จิงโจ้ (เทพปกรณัม)

สำหรับความหมายอื่น ดูที่ จิงโจ้ (แก้ความกำกวม)

จิตรกรรมจิงโจ้

จิงโจ้ เป็นสัตว์ในจินตนาการชนิดหนึ่งของไทย มีรูปร่างหน้าตาอย่างมนุษย์แต่มีปีกและตีนอย่างนก คล้ายอรหันและกินรี โดยชื่อ จิงโจ้ นี้ เป็นชื่อนกขนาดเล็กชนิดหนึ่ง ร้องเสียง จี-โจ้ จี-โจ้ เมื่อร้องก็จะโยกหัวและตัวไปมา แลดูยงโย่ยงหยก ปรากฏในพระราชนิพนธ์ อิเหนา ของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก ความว่า

กระลุมพูจับกระลำพักพ้อ		จิงโจ้จับจิงจ้อแล้วส่งเสียง

ด้วยลักษณะของนกจิงโจ้นี้ ชาวไทยจึงนำไปจินตนาการเป็นสัตว์พิเศษขึ้นมา ปรากฏภาพจิงโจ้โล้สำเภาที่บานหน้าต่างภายในอุโบสถวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร เป็นภาพลายรดน้ำสมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นภาพหมากำลังเห่าตัวประหลาดคือตัวจิงโจ้ที่เกาะหัวเรือสำเภา จะตกแหล่ไม่ตกแหล่ จากภาพนี้สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาดำรงราชานุภาพ ทรงอธิบายไว้ว่า "การที่เอาคำเด็กร้องเล่นมาเขียนเป็นรูปภาพที่วัดพระเชตุพนคงเป็นพระราชดำริของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวเป็นแน่ และเมื่อเขียนรูปภาพแล้วคงได้ทอดพระเนตร มิใช่รูปเขียนตามอำเภอใจช่าง ที่ช่างเขียนรูปจิงโจ้หน้าเป็นมนุษย์ ตีนเป็นนกนั้น ต้องมีอะไรเป็นหลักฐานว่า รูปร่างจิงโจ้เป็นเช่นนั้น" เพราะช่างเขียนทราบว่าจิงโจ้เป็นนก หากจะวาดเป็นนก ก็จะขัดกับบทร้องเพลง ที่ระบุว่าจิงโจ้สามารถดำผุดดำว่ายในน้ำได้ จึงวาดให้จิงโจ้มีความเป็นมนุษย์มากกว่านก บ้างอธิบายว่าเป็น "คนประหลาด" หรือ "สัตว์ประหลาด"

จิงโจ้ปรากฏในบทเพลงกล่อมเด็กในสมัยก่อน ตามอย่างบทร้องโดยราชบัณฑิตยสภา ความว่า

จิงเอ๋ยจิงโจ้		มาโล้สำเภา
หมาในไล่เห่า		จิงโจ้ตกน้ำ

หมาในไล่ซ้ำ		จิงโจ้ดำหนี
เอากล้วยสองหวี		รับขวัญจิงโจ้

หรือตามอย่างบทร้องใน ฉันท์เยาวพจน์ ของเปโมรา ความว่า

๏ จิงโจ้เอย	มาโล้สำเภา	หมาไล่เห่า
จิงโจ้ตกน้ำ	หมาไล่ซ้ำ	จิงโจ้ดำหนี
ได้กล้วยสองหวี	รับขวัญจิงโจ้	โห่ฮิ้ว ฯ

ส่วนภาพจิงโจ้โล้สำเภาที่บานหน้าต่างด้านล่างภายในอุโบสถวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามราชวรมหาวิหาร ของเดิมตั้งแต่สมัยพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวถูกลบทิ้งเมื่อ พ.ศ. 2525

ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัวมีการตั้งโขลนเป็นทหารหญิง ก็ทรงเรียกว่าจิงโจ้ ต่อมาในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ชาวไทยรู้จักแกงการู (สมัยนั้นเรียกว่า กังกูลู) สัตว์มีกระเป๋าหน้าท้องชนิดหนึ่งของประเทศออสเตรเลีย จึงเรียกสัตว์ชนิดนี้ว่า "จิงโจ้" ด้วยเป็นสัตว์แปลก มักยืนยงโย่ยงหยก ตั้งแต่ พ.ศ. 2404–2439 เป็นต้นมา ปรากฏการใช้ชื่อ "จิงโจ้" สำหรับ "แกงการู" ในพจนานุกรม ศริพจน์ภาษาไทย์ ของบาทหลวงฌ็อง-บาติสต์ ปาลกัว แก้ไขเพิ่มเติมโดยบาทหลวงเวย์ ตีพิมพ์เมื่อ พ.ศ. 2439 ดังคำกราบทูลของพระยาอนุมานราชธน (ยง เสฐียรโกเศศ) ต่อสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เมื่อวันที่ 26 กรกฎาคม พ.ศ. 2483 ความว่า "ข้าพเจ้าสืบได้ความมาอย่างนี้ จิ้งโจ้ เดิมเป็นชื่อนก คือ นกจีโจ้ โดยที่นกอย่างนี้มีอาการโยกไปย้ายมาไม่อยู่นิ่ง ไปเข้ากับคำว่า จิ้ง และ จี้ ในภาษาไทยใหญ่และไทยย้อย แปลว่า โคลง จึงเอาลักษณะนั้นมาตั้งให้ตัวแกงกะรู..."