไฟล์:Battle of Bangkeo.jpg|thumb|150px|ภาพจิตรกรรมการรบที่บางแก้ว]]
จากผลของการเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สอง ทำให้อาณาจักรอยุธยาไม่อาจกลับมาตั้งใหม่เป็นอาณาจักรของคนไทยได้อีก ทั้งยังเกิดปัญหาด้านเศรษฐกิจและความปลอดภัยในชีวิตตามมา ซึ่ง[[นิธิ เอียวศรีวงศ์]]อธิบายว่า มีการรวมกลุ่มของประชาชนขึ้นด้วยวัตถุประสงค์แตกต่างกัน แต่สำคัญคือเพื่อเอาชีวิตรอด นอกจากนี้กลุ่มการเมืองหรือ "ชุมนุม" ขนาดใหญ่ ๆ นั้นยังแตกออกเป็น 4-6 ชุมนุมใหญ่ แต่ไม่มีก๊กใดเลยที่คิดจะกอบกู้เอกราชหรือฟื้นฟูชาติกลับคืนมาดังเดิม

เมื่อ[[พระเจ้ามังระ]]ทราบข่าวว่ามีคนไทยตั้งตนเป็นใหญ่อีกครั้ง จึงได้มีพระราชโองการให้เจ้าเมือง[[ทวาย]]ยกทัพมาปราบปราม กองทัพพม่ายกมาถึงอำเภอบางกุ้งซึ่งตั้งอยู่ทางทิศตะวันตกของกรุงธนบุรี พระราชพงศาวดารบันทึกว่ามีกองกำลัง 2,000 คน สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีเสด็จนำกองทัพออกตีพม่าจนแตกพ่าย กิตติศัพท์ที่ทรงรบชนะทำให้พระราชอำนาจทางการเมืองในภาคกลางยิ่งเข้มแข็งยิ่งขึ้น<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 148.</ref>

พ.ศ. 2311 สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงเริ่มจากยกทัพไปตีชุมนุมพิษณุโลกเป็นชุมนุมแรก แต่พระองค์ต้องกระสุนปืนจึงต้องยกทัพกลับและรักษาพระองค์ยังพระนคร ชุมนุมพิษณุโลกนี้ภายหลังอ่อนแอลงจนกระทั่งถูกชุมนุมเจ้าพระฝางผนวกไป หลังหายจากพระอาการประชวรแล้ว สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงใช้เวลาปราบปรามชุมนุมอื่น ๆ เพื่อรวบรวมแผ่นดินให้เป็นปึกแผ่นต่อไป โดยเริ่มจากชุมนุมเจ้าพิมาย [[กรมหมื่นเทพพิพิธ]]ทรงถูกปราบปรามและสำเร็จโทษเมื่อ พ.ศ. 2311<ref>Damrong Rajanubhab, pp. 418-419</ref> ตามด้วยชุมนุมเจ้านครศรีธรรมราช ซึ่งพระปลัดผู้รั้งเมืองนครศรีธรรมราชได้ตั้งตัวเองขึ้นเป็นเจ้า<ref>W.A.R.Wood, p. 254</ref> เจ้านครศรีธรรมราชสู้ไม่ได้หนีต่อลงไปยังหัวเมืองทางใต้ พระยาปัตตานีกลัวก็จับตัวมาส่งให้สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีเมื่อ พ.ศ. 2313 สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงยกทัพไปตีชุมนุมเจ้าพระฝางในหัวเมืองฝ่ายเหนือ สามารถยึดได้เมืองพิษณุโลกและชุมนุมเจ้าพระฝางเมือง[[สวางคบุรี]] รบกันได้เพียง 3 วัน เจ้าพระฝางก็แตกหนี เมื่อทรงปราบปรามชุมนุมต่าง ๆ ลงอย่างราบคาบ และทรงปราบกองทัพของม่อซื่อหลินที่เมืองพุทไธมาศสำเร็จเมื่อ พ.ศ. 2314 รัฐบาลจีนเริ่มยอมรับสถานะพระมหากษัตริย์ของพระองค์อย่างเป็นทางการ<ref name="นิธิ173">นิธิ เอียวศรีวงษ์. หน้า 173.</ref> โดยทางราชสำนักชิงเห็นว่ากรุงธนบุรีภายใต้การปกครองของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีเป็นปึกแผ่น พระบรมวงศานุวงศ์ครั้งกรุงเก่าหมดหนทางกลับมาสืบราชสันตติวงศ์ อีกทั้งมีนโยบายจับกุมเชลยศึกที่หลบหนีเข้ามาไทยส่งกลับไปให้รัฐบาลจีนเป็นระยะๆ จักรพรรดิเฉียนหลงจึงทรงเปลี่ยนท่าทีต่อสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีตั้งแต่ พ.ศ. 2315 เป็นต้นมา เอกสารราชการของราชสำนักชิงเปลี่ยนการเรียกขานพระนามจาก '''กันเอินซื่อ''' หรือ '''พระยาสิน''' เป็น '''เจิ้งเจา''' (กษัตริย์เจิ้ง)<ref name="จิ้มก้องขอหองโอรสสวรรค์"/>

=== สงครามกับเขมร ===
{{main|สงครามสยาม-เวียดนาม พ.ศ. 2314}}
เมื่อปี พ.ศ. 2312 เจ้านายเขมรได้เกิดวิวาทกัน กล่าวคือ นักองตนไปขอกองทัพญวนมาตีเขมร และ[[สมเด็จพระรามราชาธิราชแห่งกัมพูชา|นักองนนท์]]สู้มิได้ก็พาครอบครัวหนีมาพึ่งพระบรมโพธิสมภาร ณ กรุงธนบุรี สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีจึงโปรดเกล้าฯ ให้พระยาอภัยรณฤทธิ์กับพระยาอนุชิตราชา (ทองด้วง) ยกทัพไปตีเขมรได้เมืองเสียมราฐแล้วพักรอฤดูฝนอยู่ พอดีได้ข่าวว่าสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชยกทัพไปตีเมืองนครศรีธรรมราชแล้วสิ้นพระชนม์ลง การตีเขมรครั้งนั้นจึงยังไม่สำเร็จ

เมื่อชุมนุมเจ้าพระฝางถูกตีแตก อภัยคามณี [[โป่มะยุง่วน]] [[แคว้นเชียงใหม่|เจ้าเมืองเชียงใหม่]]ที่พม่าตั้ง เห็นสบโอกาสแผ่อาณาเขต จึงยกทัพลงมาล้อมสวรรคโลกไว้เมื่อ พ.ศ. 2313 แม่ทัพกรุงธนบุรีรักษาเมืองไว้มั่นคง ครั้นกองทัพกรุงธนบุรีที่ยกมาช่วยเหลือ พอถึงก็เข้าตีกระหนาบพ่ายกลับไป ฝ่ายสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีเห็นสบโอกาสก็ยกทัพขึ้นไปจะตีเอาเมืองเชียงใหม่บ้าง แต่ล้อมได้เพียง 9 วันก็ต้องยกกองทัพถอยกลับลงมา

ระหว่างที่สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรียกขึ้นไปตีเมืองเชียงใหม่นั้น ฝ่ายสมเด็จพระนารายณ์ราชา พระเจ้ากรุงกัมพูชา ฉวยโอกาสยกทัพมาตีเมืองตราดและจันทบุรี แต่ถูกตีแตกกลับไป พอสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงทราบก็ขัดเคือง หลังจากพักรี้พลพอสมควรแล้วก็ทรงเตรียมทัพไปตีกัมพูชา สามารถบุกไปถึงกรุงพุทไธมาศ (ราชธานีกรุงกัมพูชาในช่วงเวลานั้น) สมเด็จพระนารายณ์ราชาเห็นว่าสู้ไม่ได้ก็หนีไปพึ่งญวน สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงตั้งให้พระรามราชาเป็นพระมหากษัตริย์กัมพูชาต่อไป แล้วเลิกทัพกลับเมื่อ พ.ศ. 2314 แต่ต่อมาญวนเกิดกบฏไตเซิน สมเด็จพระนารายณ์ราชาขาดกำลังสนับสนุน ก็กลับมาสวามิภักดิ์ต่อสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี พระองค์ก็ทรงให้เป็นมหาอุปโยราช มีฐานะรองจากพระรามราชา

นักองตนซึ่งครองเขมรอยู่ได้ข่าวพม่ายกมาตีไทยเมื่อ พ.ศ. 2314 จึงถือโอกาสยกทัพมาตีเมืองจันทบุรีและตราด สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพระยาจักรียกทัพไปตีเขมร กองทัพไทยตีได้เมือง[[โพธิสัตว์]] [[พระตะบอง]] บริบูรณ์ [[พระสีหนุ (เมือง)|กำพงโสม]] และเมืองพุทไธมาศ นักองตนพ่ายแพ้หนีไปอยู่กับญวน จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้นักองนนท์ครองเขมรสืบไป

