อรหัน

สำหรับพระอริยสงฆ์ ดูที่ พระอรหันต์

ประติมากรรมอรหัน ผลงานของธงชัย ศรีสุขประเสริฐ

อรหัน (/ออ-ระ-หัน/) เป็นสัตว์ในป่าหิมพานต์ชนิดหนึ่ง มีรูปร่างตัวและปีกเป็นนก มีสองตีน แต่มีศีรษะเป็นมนุษย์หรือยักษ์ ลักษณะคล้ายกับกินรีแต่มีขนาดเล็กกว่า มักพบตามภาพจิตรกรรมฝาผนังต่าง ๆ เช่น จิตรกรรมฝาผนังที่อุโบสถวัดสุทัศนเทพวรารามราชวรมหาวิหาร หรือภาพลายรดน้ำตามตู้พระธรรม เป็นต้น

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ มีพระราชวินิจฉัยเรื่องอรหันนี้คงมีต้นเค้าจาก "เครูบ" จากวัฒนธรรมของตะวันตก ไว้ความว่า "รูปมนุษย์มีปีกที่เรียกกันว่าตัว ‘อรหัน’ นั้น… เคยสังเกตเห็นชอบเขียนในลวดลายและทำรูปภาพตัวเช่นนั้นมาตั้งแต่รัชกาลที่ 2 ก่อนนั้นขึ้นไปไม่เห็นทำคิดว่าสมัยนั้นเป็นสมัยชอบเปลี่ยนแปลงแผลงลวดลายไปต่าง ๆ และชอบเอาลายฝรั่งมาใช้ น่าจะมาแต่รูปเทวดาเด็ก ๆ ของฝรั่งที่เรียกว่า CHERUB ดอกกระมัง ใคร่จะเดาว่าได้ชื่อมาจากโปรตุเกส เรียกเสียงคล้าย ๆ กันว่า อรหันต์ จึงเลยกลายมาเป็นอรหัน"

รูปอรหันนี้ปรากฏเป็นรูปแกะสลักไม้ที่หอเขียนของวังสวนผักกาด เข้าใจว่าสร้างในรัชสมัยของสมเด็จพระนารายณ์มหาราช โดยรูปนั้นมีศีรษะเป็นแบบฝรั่ง และมีรูปปั้นอรหันที่หน้าบันพระอุโบสถวัดอินทรารามที่จังหวัดราชบุรีอีกแห่งหนึ่ง ซึ่งสร้างในรัชสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราชเช่นกัน