วันพยาธิแพทย์ไทย ตรงกับวันที่ 26 พฤษภาคมของทุกปี โดยราชวิทยาลัยพยาธิแพทย์แห่งประเทศไทยได้กำหนดให้มีขึ้นเป็นครัังแรกในปี พ.ศ. 2558 ซึ่งครบรอบ 40 ปีของการจากไปของศาสตราจารย์ นายแพทย์เฉลิม พรมมาส พยาธิแพทย์ไทยคนแรก ซึ่งมีคุณูปการต่อวงการแพทย์ ไม่เฉพาะแต่พยาธิวิทยาเท่านั้น แต่กว้างขวางครอบคลุมทั้งการศึกษาแพทยศาสตร์ การก่อตั้งโรงเรียนแพทย์ไทยแห่งที่ 2 และ 3 ต่อวงการวิชาชีพแพทย์ไทย วงการสาธารณสุขไทย และเทคนิคการแพทย์ไทยอีกด้วย เนื้อหาในบทความนี้แนะนำให้รู้จักพยาธิแพทย์และศาสตราจารย์ นายแพทย์เฉลิม พรมมาส พยาธิแพทย์ไทยคนแรก เพื่อให้ทราบความสำคัญของปูชนียาจารย์ทางการแพทย์ของไทย ซึ่งทางราชวิทยาลัยพยาธิแพทย์แห่งประเทศไทยกำหนดวันพยาธิแพทย์ไทยขึ้นเพื่อให้สังคมไทยได้รู้จักพยาธิแพทย์มากขึ้น

พยาธิแพทย์คือใคร

“พยาธิแพทย์ (Pathologist)” (อ่านว่า “พะ-ยา-ทิ-แพด”) เป็นชื่อเรียกแพทย์ที่ทำงานทางด้านพยาธิวิทยา (Pathology) (อ่านว่า “พะ-ยา-ทิ-วิด-ทะ-ยา”) เป็นศัพท์บัญญัติหนึ่งที่หนังสือศัพท์แพทยศาสตร์ของราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. 2544 ให้ไว้สำหรับศัพท์แพทย์ภาษาอังกฤษ “Pathologist” ซึ่งทั้งในประเทศไทยและต่างประเทศ ผู้ที่ทำงานทางด้านพยาธิวิทยาอาจจะไม่จำเป็นต้องเป็นแพทย์ก็ได้ ส่วนมากจะเป็นนักวิทยาศาสตร์ ซึ่งในประเทศไทย ก็จะเป็นนักวิทยาศาสตร์สาขาพยาธิชีววิทยา (Pathobiology) (อ่านว่า “พะ-ยา-ทิ-ชี-วะ-วิด-ทะ-ยา”) จึงมีศัพท์บัญญัติอีกคำหนึ่งคือ “นักพยาธิวิทยา” (อ่านว่า “นัก-พะ-ยา-ทิ-วิด-ทะ-ยา”) สำหรับนักวิทยาศาสตร์ที่ทำงานทางด้านพยาธิวิทยา และอาจจะมีที่เป็นทั้งแพทย์และนักวิทยาศาสตร์ในคนเดียวกันที่ทำงานทางด้านพยาธิวิทยา แต่ทว่ามีจำนวนน้อยมากในประเทศไทย

พยาธิวิทยาคืออะไร

“พยาธิวิทยา (Pathology)” เป็นชื่อเรียกสาขาวิชาทางการแพทย์ เป็นวิชาที่ว่าด้วยความเจ็บไข้ เป็นการสมาสระหว่างคำว่า “พยาธิ” (อ่านว่า “พะ-ยา-ทิ”) กับ “วิทยา” แต่เนื่องจากคำว่า “พยาธิ” (อ่านว่า “พะ-ยาด”) ในอีกความหมายหนึ่งที่ปรากฏในพจนานุกรมฉบับราชบัณฑิตยสถานคือ “ชื่อสัตว์ไม่มีกระดูกสันหลังซึ่งอย่างน้อยในระยะหนึ่งของชีวิตจะเป็นปรสิตอยู่ในมนุษย์และสัตว์ ชนิดตัวแบน เช่น พยาธิใบไม้ พยาธิตัวตืด ชนิดตัวกลมหรือหนอนพยาธิ เช่น พยาธิไส้เดือน พยาธิเส้นด้าย พยาธิแส้ม้า ดังนั้น ทำให้เกิดความเข้าใจผิดได้บ่อยว่า “พยาธิวิทยา” เป็นวิชาว่าด้วยตัวพยาธิ และ “พยาธิแพทย์” เป็นแพทย์ที่ตรวจวิเคราะห์เกี่ยวกับตัวพยาธิ แต่ในความเป็นจริงแล้ว การศึกษาเกี่ยวกับตัวพยาธินั้นเป็นเพียงสาขาวิชาหนึ่งในพยาธิวิทยาที่มีชื่อเรียกเฉพาะว่า “ปรสิตวิทยา” (อ่านว่า “ปะ-ระ-สิด-วิด-ทะ-ยา”) (หมายเหตุ : ในสมัยก่อนเรียก “ปาราสิตวิทยา” หรือ Parasitology และนักวิทยาศาสตร์ที่ทำงานด้านตัวพยาธิ เรียกว่า “นักปรสิตวิทยา” หรือ “parasitologist”)