หลังจากกองทัพไทยกลับจากเขมรเมื่อ พ.ศ. 2323 แล้ว นักองตนก็ยกทัพมาตั้งมั่นอยู่ที่เมืองพุทไธมาศ ส่วนนักองนนท์เกรงกลัวญวนจึงคงตั้งมั่นอยู่ที่เมือง[[กำปอด]] ต่อมาองไกเซนเป็นกบฏยึดญวนไว้ได้ นักองตนสิ้นที่พึ่ง จึงขอประนีประนอมยอมให้นักองนนท์ครองกรุงกัมพูชา สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้[[สมเด็จพระรามราชาธิราชแห่งกัมพูชา|สมเด็จพระรามราชา]] (นักองนนท์) เป็นเจ้ากรุงกัมพูชา พระนารายณ์ราชาธิบดี (นักองตน) เป็นมหาอุปโยราช และนักองธรรมเป็นมหาอุปราช  ต่อมานักองธรรมถูกลอบสังหารและนักองตนก็เป็นโรคจนเสียชีวิต เป็นที่สงสัยว่าถูกวางยาพิษ ฟ้าทะละหะเข้าใจว่าพระรามราชาแกล้งฆ่าคนทั้งสอง จึงพร้อมด้วยข้าราชการรวมกันจับพระรามราชาถ่วงน้ำเสีย แล้วยกนักองเองราชบุตรขึ้นเป็นเจ้ากรุงกัมพูชา มีฟ้าทะละหะเป็นผู้สำเร็จราชการ ต่อมาฟ้าทะละหะได้เอาใจออกห่างไทยไปฝักใฝ่ญวน สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก เจ้าพระยาสุรสีห์ กรมขุนอินทรพิทักษ์ ยกทัพไปตีเขมร ตีได้หลายหัวเมืองแล้ว พอจะตีเข้าเมืองหลวงก็พอดีเกิดการจลาจลขึ้นในกรุงธนบุรีจำเป็นต้องยกทัพกลับ<ref name="พันจันทนุมาศ (เจิม)"/>

=== สงครามกับพม่า ===
{{main|สงครามเชียงใหม่ พ.ศ. 2317|สงครามบางแก้ว|สงครามอะแซหวุ่นกี้}}
ใน พ.ศ. 2314 นั้นเกิดเหตุวิวาทในหมู่เจ้าเมืองแคว้นกรุงศรีสัตนาคนหุต ฝ่ายหนึ่งสู้ไม่ได้ก็ขอกำลังพม่ามาช่วย พอปราบปรามสำเร็จแล้ว แม่ทัพพม่าก็ยกทัพมาตั้งที่เมืองเชียงใหม่ เมื่อกองทัพยกผ่านเมืองน่านก็แบ่งกำลังให้นายทัพหน้าตีเมืองบางส่วนของธนบุรี ลึกเข้าไปถึงเมืองพิชัยเมื่อปลาย พ.ศ. 2315 เจ้าเมืองพิชัยป้องกันเมืองไว้มั่นคงแล้วก็ขอกำลังพิษณุโลกไปช่วย พอมาถึงก็ออกตีกระหนาบ กองทัพพม่าเป็นฝ่ายแตกกลับไปเมื่อ พ.ศ. 2316 ได้เกิดเหตุการณ์ลักษณะคล้ายกัน และพม่ายกเข้ามาตีเมืองพิชัยอีกครั้งหนึ่ง แม่ทัพกรุงธนบุรีตั้งซุ่มสกัดข้าศึกตรงบริเวณชัยภูมิ พอมาถึงก็ตีทัพพม่าแตกกลับไป

พม่ากับมอญเกิดรบกัน สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีโปรดให้ยกทัพไปตีเชียงใหม่อีกครั้ง ได้[[พระยาวิเชียรปราการ (บุญมา)|พระยาจ่าบ้าน]]กับ[[พระเจ้ากาวิละ|พระยากาวิละ]]เข้ามาสวามิภักดิ์ เมื่อยกไปถึงเชียงใหม่แล้วก็ตั้งค่ายล้อมไว้ เมื่อทัพหลวงของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีซึ่งเดิมตั้งคอยรับชาวมอญที่เมืองตากมาถึงเชียงใหม่แล้ว กองทัพธนบุรีก็ระดมตีค่ายพม่าเสร็จสิ้นเมื่อ พ.ศ. 2317 จนโปมะยุง่วนต้องทิ้งเมืองหนี ทำให้เมืองเชียงใหม่ ลำพูน ลำปาง น่านและเมืองแพร่ปลอดจากพม่าตั้งนั้บแต่นั้น หลังจากทำสัญญาสันติภาพกับจีนในปีเดียวกันนั้นแล้ว [[พระเจ้ามังระ]]ก็ทรงส่งทหารมาอีก 5,000 นาย แต่[[สงครามบางแก้ว|ถูกล้อมที่เมืองบางแก้ว]] ราชบุรี สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีมีพระราชดำริให้ตั้งล้อมไว้เฉย ๆ ไม่ให้เข้าตี และรอจนพม่าเป็นฝ่ายอดอาหารยอมจำนนเอง หลังจากล้อมอยู่นาน 47 วัน พม่าก็ยอมจำนน โดยพระองค์ทรงหวังว่าจะเป็นการปลุกขวัญคนไทยให้หายกลัวพม่า

พ.ศ. 2318 แม่ทัพอะแซหวุ่นกี้ของพม่ายกทัพมาตีหัวเมืองเหนือ เป็น[[สงครามอะแซหวุ่นกี้]]ที่มีขนาดใหญ่มาก อะแซหวุ่นกี้เป็นผู้เชี่ยวชาญศึก ส่วนฝ่ายไทยนั้นมีเจ้าพระยาจักรี (ทองด้วง) และเจ้าพระยาสุรสีห์พิษณุวาธิราช (บุญมา) ในการครั้งนี้พม่ายกพลมา 30,000 คนเข้าล้อมเมืองพิษณุโลกอีก 5,000 คนล้อมเมืองสุโขทัย ส่วนเมืองพิษณุโลกมีพลประมาณ 10,000 คน สมเด็จพระเจ้าตากสินทรงยกทัพไปช่วย ต่อมาอะแซหวุ่นกี้ยกทัพกลับไปเอง เนื่องจากพระเจ้ามังระสวรรคต กองทัพพม่าส่วนที่ตามไปไม่ทันจึงถูกจับ<ref name="พันจันทนุมาศ (เจิม)"/>

พ.ศ. 2319 [[พระเจ้าจิงกูจา]]โปรดให้เกณฑ์ทัพพม่า 6,000 คนยกมาตีเชียงใหม่ พระยาวิเชียรปราการพิจารณาเห็นว่านครเชียงใหม่ไม่มีพลมากมายพอป้องกันเมืองได้ จึงให้ประชาชนพลเรือนอพยพลงมาอยู่ที่เมืองสวรรคโลก สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงโปรดเกล้าฯ ให้พระยาสุรสีห์คุมกองทัพเมืองเหนือขึ้นไปสมทบกองกำลังพระยากาวิละ เจ้าเมืองนครลำปาง ยกไปตีเมืองเชียงใหม่คืนสำเร็จ และทรงให้นครเชียงใหม่เป็นเมืองร้างถึง 15 ปี จนถึงสมัยกรุงรัตนโกสินทร์จึงได้ฟื้นฟูใหม่<ref name="พันจันทนุมาศ (เจิม)"/>

=== สงครามกับลาว ===
{{main|สงครามเวียงจันทน์ พ.ศ. 2321}}
[[ไฟล์:แผนที่แสดงอาณาเขตประเทศไทย.jpg|thumb|130px|right|แผนที่แสดงอาณาเขตประเทศไทย ในรัชสมัยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี]]
ในขณะที่ไทยติดศึกพม่าที่เมืองพิษณุโลกเมื่อ พ.ศ. 2319 นั้น มีเหตุเกิดขึ้นทางนครราชสีมา คือ เจ้าเมืองนางรอง (ปัจจุบันเป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดบุรีรัมย์) ซึ่งเป็นเมืองขึ้นต่อนครราชสีมา มีข้อพิพาทกับพระยานครราชสีมา แล้วเอาเมืองไปขึ้นต่อเจ้าโอ เมืองนครจำปาศักดิ์ซึ่งตั้งตนเป็นอิสระอยู่ พระยานครราชสีมามีใบ้บอกเข้ามายังกรุงธนบุรี ต่อมาเดือนมีนาคมปีเดียวกัน สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพระยาจักรียกทัพไปปราบ เมื่อปราบได้ให้ประหารเจ้าเมืองนางรองเสีย เจ้าพระยาจักรีปราบได้สำเร็จ พอปราบเสร็จสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงทราบว่าเจ้าโอกับเจ้าอินอุปราช เมืองนครจำปาศักดิ์เตรียมพล 10,000 นายจะมาตีนครราชสีมา สมเด็จพระเจ้าตากสินจึงมีพระบรมราชโองการโปรดเกล้าฯ ให้เจ้าพระยาสุรสีห์คุมทัพไปสมทบอีก 1 ทัพและให้ปราบจำปาศักดิ์เสีย ทัพไทยตีจำปาศักดิ์แตกและจับตัวเจ้าโอกับเจ้าอินได้ที่เมืองสีทันดร และยังตีได้เมือง[[อัตตะปือ]]ด้วยพร้อมกันนั้น เจ้าพระยาจักรีและเจ้าพระยาสุรสีห์ออกเกลี้ยกล่อมเมืองเขมรป่าดง ระหว่างจำปาศักดิ์กับนครราชสีมาเป็นพวกได้อีก 3 เมือง คือ [[สุรินทร์]] สังขะ และขุขันธ์ ทั้ง 3 เมืองยอมเข้าเป็นเขตเมืองไทย เสร็จศึกครั้งนี้เจ้าพระยาจักรีได้เลื่อนเป็น "สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกฯ" มีเครื่องยศอย่างเจ้าต่างกรม<ref name="พันจันทนุมาศ (เจิม)"/>

