สมเด็จพระอัยยิกาเจ้า

สมเด็จพระอัยยิกาเจ้า เป็นพระอิสริยยศของพระอัยยิกา (ย่า) ของพระเจ้าแผ่นดินพระองค์ปัจจุบัน ซึ่งเป็นพระอัครมเหสีของพระเจ้าแผ่นดินในรัชกาลก่อน ๆ และยังมีพระชนมชีพอยู่ โดยแต่ละประเทศ เรียกพระอิสริยยศแตกต่างกัน ดังนี้

พระราชสถานะ

ในประเทศจีน

เรียกตำแหน่งนี้ว่า ไทฮองไทเฮา หรือ ไท่หวงไท่โฮ่ว เช่น

• ราชวงศ์ซ่ง
  • จักรพรรดินีเฉา พระอัครมเหสีในจักรพรรดิซ่งเหรินจง เป็นพระอัยยิกาในจักรพรรดิซ่งเฉินจง
• ราชวงศ์หยวน
  • จักรพรรดินีพูดาซิรี พระอัครมเหสีในจักรพรรดิหยวนเหวินจง เป็นพระอัยยิกาในจักรพรรดิหยวนฮุ่ยจง
• ราชวงศ์หมิง
  • จักรพรรดินีเฉิงเซี่ยวเจา พระอัครมเหสีในจักรพรรดิหงซี เป็นพระอัยยิกาในจักรพรรดิหมิงอิงจง
  • จักรพรรดินีเซี่ยวหนิง พระอัครราชเทวีในจักรพรรดิว่านลี่ เป็นพระอัยยิกาในจักรพรรดิหงกวง
• ราชวงศ์ชิง
  • จักรพรรดินีเซี่ยวจฺวัง พระราชเทวีในจักรพรรดิหวงไถจี๋ และเป็นพระอัยยิกาในจักรพรรดิคังซี

ในประเทศญี่ปุ่น

เรียกตำแหน่งนี้ว่า ไทโคไทโง เช่น

• จักรพรรดินีโชชิ สมเด็จพระจักรพรรดินีในจักรพรรดิอิจิโจ และเป็นพระอัยยิกาในจักรพรรดิโกะ-เรเซและจักรพรรดิโกะ-ซันโจ

ในอาณาจักรโชซ็อน

เรียกตำแหน่งนี้ว่า แทวังแทบี เช่น

• พระนางช็องฮี สมเด็จพระราชินีในพระเจ้าเซโจ และเป็นพระอัยยิกาในพระเจ้าซ็องจง
• พระนางซุนว็อน สมเด็จพระราชินีในพระเจ้าซุนโจ และเป็นพระอัยยิกาในพระเจ้าฮ็อนจง

นอกจากนี้ยังมีเจ้านายฝ่ายในที่ได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระอัยยิกาเจ้า โดยที่มิได้เป็นสมเด็จพระราชินีมาก่อน อาจได้รับการสถาปนาเป็นสมเด็จพระราชชนนีพันปีหลวงในรัชกาลก่อนหน้านั้น หรือสถาปนาหลังจากเจ้านายฝ่ายในพระองค์นั้นสวรรคตแล้ว ได้แก่

• พระนางอินซู พระชายาในเจ้าชายรัชทายาทอึยกย็อง และเป็นพระอัยยิกาในพระเจ้ายอนซันและพระเจ้าชุงจง
• พระนางฮเยกย็อง พระชายาในเจ้าชายรัชทายาทซาโด และเป็นพระอัยยิกาในพระเจ้าซุนโจ

ในประเทศไทย

เรียกตำแหน่งนี้ว่า สมเด็จพระอัยกีเจ้า หรือ สมเด็จพระอัยยิกาเจ้า มีพระนามดังนี้

กรุงศรีอยุธยา

• สมเด็จพระอัยกีเจ้า กรมพระเทพามาตย์ เป็นพระมเหสีในสมเด็จพระเพทราชา และเป็นสมเด็จพระอัยกีเจ้าในสมเด็จพระที่นั่งท้ายสระและสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศ

กรุงรัตนโกสินทร์

1. สมเด็จพระอมรินทราบรมราชินี (พ.ศ. 2281 - 2369) เป็นพระอรรคชายาเดิมในพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช และเป็นสมเด็จพระอัยยิกาเจ้าในพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวและพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว
2. สมเด็จพระศรีสวรินทิราบรมราชเทวี พระพันวัสสาอัยยิกาเจ้า (พ.ศ. 2405 - 2498) เป็นสมเด็จพระบรมราชเทวีในพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และเป็นสมเด็จพระอัยยิกาเจ้าในพระบาทสมเด็จพระปรเมนทรมหาอานันทมหิดล พระอัฐมรามาธิบดินทรและพระบาทสมเด็จพระมหาภูมิพลอดุลยเดชมหาราช บรมนาถบพิตร

ล้านนา

เรียกตำแหน่งนี้ว่า มหาเทวีเจ้าตนย่า เช่น

• พระนางสิริยศวดีเทวี เป็นพระมเหสีในพญายอดเชียงราย เป็นพระอัยยิกาในพระเมืองเกษเกล้า