พระวอ เสนาบดีแห่งเมืองเวียงจันทน์ ก่อกบฏเมื่อ พ.ศ. 2321 แต่สู้พระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตไม่ได้ ก็พาสมัครพรรคพวกหนีมาอยู่ที่ตำบลดอนมดแดง (ปัจจุบันอยู่ในเขตจังหวัดอุบลราชธานี) และขอขึ้นต่อไทย ต่อมาพระเจ้ากรุงศรีสัตนาคนหุตยกทัพมาตีตำบลดอนมดแดงและสังหารพระวอ สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชทรงขัดเคืองมาก จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกเป็นแม่ทัพ พร้อมด้วยเจ้าพระยาสุรสีห์ยกทัพไปตีเวียงจันทน์กองทัพไทยได้แสดงความสามารถตีเมืองเวียงจันทน์ได้ และหัวเมืองลาวทั้งหลายได้พากันมาขึ้นต่อไทย ในการนี้ สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกได้อัญเชิญ[[พระแก้วมรกต]]และ[[พระบาง]]ลงมายังกรุงธนบุรีด้วย การศึกสงครามดังกล่าวนี้ส่งผลให้ราชอาณาจักรไทยเป็นเอกราชและมีความมั่นคงสืบต่อมาจนถึงปัจจุบัน ดังนั้น อาณาเขตของประเทศไทยในสมัยกรุงธนบุรี มีดังนี้ ทิศเหนือตลอด[[อาณาจักรล้านนา]]เดิม ทิศใต้ได้ดินแดน[[ตรังกานู]]และ[[ไทรบุรี]] ทิศตะวันออกได้ดินแดน[[กัมพูชา]]จรดอาณาเขตญวนใต้ ทิศตะวันออกเฉียงเหนือตลอด[[เวียงจันทน์]] หัวเมืองพาน และ[[หลวงพระบาง]] หัวพันห้าทั้งหก ทิศตะวันออกเฉียงใต้ตลอดเมืองพุทไธมาศ จรด[[มะริด]]และ[[ตะนาวศรี]] ทิศตะวันตกจรดดินแดน[[เมาะตะมะ]] ได้เมืองมะริดและตะนาวศรี ออกมหาสมุทรอินเดีย<ref>[http://www.wangdermpalace.org/Accomplishment_th.html พระราชกรณียกิจด้านการรบ], มูลนิธิอนุรักษ์โบราณสถานในพระราชวังเดิม กองบัญชาการกองทัพเรือ</ref>

=== ด้านการปกครอง ===
หลังจากที่กรุงศรีอยุธยาแตก [[กฎหมาย]]บ้านเมืองกระจัดกระจายสูญหายไปมาก จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ทำการสืบเสาะ ค้นหามารวบรวมไว้ได้ประมาณ 1 ใน 10 และโปรดฯ ให้ชำระกฎหมายเหล่านั้น ฉบับใดยังเหมาะแก่กาลสมัยก็โปรดฯ ให้คงไว้ ฉบับใดไม่เหมาะก็โปรดให้แก้ไขเพิ่มเติมก็มี ยกเลิกไปก็มี ตราขึ้นใหม่ก็มี และเป็นการแก้ไขเพื่อราษฎรได้รับผลประโยชน์มากขึ้น เช่น โปรดฯ ให้แก้ไขกฎหมายว่าด้วยการพนันให้อำนาจการตัดสินลงโทษขึ้นแก่ศาลแทนนายตราสิทธิ์ขาด และยังห้ามนายตรานายบ่อนออกเงินทดลองให้ผู้เล่น เกาะกุมผูกมัดจำจองเร่งรัดผู้เล่น กฎหมายพิกัดภาษีอากรก็เกือบไม่มี เพราะผลประโยชน์แผ่นดินได้จากการค้าสำเภามากพอแล้ว กฎหมายว่าด้วยการจุกช่องล้อมวงก็ยังไม่ตราขึ้น เปิดโอกาสให้ราษฎรได้เฝ้าแหนตามรายทาง โดยไม่มีพนักงาน[[ตำรวจ]]แม่นปืนคอยยิงราษฎร ซึ่งแม้แต่ชาวต่างประเทศก็ยังชื่นชมในพระราชอัธยาศัยนี้ เช่น มองเซนเยอร์ เลอบอง ได้บรรยายไว้ในจดหมายถึงผู้อำนวยการคณะต่างประเทศว่า<ref>[https://digital.lib.kmutt.ac.th/kingtaksin/History_K_Taksin.pdf สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช] หน้า 68.</ref>

{{คำพูด|''บรรดาคนทั้งหลายเรียกพระเจ้าตากว่าพระเจ้าแผ่นดิน แต่พระเจ้าตากเองว่าเป็นแต่เพียงผู้รักษากรุงเท่านั้น พระเจ้าตากหาได้ทรงประพฤติเหมือนอย่างพระเจ้าแผ่นดินก่อน ๆ ไม่ และในธรรมเนียมของพระเจ้าแผ่นดินฝ่ายทิศตะวันออกที่ไม่เสด็จออกให้ราษฎรเห็นพระองค์ด้วยกลัวจะเสื่อมเสียพระเกียรติยศนั้น พระเจ้าตากไม่ทรงเห็นชอบด้วยเลย พระเจ้าตากทรงพระปรีชาสามารถยิ่งกว่าคนธรรมดา เพราะฉะนั้นจึงไม่ทรงเกรงว่าถ้าเสด็จออกให้ราษฎรพลเมืองเห็นพระองค์ และถ้าจะมีรับสั่งด้วยแล้วจะทำให้เสียพระราชอำนาจลงแต่อย่างใด เพราะพระองค์มีพระราชประสงค์ทอดพระเนตรการทั้งปวงด้วยพระเนตรของพระองค์เอง และจะทรงฟังการทั้งหลายด้วยพระกรรณของพระองค์เองทั้งสิ้น''}} 

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงปกครองบ้านเมืองคล้ายคลึงกับพระบรมราโชบายของ[[พ่อขุนรามคำแหงมหาราช]] คือ แบบพ่อปกครองลูก ไม่ถือพระองค์ มักปรากฏพระวรกายให้พสกนิกรเห็น และมักถามสารทุกข์สุขดิบของพสกนิกรทั่วไป ทรงหาวิธีให้ไพร่บ้านพลเมืองได้ทำมาหากินโดยปกติสุข ใครดีก็ยกย่องสรรเสริญ ผู้ใดทำไม่พอพระทัย ก็ดุด่าว่ากล่าวดังพ่อสอนลูก อาจารย์สอนศิษย์ ซึ่งสมกับโคลงยอพระเกียรติของนายสวนมหาดเล็กที่ว่า<ref>[http://www.lib.ru.ac.th/journal/taksin.html สนเทศน่ารู้ :: สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช]</ref>

{{โคลงสี่สุภาพ|พระเดียวบุญลาภเลี้ยง|ประชากร|เป็นบิตุรมาดร|ทั่วหล้า|เป็นเจ้าและครูสอน|สั่งโลก|เป็นสุขทุขถ้วนหน้า|นิกรทั้งชายหญิง}}
 
กฎหมายที่ใช้ในสมัยกรุงธนบุรีนั้นเป็นกฎหมายที่ใช้มาตั้งแต่ครั้งกรุงศรีอยุธยา โดยสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงให้กรมวังหรือกระทรวงวังเป็นผู้รับผิดชอบการพิจารณาว่าคดีใดควรขึ้นศาลใด แล้วส่งคดีไปยังศาลกรมนั้น ๆ โดยได้แบ่งงานศาลออกเป็น 2 ส่วนใหญ่ ๆ คือ<ref name="wangdermpalace">[http://www.wangdermpalace.org/Multifarious_th.html พระราชกรณียกิจด้านทั่วไป], มูลนิธิอนุรักษ์โบราณสถานในพระราชวังเดิม กองบัญชาการกองทัพเรือ</ref> '''ฝ่ายรับฟ้อง''' มีหน้าที่ในการเขียนคำฟ้องและพิจารณารูปคดีว่าควรจะฟ้องหรือไม่ ก่อนจะส่งขึ้นศาลเพื่อพิจารณาเรื่องปรับไหมและลงโทษผู้กระทำผิด และ'''ฝ่ายตรวจสำนวนและพิพากษา''' เดิมเป็นหน้าที่ของพราหมณ์ผู้เชี่ยวชาญกฎหมายแขนงต่าง ๆ จำนวน 12 คน โดยเรียกว่า "ลูกขุน ณ ศาลหลวง" ต่อมาได้มีคนไทยที่เชี่ยวชาญกฎหมายเข้ามาทำหน้าที่นี้ด้วย คณะลูกขุน ณ ศาลหลวงนี้ไม่มีอำนาจในการปรับหรือลงโทษ

อย่างไรก็ตาม ในรัชกาลของสมเด็จพระเจ้าตากสิน พระองค์จะทรงใช้[[ศาลทหาร]]เป็นส่วนใหญ่ โดยในการตัดสินคดีทุกครั้ง แม้พระองค์จะตัดสินให้ลงโทษสูงสุดแล้ว แต่ก็จะมีรับสั่งให้ทยอยการลงโทษจากขั้นต่ำสุดก่อน ซึ่งหลายครั้งจะปรากฏว่านักโทษที่มีความผิดร้ายแรงก็มักจะได้รับการพระราชทานอภัยโทษหนัก โดยให้ไปกระทำการอย่างอื่นเป็นการไถ่โทษแทน<ref name="wangdermpalace"/>

พระองค์ออกพระราชกำหนดสักเลก พ.ศ. 2316 เพื่อสะดวกในการควบคุมกำลังคน การขยายอำนาจเข้าไปในดินแดนที่เคยเป็นประเทศราชของไทยใน[[ลาว]]และเขมรเพื่อทำให้ประเทศเข้มแข็งมั่นคง และการเตรียมการให้[[กรมขุนอินทรพิทักษ์]]ไปปกครองเขมรในฐานะเมืองประเทศราช <ref>{{cite book|title=Tay Son: Rebellion in 18th Century Vietnam|author=Thomas J. Barnes|publisher=Xlibris Corporation|pages=74|isbn=0738818186}}</ref> แต่ได้เกิดจลาจลใน[[กรุงธนบุรี]]เสียก่อนจึงไม่สำเร็จ ส่วนหัวเมืองใหญ่ ๆ ที่เป็นทางผ่านของทัพพม่าก็โปรดให้แม่ทัพนายกองที่มีความสามารถไปปกครอง เช่น เจ้าพระยาสุรสีห์ไปครองเมือง[[พิษณุโลก]] [[เจ้าพระยาพิชัยราชา]]ไปครองเมือง[[สวรรคโลก]]

=== ด้านเศรษฐกิจ ===
สงครามคราวเสียกรุงศรีอยุธยาครั้งที่สองมีผลกระทบให้เกิดทุพภิกขภัยครั้งร้ายแรงที่สุดในประวัติศาสตร์ไทย<ref>ชัย เรืองศิลป์. หน้า 2.</ref> นอกจากนี้เศรษฐกิจยังเสียหายอย่างร้ายแรงอันเนื่องมาจากการปล้นสะดม และเมืองท่าที่สำคัญตกเป็นของพม่าอย่างเด็ดขาดถึงสองเมือง ได้แก่ มะริดและตะนาวศรี และยังเสียปืนใหญ่และปืนคาบศิลารวมหลายหมื่นกระบอกด้วย<ref>ชัย เรืองศิลป์. หน้า 4.</ref>

เพื่อหาทรัพย์มาใช้จ่าย สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงยกเลิกประเพณีงดเก็บส่วยอากร 3 ปีเมื่อเข้ารัชกาลใหม่ อันเป็นประเพณีซึ่งมีมาตั้งแต่สมัย[[สมเด็จพระนารายณ์มหาราช]]<ref name="ชัย5">ชัย เรืองศิลป์. หน้า 5.</ref> ทรงแจกจ่ายข้าวของเงินทองอันได้มาสี่ครั้ง ได้แก่ เมื่อครั้งตีค่ายชาวบ้านกง ครั้งตีเมืองจันทบุรี ครั้งปล้นเรือสำเภาพ่อค้าจีนที่ตราด และครั้งตีเมืองนครศรีธรรมราช สามารถช่วยราษฎรได้หลายหมื่นคน<ref name="ชัย5"/> บรรดาข้าราชการทหารพลเรือนได้รับแจกข้าวสารหนึ่งถังกิน 20 วัน และโปรดเกล้าฯ ให้ซื้อข้าวสารบรรทุกมาขายจากพุทไธมาศ ถังละ 3–5 บาท เมื่อราษฎรทั้งหลายทราบก็ได้อพยพจากบรรดาหัวเมืองต่าง ๆ เข้ามายังกรุงธนบุรีเป็นจำนวนมาก<ref name="ชัย6"/> ต่อมาทรงให้ข้าราชการทั้งหลายทำนาปรังทุกแห่งทุกตำบล ราคาข้าวเริ่มปรับตัวลดลงเมื่อ พ.ศ. 2311 ต่อมาราคาข้าวได้ปรับสูงขึ้นอีกครั้งเมื่อปลาย พ.ศ. 2312 เนื่องจากมีหนูระบาด<ref name="ชัย7">ชัย เรืองศิลป์. หน้า 7.</ref> เมื่อหนูหายไปแล้ว ราคาข้าวก็กลับลดลงอีก

พระองค์ทรงวางแผนเพิ่มพื้นที่ปลูกข้าวในกรุงธนบุรีเมื่อ พ.ศ. 2314 โดยทรงให้ปรับพื้นที่สวนป่านอกกำแพงพระนครให้เสมอกันไว้ทำนา ครั้นบ้านเมืองสงบก็ทรงให้แม่ทัพคุมกองทัพมาทำนา ซึ่งทำให้กรุงธนบุรีกลายสภาพเป็นแหล่งทำนาแห่งใหม่ และได้ชื่อว่าเป็นแหล่งปลูกข้าวที่ดีที่สุดของประเทศไทย<ref name="ชัย7"/> พระองค์ยังทรงทำนุบำรุงการค้าขายทางเรืออย่างเต็มที่ ทรงแต่ง[[สำเภา]]หลวงออกไปหลายสาย ทางตะวันออกถึงจีน ทางตะวันตกถึง[[อนุทวีปอินเดีย]] สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรียังทรงส่งเสริมการนำสินค้าพื้นเมืองไปขาย ทั้งทรงพยายามผูกไมตรีกับจีนเพื่อประโยชน์ทั้งในด้านความมั่นคงของชาติและประโยชน์ในด้านการค้า<ref>{{cite book|title=A History of Thailand|author=Chris Baker (writer), Pasuk Phongpaichit|publisher=Cambridge University Press|pages=32|isbn=0521816157}}</ref><ref>{{cite book|title=Time Out Bangkok: And Beach Escapes|author=Editors of Time Out|publisher=Time Out|pages=84|isbn=1846700213}}</ref><ref>{{cite book|title=The King Never Smiles|author=Paul M. Handley|publisher=Yale University Press|pages=27|isbn=0300106823}}</ref>

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงกระตุ้นให้ชาวจีนเข้ามาตั้งรกร้างในธนบุรี โดยเฉพาะอย่างยิ่งจาก[[แต้จิ๋ว (เมือง)|เมืองแต้จิ๋ว]]<ref>{{cite book|title=Blood Brothers: The Criminal Underworld of Asia|author=Bertil Lintner|publisher=Macmillan Publishers|page=|isbn=1403961549}}, p. 234</ref> ซึ่งบางส่วนมีจุดประสงค์เพื่อฟื้นฟูเศรษฐกิจที่ซบเซา<ref>{{cite book|title=A History of Thailand|author=Chris Baker, Pasuk Phongpaichit|publisher=Cambridge University Press|isbn=0521816157}}, p. 32</ref> ทรงพยายามเจริญสัมพันธไมตรีกับจีน พ.ศ. 2313 ขณะที่จีนกำลังทำสงครามกับพม่าที่ยูนนาน ชาวพม่าหนีเข้ามาพึ่งสยามทางภาคเหนือของไทย ถึงแม้ว่าในเวลานั้นราชสำนักชิงยังไม่ได้รับรองรัฐบาลสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี แต่ก็ได้ติดต่อสยามให้จับกุมข้าศึกเหล่านั้นส่งไปให้จีนด้วย พอดีกับที่ทรงกรีธาทัพไปตีเมืองเชียงใหม่ จึงได้จับเชลยชายหญิงส่งไปถวายจักรพรรดิเฉียนหลง 12 คน เมื่อวันที่ 24 พฤศจิกายน พ.ศ. 2314 จักรพรรดิเฉียนหลงมีรับสั่งให้เปลี่ยนวิเทโศบายต่อสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ต่อมาสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงส่งคนจีนหยุนหนานที่หลบหนีไปต่างประเทศทางทะเลและเชลยศึกพม่าไปให้จีนเป็นระยะๆ ตั้งแต่ พ.ศ. 2315 เป็นต้นมา ราชสำนักชิงได้รับรองสถานภาพพระมหากษัตริย์อย่างเป็นทางการเมื่อเดือนสิงหาคม พ.ศ. 2315<ref name="จิ้มก้องขอหองโอรสสวรรค์"/>

รัฐบาลจีนโดยราชสำนักชิงแสดงมิตรไมตรีต่อรัฐบาลสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีด้วยการอนุญาตเป็นกรณีพิเศษให้ขายยุทธปัจจัยได้ ซึ่งกฎหมายของราชสำนักชิงห้ามไม่ให้ค้าขายสินค้าเหล่านี้ การซื้อขายดังกล่าวเกิดขึ้น 2 ครั้ง ครั้งที่ 1 ทรงส่งเฉินว่านเซิ่ง พ่อค้าชาวจีนไปซื้อกำมะถันจำนวน 50 หาบและกระทะเหล็กจำนวน 500 ใบ เมื่อ พ.ศ. 2318 และครั้งที่ 2 ทรงส่งโม่กว่างอี้ พ่อค้าชาวจีนอีกคนหนึ่งไปซื้อกำมะถันอีก 100 หาบ เมื่อ พ.ศ. 2320 จักรพรรดิเฉียนหลงมีพระราชกระแสรับสั่งต่อข้าหลวงใหญ่มณฑลกวางตุ้งและกวางสีว่า หากรัฐบาลสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีจะซื้อดินประสิวหรือสินค้าจำเป็นอื่นๆ เพิ่มเติมก็ให้จัดหาให้ตามพระราชประสงค์<ref name="จิ้มก้องขอหองโอรสสวรรค์"/> ต่อมาปี พ.ศ. 2324 ทรงแต่งคณะราชทูตนำเครื่องราชบรรณาการไปถวายแด่จักรพรรดิเฉียนหลงเพื่อสถาปนาความสัมพันธ์ทางการทูตระหว่างไทยกับจีนอย่างเป็นทางการ คณะราชทูตที่เดินทางไปเมืองปักกิ่งประกอบด้วย พระยาสุนทรอภัย ราชทูต หลวงพิไชยเสน่หา อุปทูต หลวงพจนาพิมล ตรีทูต ขุนพจนาพิจิตร ท่องสื่อ และหมื่นพิพิธวาจา ปันสื่อ พระนามพระเจ้าตากสินในพระราชสาสน์ใช้ว่า '''"สมเด็จพระเจ้ากรุงพระมหานครศรีอยุธยา"''' และเรียกจักรพรรดิเฉียนหลงว่า '''"สมเด็จพระเจ้ากรุงต้าฉิ้ง"''' จักรพรรรดิเฉียนหลงทรงต้อนรับคณะราชทูตไทยเป็นอย่างดี พระราชทานเลี้ยงโต๊ะที่พระตำหนักซัมเกาสุ่นฉาง<ref>[https://digital.lib.kmutt.ac.th/kingtaksin/History_K_Taksin.pdf สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช] หน้า 70-71.</ref>

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงพระราชดำริว่า การมีเส้นทางคมนาคมที่ดีเป็นประโยชน์ในทางค้าขายมากกว่า ดังนั้น ในฤดูหนาวหากว่างจากศึกสงคราม จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตัดถนนและขุดคลอง จะเห็นได้จากแนวถนนเก่า ๆ ใน[[เขตธนบุรี]]ซึ่งมีอยู่หลายสาย ส่วนการขุดชำระคลองมักมีวัตถุประสงค์เบื้องต้นเพื่อประโยชน์ทางยุทธศาสตร์ เช่น คลองท่าขาม จาก[[นครศรีธรรมราช]]ไปออกทะเล เป็นต้น<ref>[https://digital.lib.kmutt.ac.th/kingtaksin/History_K_Taksin.pdf สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช] หน้า 71.</ref>

=== ด้านสังคม ศาสนา และการศึกษา ===
[[file:(2023) วัดอินทารามวรวิหาร เขตธนบุรี กรุงเทพมหานคร (56).jpg|thumb|200px|วัดอินทารามวรวิหาร (วัดบางยี่เรือนอก หรือวัดบางยี่เรือใต้) พระอารามหลวง วัดประจำรัชกาลของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี]]

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้จัดระเบียบสังฆมณฑลทันทีหลังตั้งกรุง ครั้งที่ยกทัพไปปราบชุมนุมเจ้าพระฝางเมื่อทรงเห็นว่าพระสงฆ์ทางฝ่ายหัวเมืองเหนือมัวหมอง ก็ได้อาราธนาพระราชาคณะจากในกรุงไปสั่งสอน ทำให้พระสงฆ์กลับบริสุทธิ์และเป็นปกติสุขขึ้น<ref name="สมพร เทพสิทธา">[http://www.dhammajak.net/forums/viewtopic.php?f=25&t=19838 การกู้พระศาสนาของพระเจ้าตากสินมหาราช : อาจารย์สมพร เทพสิทธา]</ref> นอกจากนี้พระองค์ยังทรงมุ่งมั่นในการสืบเสาะค้นหาต้นฉบับ[[พระไตรปิฎกภาษาบาลี]]ที่ยังเหลืออยู่หลังจากเสียกรุง เพื่อนำมาคัดลอกจำลองไว้สำหรับการสร้างพระไตรปิฎกฉบับหลวงต่อไป ซึ่งจะเห็นได้จากเมื่อคราวที่เสด็จไปปราบชุมนุมเจ้านครศรีธรรมราชเมื่อ พ.ศ. 2312 ได้มีรับสั่งให้ขอยืมคัมภีร์พระไตรปิฎกจากนครศรีธรรมราชบรรทุกเรือเข้ามาคัดลอกในกรุงธนบุรี และในปีถัดมาในคราวที่เสด็จฯ ไปปราบชุมนุมเจ้าพระฝางที่เมืองอุตรดิตถ์ได้โปรดเกล้าฯ ให้นำพระไตรปิฎกลงมาด้วย ต้นฉบับที่ได้จากเมืองนครศรีธรรมราชซึ่งนับเป็นประโยชน์อย่างยิ่งในการ[[สังคายนาในศาสนาพุทธ|สังคายนาพระไตรปิฎก]]ในสมัยต่อมา<ref name="สมพร เทพสิทธา"/>

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ตรากฎหมายว่าด้วยวัตรปฏิบัติในทางธรรมวินัยของพระสงฆ์ พ.ศ. 2316 โดยถือเป็นต้นฉบับกฎหมายพระสงฆ์ฉบับแรกของไทย<ref>วนา. ''[http://www.prajan.com/webboard/view.php?id=4670&PHPSESSID= พระเจ้าตากสิน ใช้ศาสนา กำหนดจริยธรรมของคนไทย] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110728161127/http://www.prajan.com/webboard/view.php?id=4670&PHPSESSID= |date=2011-07-28 }}'', prajan.com, 7 กุมภภาพันธ์ 2549</ref> และทรงนำแนวคิดทางพระพุทธศาสนามาใช้เป็นหลักในการจัดระเบียบสังคมในสมัยนั้นด้วย<ref>วนา. ''[http://www.oknation.net/blog/vana/2008/04/12/entry-1 พระมหากษัตริย์ กับศาสนา]'', oknation.net, 12 เมษายน 2551</ref>

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงสละพระราชทรัพย์ส่วนพระองค์ เพื่อบูรณปฏิสังขรณ์วัดวาอารามต่าง ๆ เป็นจำนวนมาก และทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ยกฐานะขึ้นเป็นพระอารามหลวง เช่น [[วัดอินทารามวรวิหาร]] [[วัดระฆังโฆสิตารามวรมหาวิหาร]] [[วัดหงส์รัตนารามราชวรวิหาร]] [[วัดอรุณราชวรารามราชวรมหาวิหาร]] [[วัดโมลีโลกยารามราชวรวิหาร]] [[วัดราชคฤห์วรวิหาร]] [[วัดเสาธงหิน]] เป็นต้น<ref name="สมพร เทพสิทธา"/>

ภายหลังจากรบชนะที่เมืองเวียงจันทน์ สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญ[[พระพุทธมหามณีรัตนปฏิมากร]]และพระบางกลับมายังกรุงธนบุรี โดยให้จัดเรือ[[กระบวนพยุหยาตราชลมารค]]จำนวน 246 ลำ และเสด็จพระราชดำเนินขึ้นไปรับด้วยพระองค์เอง แล้วโปรดเกล้าฯ ให้อัญเชิญพระแก้วมรกตไปประดิษฐานไว้ ณ พระอุโบสถ[[วัดอรุณราชวราราม]]<ref name="พันจันทนุมาศ (เจิม)"/><ref name="สมพร เทพสิทธา"/>

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีโปรดเกล้าฯ ให้บำรุงการศึกษาตามวัดต่าง ๆ และยังโปรดเกล้าฯ ให้ตั้งหอหนังสือขึ้นเช่นเดียวกับสมัยอยุธยา ซึ่งคงเทียบได้กับหอพระสมุดในระยะหลัง นอกจากนี้ยังโปรดเกล้าฯให้แสวงหาและรวบรวมตำราต่างๆ ที่กระจัดกระจายไปเมื่อคราวกรุงแตกไว้ที่พระอารามหลวงหรือหามาจำลองไว้เป็นแบบฉบับเพื่อใช้ศึกษาเล่าเรียน<ref>วีณา โรจนราธา. '''กรุงแตก พระเจ้าตากฯ และประวัติศาสตร์ไทย'''. กรุงเทพฯ : กรุงสยามพริ้นติ้ง กรุ๊พ, 2540 หน้า 99 ISBN 978-974-02-0003-1</ref>

สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรียังโปรดเกล้าฯ พระราชทานที่ดินให้สร้าง''โบสถ์[[วัดซางตาครู้ส]]''<ref>[http://www.nairobroo.com/76/modules.php?name=News&file=article&sid=351 ชมโบสถ์ซางตาครู้ส ชิมขนมฝรั่งกุฎีจีน]{{Dead link|date=พฤษภาคม 2017}}</ref>

=== ด้านศิลปกรรม ===
ภายหลังจากที่พระองค์เสด็จพระราชดำเนินไปปราบ[[ชุมนุมเจ้านครศรีธรรมราช]]เมื่อปี พ.ศ. 2312 ทรงนำตัวละครผู้หญิงของเจ้านครศรีธรรมราชเข้ามาเป็นครูฝึกหัดร่วมกับพวกละครที่ทรงรวบรวมได้จากที่อื่น แล้วจัดตั้งเป็นละครหลวงของกรุงธนบุรี โดยยึดแบบฉบับการฝึกละครของกรุงศรีอยุธยา นอกจากนี้ยังได้ทรงพระราชนิพนธ์บทละครเรื่อง[[รามเกียรติ์]] เพื่อให้คณะละครหลวงได้นำไปฝึกหัดออกแสดงด้วย<ref name="วรรณคดีไทย"/> ดังนั้น จึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ฟื้นฟูอย่างเต็มที่เพื่อสร้างบรรยากาศให้รื่นเริงครึกครื้นเหมือนสมัยกรุงศรีอยุธยา ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ประชาชนทั่วไปเปิดการฝึกสอนและออกโรงเล่นได้อิสระ เครื่องแต่งกายไม่ว่าจะเป็นเครื่องต้น เครื่องทรงก็แต่งกันได้ตามลักษณะเรื่อง ส่งผลให้ศิลปะการละครของไทยซึ่งเคยเจริญรุ่งเรืองมากตอนปลายอยุธยากลับฟื้นตัวขึ้นใหม่

โปรดเกล้าฯ ให้สร้าง "'''สมุดภาพไตรภูมิ'''" ขึ้นเมื่อ พ.ศ. 2319 ซึ่งนับได้ว่าเป็นสมุดภาพไตรภูมิขนาดใหญ่เล่มหนึ่งของไทย เมื่อคลี่ออกจะมีความยาวถึง 34.72 เมตร เขียนด้วยสีลงในสมุดทั้ง 2 ด้าน โดยฝีมือช่างเขียน 4 คน ปัจจุบันได้เก็บรักษาไว้ ณ [[หอสมุดแห่งชาติ]] ท่าวาสุกรี กรุงเทพฯ<ref>[https://online.fliphtml5.com/zbzbg/afio/ สมุดภาพไตรภูมิฉบับกรุงศรีอยุธยา-ฉบับกรุงธนบุรีเลม 1]</ref> และอีกฉบับเก็บรักษาอยู่ในพิพิธภัณฑ์สถานแห่งชาติกรุงเบอร์ลิน ประเทศเยอรมนี ซึ่งได้ซื้อไปจากประเทศไทยตั้งแต่ปี พ.ศ. 2436<ref>{{Cite web |url=https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/CZY2WFMZSOO37EEEDMG4X2SKZFZSSG4K |title=Bilderhandschrift Traiphum |access-date=2019-05-27 |archive-date=2019-05-27 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190527084921/https://www.deutsche-digitale-bibliothek.de/item/CZY2WFMZSOO37EEEDMG4X2SKZFZSSG4K |url-status=dead }}</ref>

มีพระราชดำริว่าช่างไทยสมัยธนบุรีมีเหลืออยู่น้อยมากจึงทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้รวบรวมและฟื้นฟูการ[[ช่างสิบหมู่]]ขึ้นใหม่ แต่เนื่องจากมีเวลาจำกัด บ้านเมืองอยู่ในระหว่างสงคราม สิ่งของที่เป็นฝีมือช่างชั้นดีประณีตงดงามในสมัยกรุงธนบุรีจึงหาได้ยาก แต่ที่มีให้เห็นอยู่บ้าง ได้แก่ พระแท่นบรรทมของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ประดิษฐานอยู่ที่วัดอินทาราม พระแท่นสำหรับทรงเจริญวิปัสสนากัมมัฏฐาน ประดิษฐานอยู่ภายในพระวิหารเล็กหน้าพระปรางค์วัดอรุณราชวราราม ตู้ลายรดน้ำที่มีศักราชแจ้งชัดว่าสร้างในสมัยกรุงธนบุรี อยู่ในหอพระสมุดวชิรญาณ ภายใน[[หอสมุดแห่งชาติ]] และท้องพระโรงพระราชวังเดิม ซึ่งเคยเป็นที่ประทับและเสด็จออกว่าราชการ ปัจจุบันอยู่ในการดูแลของกองทัพเรือ<ref>[http://www.changsipmu.com/thaiart_p05.html กรมช่างสิบหมู่] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110515093042/http://www.changsipmu.com/thaiart_p05.html |date=2011-05-15 }} changsipmu.com (ลิงก์เสีย)</ref>

ทรงพระราชนิพนธ์บทละครเรื่อง[[รามเกียรติ์]] เมื่อวันอาทิตย์ เดือน 6 ขึ้น 1 ค่ำ ปีฉลู จุลศักราช 1132 ตรงกับปี พ.ศ. 2313 เป็นปีที่ 3 ในรัชกาลของพระองค์ ทรงพระราชนิพนธ์ไว้ 4 เล่มสมุดไทย คือ เล่ม 1 ตอน พระมงกุฎ เล่ม 2 ตอน หนุมานเกี้ยววารินจนท้าวมาลีวราชมา เล่ม 3 ตอน ท้าวมาลีวราชพิพากษา และเล่ม 4 ตอน ทศกรรฐ์ตั้งพิธีทรายกรด พระลักษณ์ต้องหอกกบิลพัสตร์ จนผูกผมทศกรรฐ์กับนางมณโฑ<ref name="วรรณคดีไทย">[[เปลื้อง ณ นคร]]. '''ประวัติวรรณคดีไทยสำหรับนักศึกษา'''. กรุงเทพฯ : ไทยวัฒนาพานิช, 2517. หน้า 216</ref>

=== สวรรคต ===
{{ดูเพิ่มที่|การสวรรคตของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี}}
[[ไฟล์:Wat Intharam (Wat Bang Yi Ruea Nok) - The stupa of King Taksin (1).JPG|thumb|150px|พระสถูปบรรจุพระบรมอัฐิของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช หน้าพระอุโบสถหลังเดิม [[วัดอินทารามวรวิหาร]] ภายหลังมีผู้ขนานพระสถูปนี้ว่า "พระเจดีย์กู้ชาติ" ร่วมกับพระสถูปอีกองค์หนึ่งที่อยู่ในบริเวณเดียวกัน ซึ่งเชื่อกันว่าบรรจุพระบรมอัฐิของ[[กรมหลวงบาทบริจา]] พระอัครมเหสีของพระองค์]]
ครั้นถึงปี พ.ศ. 2325 ขณะนั้นกรุงธนบุรีมีอายุได้ 15 ปี พระยาสรรค์กับพวกได้ก่อกบฏ [[พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช|สมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึก]]ซึ่งขณะนั้นไปทำศึกกับเขมรจึงกลับมายังกรุงธนบุรี เห็นว่าความไม่สงบของบ้านเมืองเกิดจากสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชมีพระสติวิปลาส จึงให้นำไปสำเร็จโทษด้วยการตัดพระเศียร<ref>''พระราชพงศาวดาร ฉบับพระราชหัตถเลขา'', กรุงเทพฯ : สำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร, 2548, หน้า 230</ref> ณ [[ป้อมวิไชยประสิทธิ์]] แล้วฝังพระบรมศพที่[[วัดบางยี่เรือใต้]] (วัดอินทารามวรวิหาร) เมื่อวันที่ 6 เมษายน พ.ศ. 2325<ref name="นามานุกรม"/> เสด็จสวรรคตขณะมีพระชนมพรรษาได้ 48 พรรษา สิริรวมครองราชย์ได้ 15 ปี และถือเป็นจุดสิ้นสุดของ[[อาณาจักรธนบุรี|กรุงธนบุรี]] จากนั้นจึงได้สืบสวนความผิดของผู้ก่อกบฏ แล้วตัดสินให้นำพระยาสรรค์กับพวกไปประหารชีวิตในเวลาต่อมา<ref>สมชาย พุ่มสอาด, เบื้องหลังกบฏพระยาสรรค์, '''ศิลปวัฒนธรรม''', ปีที่ 4 ฉบับที่ 6, เมษายน 2526 หน้า 8-15</ref>

อย่างไรก็ตาม นอกเหนือจากแนวคิดดังกล่าวแล้ว ยังมีแนวคิดอื่น เช่น ที่เสนอว่าสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีทรงถูกสมเด็จเจ้าพระยามหากษัตริย์ศึกทำรัฐประหาร และแนวคิดที่ว่าพระองค์ทรงสละราชบัลลังก์และลาผนวชไปยังนครศรีธรรมราช เป็นต้น<ref>ทศยศ กระหม่อมแก้ว. '''พระเจ้าตาก สิ้นพระชนม์ที่เมืองนคร'''. กรุงเทพฯ : กรีนปัญญาญาณ จำกัด, 2555. ISBN : 978-616-526-030-5</ref>

== พระราชสันตติวงศ์ ==
{{บทความหลัก|พระราชสันตติวงศ์ในสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี}}

== พระบรมราชานุสรณ์ ==
{{บทความหลัก|พระบรมราชานุสรณ์สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี}}

รัฐบาลไทยประกาศให้วันที่ 28 ธันวาคมของทุกปี ซึ่งตรงกับวันที่พระองค์ทรงปราบดาภิเษกเป็นพระมหากษัตริย์ เป็น "[[วันสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช]]" นอกจากนั้นคณะรัฐมนตรียังมีมติให้ถวายพระราชสมัญญานามว่า '''"สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช"'''<ref name="มหาราช">Donald K. Swearer (2004). Becoming the Buddha: The Ritual of Image. Princeton University Press. ISBN 0-691-11435-8. p. 235</ref> [[นิธิ เอียวศรีวงศ์]] ได้บันทึกไว้ว่า พระองค์ทรงเป็นวีรกษัตริย์ของชาติไทยที่ประชาชนรู้จักดีที่สุด และมีศาลเทพารักษ์และพระบรมราชานุสาวรีย์ถวายแด่พระองค์มากกว่าอดีตพระมหากษัตริย์ไทยพระองค์ใด<ref>นิธิ เอียวศรีวงศ์. หน้า 55.</ref> 

รัฐบาล[[แปลก พิบูลสงคราม|จอมพล ป. พิบูลสงคราม]] พร้อมทั้งเหล่าพสกนิกรชาวไทย ได้พร้อมใจกันสร้างพระราชอนุสาวรีย์ประดิษฐาน ณ [[วงเวียนใหญ่]] ฝั่งธนบุรี ซึ่งศาสตราจารย์[[ศิลป พีระศรี]] คณบดีคณะประติมากรรม [[มหาวิทยาลัยศิลปากร]]ขณะนั้น เป็นผู้ออกแบบ  ทางราชการได้ประกอบพระราชพิธีเปิดและถวายบังคมพระบรมราชานุสาวรีย์ครั้งแรกเมื่อวันที่ 17 เมษายน พ.ศ. 2497 และต่อมาวันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2497 จึงมีรัฐพิธีเปิดเป็นทางการอีกครั้งหนึ่ง โดย[[พระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช]]เสด็จพระราชดำเนินทรงวางพวงมาลา ถวายราชสักการะ ต่อมาทางราชการกำหนดให้วันที่ 28 ธันวาคม เป็นวันถวายบังคมพระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชเช่นกัน<ref>[http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php/สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511054203/http://www.panyathai.or.th/wiki/index.php/%E0%B8%AA%E0%B8%A1%E0%B9%80%E0%B8%94%E0%B9%87%E0%B8%88%E0%B8%9E%E0%B8%A3%E0%B8%B0%E0%B9%80%E0%B8%88%E0%B9%89%E0%B8%B2%E0%B8%95%E0%B8%B2%E0%B8%81%E0%B8%AA%E0%B8%B4%E0%B8%99%E0%B8%A1%E0%B8%AB%E0%B8%B2%E0%B8%A3%E0%B8%B2%E0%B8%8A |date=2011-05-11 }}, พระราชประวัติสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช - คลังปัญญาไทย</ref> อนุสาวรีย์ดังกล่าวเป็นพระบรมรูปกำพระแสงดาบในพระหัตถ์ขวา วัดความสูงจากตีนม้าทรงถึงยอดพระมาลาได้ประมาณ 9 เมตร ตั้งอยู่บนฐานคอนกรีตเสริมขนาด 8.90 × 1.80 × 3.90 เมตร 

ธนาคารแห่งประเทศไทยออกธนบัตรชุดที่ 12 เรียก ''ธนบัตรชุดมหาราช'' โดยพระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราชในสวนสาธารณะทุ่งนาเชย จังหวัดจันทบุรี ปรากฏอยู่หลังธนบัตรมูลค่า 20 บาทที่ออกเมื่อวันที่ 28 ธันวาคม 2524<ref>{{cite web|url=  http://www.bot.or.th/English/Banknotes/HistoryANdSeriesOfBanknotes/Pages/Banknote_Series12.aspx|title=  The Great Series|author=  Wararat|author2=  Sumit|date=  February 23, 2012|work=  Banknotes > History and Series of Banknotes > Banknotes, Series 12|publisher=  [[ธนาคารแห่งประเทศไทย|Bank of Thailand]]|accessdate=  June 7, 2013|quote=  20 Baht Back—Notification Date November 2, 1981 Issue Date December 28, 1981|archive-date=  2019-05-18|archive-url=  https://web.archive.org/web/20190518200615/https://www.bot.or.th/English/Banknotes/HistoryANdSeriesOfBanknotes/Pages/Banknote_Series12.aspx|url-status=  dead}}</ref> 

สกุล ณ นคร สืบเชื้อสายชายสายตรงจากสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี<ref>Handley, p. 466</ref>

สุสานบรรจุฉลองพระองค์ของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีและพระบรมวงศานุวงศ์ตั้งอยู่ในอำเภอเฉิงไห่ มณฑลกวางตุ้งในประเทศจีนใน พ.ศ. 2464 เชื่อกันว่าผู้สืบเชื้อสายของสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรีส่งฉลองพระองค์นี้ให้ไปฝังตามธรรมเนียมจีน ซึ่งสนับสนุนการอ้างว่าที่แห่งนี้เป็นบ้านเกิดของพระบรมราชชนก<ref>{{cite book|title=Siam Chinese boat Chinese in Bangkok regend|year=2001|author=Pimpraphai Pisalbutr|publisher=Nanmee Books|page=93|isbn=974-472-331-9}}
</ref>

นอกจากนี้ กองทัพเรือยังตั้งชื่อเรือหลวง ''[[เรือหลวงตากสิน|ตากสิน]]'' ซึ่งเป็นรุ่นดัดแปลงของเรือฟริเกตไทป์ 53 ที่ผลิตในจีน เป็นการถวายพระเกียรติ และยังได้รับการถวายพระราชสมัญญานามเป็นพระบิดาแห่ง[[ทหารม้า]]ไทย<ref>[http://pr.prd.go.th/saraburi/ewt_news.php?nid=178 ศูนย์การทหารม้าสระบุรีจัดพิธีถวายราชสักการะและถวายบังคมพระบรมรูปสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช “พระบิดาแห่งการทหารม้าไทย”]{{ลิงก์เสีย|date=สิงหาคม 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, สำนักงานประชาสัมพันธ์จังหวัดสระบุรี, 4 ม.ค. 2554</ref>

== ในวัฒนธรรมสมัยนิยม ==
มีนักแสดงผู้รับบท สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ได้แก่

* [[สถาพร มุกดาประกร]] จากภาพยนตร์เรื่อง ทหารเสือพระเจ้าตาก (2498)
* [[กำธร สุวรรณปิยะศิริ]] จากละครเรื่อง ทหารเสือพระเจ้าตาก (2527)
* [[ชินมิษ บุนนาค]] จากละครเรื่อง [[ฟ้าใหม่]] (2547)
* [[ฉัตรชัย เปล่งพานิช]] จากละครเรื่อง ตากสินมหาราช (2550)
* [[ศรราม เทพพิทักษ์]] จากละครเรื่อง [[ศรีอโยธยา]] (2560)
* [[อธิชาติ ชุมนานนท์]] จากละครเรื่อง [[หนึ่งด้าวฟ้าเดียว]] (2561)
* [[สุรวุฑ ไหมกัน]] จากละครเรื่อง [[สายโลหิต]] (2561)
* [[วันชนะ สวัสดี]] จากละครซีรีส์ [[ศรีอโยธยา]] ภาค 2 (2562)

== เชิงอรรถ ==
{{reflist|35em|group=เชิงอรรถ|refs=}}

== ดูเพิ่ม ==
* [[รายพระนามพระมหากษัตริย์ไทย]]
* [[ศาลพระเจ้าตากสิน พระราชวังเดิม]]
* [[อาณาจักรธนบุรี]]
* [[ความสัมพันธ์กับต่างชาติสมัยกรุงธนบุรี]]

== อ้างอิง ==
{{รายการอ้างอิง|2}}

== บรรณานุกรม ==
{{เริ่มอ้างอิง}}
* {{cite book|title=Gentleman Capitalists: British Imperialism in Southeast Asia 1770-1890|author=Anthony Webster|publisher=I.B. Tauris|isbn=1-86064-171-7}}
* {{cite book|title=Blood Brothers: The Criminal Underworld of Asia|author=Bertil Lintner|publisher=Macmillan Publishers|page=|isbn=1-4039-6154-9}}
* {{cite book|title=Moon Handbooks: Southeast Asia 4 Ed|author=Carl Parkes|publisher=Avalon Travel Publishing|isbn=1-56691-337-3}}
* {{cite book|title=A History of Thailand|author=Chris Baker, Pasuk Phongpaichit|publisher=[[Cambridge University Press]]|isbn=0-521-81615-7}}
* {{cite book|title=Lords of Life : A History of the Kings of Thailand|author=Chula Chakrabongse, Prince|publisher=Alvin Redman Limited|isbn=}}
* {{cite book|title=Thailand: A Short History|author=David K. Wyatt|publisher=Yale University Press|pages=|isbn=0-300-03582-9}}; [http://www.usmta.com/history-4.htm Siamese/Thai history and culture-Part 4] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070820203758/http://www.usmta.com/history-4.htm |date=2007-08-20 }}
* {{cite book|title=Becoming the Buddha: The Ritual of Image|author=Donald K. Swearer|year=2004|publisher=Princeton University Press|pages=|isbn=0-691-11435-8}}
* {{cite book|title=Time Out Bangkok: And Beach Escapes|author=Editors of Time Out|publisher=Time Out|pages=|isbn=1-84670-021-3}}
* {{cite book|title=Commerce and Capitalism in Chinese Societies|pages=|author=Gary G. Hamilton|year=2006|publisher=Routledge|isbn=0-415-15704-8}}
* {{cite book|title=The King Never Smiles|author=Paul M. Handley|publisher=London : Country Life|pages=|isbn=0-300-10682-3}}
* Prida Sichalalai. (1982, December). "The last year of King Taksin the Great". ''Arts & Culture Magazine'', (3, 2).
* {{cite book|title=A History of Thailand|year=1990|author=Rong Syamananda|publisher=[[Chulalongkorn University]]|pages=|isbn=974-07-6413-4}}
* {{cite book|title=Tay Son: Rebellion in 18th Century Vietnam|author=Thomas J. Barnes|publisher=[[Xlibris]] Corporation|pages=|isbn=0-7388-1818-6}}
* {{cite book|title=A History of Siam|year=1924|author=W.A.R. Wood|publisher=Chiengmai|pages=|isbn=}}
* {{cite book|title=Editorial Research Reports on World Affairs|year=1966|author=William B. Dickinson|publisher=[[Congressional Quarterly]]|pages=|isbn=}}
* {{cite book|title=พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาที่ ๔ (พระเจ้าตากสิน) จุลศักราช ๑๑๒๘-๑๑๔๔.|year=2472|author=กรมตำรา [[กระทรวงธรรมการ]]|publisher=กรมตำรา กระทรวงธรรมการ|isbn=}}
* {{cite book|title=กรุงธนบุรี ในสมัยอยุธยาถึงต้นรัตรโกสินทร์|year=2555|author=กรรณิการ์ สุธีรัตนาภิรมย์|publisher=วิทยานิพนธ์ปริญญาปรัชญาดุษฎีบัณฑิต สาขาวิชาโบราณคดีสมัยประวัติศาสตร์ ภาควิชาโบราณคดี บัณฑิตวิทยาลัย [[มหาวิทยาลัยศิลปากร]]|isbn=}}
* {{cite book|title=พระราชประวัติสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช|year=2524|author=คณะศึกษานิเทศก์ สำนักงานการประถมศึกษา จังหวัดจันทบุรี|publisher=อมรินทร์การพิมพ์|isbn=}} (จัดพิมพ์เนื่องในวโรกาสพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาภูมิพลอดุลยเดช มหิตลาธิเบศรรามาธิบดี จักรีนฤบดินทรสยามินราธิราช บรมนาถบพิตร เสด็จพระราชดำเนิน มาทรงประกอบพิธีเปิดพระบรมราชานุสาวรีย์สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช ณ จังหวัดจันทบุรี วันที่ 28 ธันวาคม พ.ศ. 2524 ตรงกับวันจันทร์ ขึ้น 3 ค่ำ เดือนยี่ ปีระกา)
* {{cite book|title=สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช|year=2548|author=จรรยา ประชิตโรมรัน|publisher=สำนักพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย|isbn=9745835927}}
* {{cite book|title=ประวัติศาสตร์ไทยสมัย พ.ศ. ๒๓๕๒-๒๔๕๓ ด้านเศรษฐกิจ|year=2541|author=ชัย เรืองศิลป์|publisher=ไทยวัฒนาพานิช|isbn=9740841244}}
* {{cite book|title=สถานะทางประวัติศาสตร์ของสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช พ.ศ. 2310-2497|year=2545|author=ณัฏฐ์พร บุนนาค|publisher=วิทยานิพนธ์ปริญญาอักษรศาสตรมหาบัณฑิต สาขาวิชาประวัติศาสตร์ ภาควิชาประวัติศาสตร์ คณะอักษรศาสตร์ [[จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย]]|isbn=9741718632}}
* {{cite book|title=พระราชพงศาวดารกรุงธนบุรี ฉบับหมอบลัดเล|year=2551|author=[[แดน บีช บรัดเลย์]]|publisher=มติชน|isbn=9789740201779}}
* {{cite book|title=พระเจ้าตาก สิ้นพระชนม์ที่เมืองนคร|year=2555|author=ทศยศ กระหม่อมแก้ว|publisher=กรีนปัญญาญาณ จำกัด|isbn=9786165260305}}
* {{cite book|title=กรุงแตก, พระเจ้าตากฯ และประวัติศาสตร์ไทย|year=2550|author=[[นิธิ เอียวศรีวงศ์]]|publisher=ศิลปวัฒนธรรม40201779}}
* {{cite book|title=การเมืองไทยสมัยพระเจ้ากรุงธนบุรี|year=2550|author=[[นิธิ เอียวศรีวงศ์]]|publisher=[[มติชน]]|isbn=9789740201779}}
* {{cite book|title=มหาราชวงษ์พงศวดารพม่า|year=2545|author=นายต่อ : แปล ; พิเศษ เจียจันทร์พงษ์ : บทนำเสนอ ; สุจิตต์ วงษ์เทศ : บรรณาธิการ|publisher=มติชน|isbn=9743225951}}
* {{cite book|title=ประวัติวรรณคดีไทยสำหรับนักศึกษา|year=2517|author=เปลื้อง ณ นคร|publisher=ไทยวัฒนาพานิช|isbn=}}
* {{cite book|title=สำเภาสยาม ตำนานเจ๊กบางกอก|year=2544|author=พิมพ์ประไพ พิศาลบุตร|publisher=นานมีบุ๊คส์|isbn=9744723319}}
* {{cite book|title=นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย|year=2554|author=มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา|publisher=มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา|isbn=9786167308258}}
* {{cite book|title=บรรพบุรุษไทย : สมัยกรุงธนบุรีและรัตนโกสินทร์ตอนต้น|year=2546|author=วัลลภา รุ่งศิริแสงรัตน์|publisher=โรงพิมพ์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย|isbn=9741323948}}
* {{cite book|title=พระเจ้าตากสินมหาราชแห่งชาติไทย|year=2550|author=ส.พลายน้อย|publisher=พิมพ์คำ|isbn=9789747507201 }}
* {{cite book|title=ไทยรบพม่า|year=2463|author=[[สมเด็จกรมพระยาดำรงราชานุภาพ]]|publisher=มติชน|isbn=9789740201779}}
{{จบอ้างอิง}}

== แหล่งข้อมูลอื่น ==
{{คอมมอนส์-หมวดหมู่|Taksin|สมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี}}
{{ผู้สร้างสรรค์ที่วิกิซอร์ซ}}
* [http://www.dsdw2016.dsdw.go.th/download/20120629153225.pdf นามานุกรมพระมหากษัตริย์ไทย] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190527074801/http://www.dsdw2016.dsdw.go.th/download/20120629153225.pdf |date=2019-05-27 }}, มูลนิธิสมเด็จพระเทพรัตนราชสุดา
* [https://digital.lib.kmutt.ac.th/kingtaksin/History_K_Taksin.pdf พระราชประวัติสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช], คณะศึกษานิเทศก์ สำนักงานการประถมศึกษา จังหวัดจันทบุรี
* [https://digital.lib.kmutt.ac.th/kingtaksin/b_k_taksin_1.pdf แบบเรียนพงศาวดารกรุงธนบุรี แผ่นดินสมเด็จพระบรมราชาที่ ๔ (พระเจ้าตากสิน) จุลศักราช ๑๑๒๘ ถึง ๑๑๔๔.]
* [http://3king.lib.kmutt.ac.th/ 3 กษัตริย์], เว็บไซต์[[มหาวิทยาลัยเทคโนโลยีพระจอมเกล้าธนบุรี]]
* [http://www.wangdermpalace.org/King%20Taksin_th.html ประวัติพระราชวังเดิม], มูลนิธิอนุรักษ์โบราณสถานในพระราชวังเดิม กองบัญชาการกองทัพเรือ
* [http://thkhon.multiply.com/photos/album/47/Ramakien_KingDhonburi รามเกียรติ์ ฉบับสมเด็จพระเจ้ากรุงธนบุรี ของสำนักวรรณกรรมและประวัติศาสตร์ กรมศิลปากร] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110513143101/http://thkhon.multiply.com/photos/album/47/Ramakien_KingDhonburi |date=2011-05-13 }}
* [http://textbooksproject.org/wp-content/uploads/2017/09/1พญาทะละ.pdf พญาทะละ พระเจ้าตากสิน และไตเซิน], มูลนิธิโตโยต้าประเทศไทยและมูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์
* [http://textbooksproject.org/wp-content/uploads/2017/09/2อวสานพระเจ้าตาก.pdf “อวสานพระเจ้าตากฯ” จากพระราชพงศาวดารถึงวรรณกรรมปัจจุบัน], มูลนิธิโตโยต้าประเทศไทยและมูลนิธิโครงการตำราสังคมศาสตร์และมนุษยศาสตร์
* [https://sejarah-nusantara.anri.go.id/media/dasadefined/HartaKarunArticles/hk028_siam/hk28_siam_1769_eng_v20161109.pdf Letter from the acting Phrakhlang Phya Phiphat Kosa in Siam to the Supreme Government in Batavia, 13 January 1769, and the answer from Batavia, 29 May 1769] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220210084527/https://sejarah-nusantara.anri.go.id/media/dasadefined/HartaKarunArticles/hk028_siam/hk28_siam_1769_eng_v20161109.pdf |date=2022-02-10 }}

{{เริ่มกล่อง}}
{{สืบตำแหน่ง
| สี1         = #FFCC00
| สี2         = 
| สี3         = #FFCC00
| รูปภาพ             = Seal of Ayutthaya (King Narai).png
| ตำแหน่ง           = พระเจ้ากรุงศรีอยุธยา<br />([[ราชวงศ์ธนบุรี]])
| จำนวนตำแหน่ง  = 
| ก่อนหน้า          = [[สมเด็จพระที่นั่งสุริยาศน์อมรินทร์]]<br> ([[ราชวงศ์บ้านพลูหลวง]]) <br />''กรุงศรีอยุธยา''
| จำนวนก่อนหน้า =   
| ถัดไป              = [[พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช]]<br>([[ราชวงศ์จักรี]])<br /> ''กรุงรัตนโกสินทร์''
| จำนวนถัดไป     =   
| ช่วงเวลา           = 6 พฤศจิกายน พ.ศ. 2310 – 6 เมษายน พ.ศ. 2325
}}
{{จบกล่อง}}

{{พระมหากษัตริย์ไทย}}
{{มหาราช}}
{{Authority control}}

{{เรียงลำดับ|กรุงธนบุรี}}
{{อายุขัย|2277|2325}}
[[หมวดหมู่:สมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช| ]]
[[หมวดหมู่:พระมหากษัตริย์ไทยในคริสต์ศตวรรษที่ 18]]
[[หมวดหมู่:มหาราชแห่งประเทศไทย]]
[[หมวดหมู่:กวีชาวไทย]]
[[หมวดหมู่:ทหารบกชาวไทย]]
[[หมวดหมู่:ชาวไทยเชื้อสายแต้จิ๋ว]]
[[หมวดหมู่:ขุนนางในสมัยกรุงศรีอยุธยา]]
[[หมวดหมู่:พระมหากษัตริย์ผู้ทรงก่อตั้ง]]
[[หมวดหมู่:พระมหากษัตริย์ไทยที่ถูกสำเร็จโทษ]]
[[หมวดหมู่:ผู้ถูกประหารชีวิตโดยการตัดศีรษะ]]
[[หมวดหมู่:บุคคลในประวัติศาสตร์กรุงรัตนโกสินทร์]]