ประวัติความเป็นมาของพยาธิวิทยาในประเทศไทย

ในอดีต เมื่อปี พ.ศ. 2462 มีพยาธิแพทย์ชาวอเมริกันชื่อ Aller Gustin Ellis (Aller G. Ellis, A.G. Ellis หรืออาจารย์เอลลิส) เข้ามาในประเทศไทยเพื่อช่วยเหลืองานด้านการแพทย์ให้กับโรงพยาบาลศิริราช นับเป็นการก่อตั้งแผนกพยาธิวิทยาขึ้นเป็นครั้งแรกในประเทศไทย ในครั้งนั้น ยังไม่มีศัพท์บัญญัติ จึงเรียกทับศัพท์ว่า “แผนกปาโถโลยี” โดยเริ่มเปิดบริการตรวจวินิจฉัยชิ้นเนื้อจากการผ่าตัดเป็นครั้งแรกเมื่อวันที่ 19 กันยายน 2462 ซึ่งก่อนหน้านั้น ไม่มีการตรวจวินิจฉัยด้วยกล้องจุลทรรศน์โดยพยาธิแพทย์เลย นับเป็นการเริ่มต้นบทบาทของพยาธิแพทย์ในทางการแพทย์ของไทยสำหรับงานทางด้านศัลยพยาธิวิทยา (Surgical Pathology) ซึ่งเป็นงานบริการสำคัญอย่างหนึ่งของสาขาพยาธิวิทยากายวิภาค (Anatomical Pathology หรือ Anatomic Pathology) โดยมีงานสำคัญอีกอย่างหนึ่งในสาขานี้ของพยาธิวิทยาคือ การตรวจศพ (Autopsy หรือ Postmortem examination) เพื่อหาสาเหตุการตายของผู้ป่วยที่เสียชีวิตในโรงพยาบาล

พยาธิแพทย์ไทยคนแรกคือใคร

พยาธิแพทย์ไทยคนแรกที่ปรากฏในประวัติศาสตร์การแพทย์ปัจจุบันของไทยคือ ศาสตราจารย์ นายแพทย์เฉลิม พรมมาส (บรรดาศักดิ์ในอดีตคือ “หลวงเฉลิมคัมภีรเวชช์” บรรดาลูกศิษย์ของท่านจึงนิยมเรียกท่านว่า “อาจารย์หลวงเฉลิมฯ”) ท่านจบการศึกษาแพทยศาสตร์ (แพทย์ประกาศนียบัตร) จากโรงเรียนราชแพทยาลัย สังกัดจุฬาลงกรณมหาวิทยาลัย เมื่อปี พ.ศ. 2460 นับเป็นแพทย์ศิริราชรุ่นที่ 23 และเริ่มต้นทำงานเป็นครั้งแรกด้วยการรับราชการในห้องตรวจเชื้อของโรงพยาบาลศิริราช ก่อนที่จะมีการก่อตั้งแผนกปาโถโลยี ท่านได้ช่วยงานพยาธิวิทยาให้กับอาจารย์เอลลิสอยู่ 1 ปี จากนั้น ในปี พ.ศ. 2463 ท่านได้รับประทานทุนส่วนพระองค์ สมเด็จพระมหิตลาธิเบศร์ อดุลยเดชวิกรม พระบรมราชชนก เมื่อครั้งยังทรงพระยศเป็นพระเจ้าน้องยาเธอในรัชกาลที่ 6 ให้ไปศึกษาวิชาการสาธารณสุขศาสตร์ที่ Johns Hopkins School of Hygiene and Public Health (ก่อตั้งเมื่อปี พ.ศ. 2461) และท่านเป็นคนไทยคนแรกที่ได้เข้าเรียนที่สถาบันแห่งนี้ และสำเร็จหลักสูตร ได้รับปริญญาเอกทางสาธารณสุขศาสตร์ (Dr. P.H.) เมื่อปี พ.ศ. 2466 ซึ่งวิทยานิพนธ์ของท่านคือ LABORATORY METHODS FOR THE DIAGNOSIS OF VARIOLA (วิธีทางห้องปฏิบัติการสำหรับการวินิจฉัยโรคฝีดาษหรือไข้ทรพิษหรือ Smallpox) ต่อมาท่านได้อาสาสมัครเป็นผู้ช่วยในภาควิชาพยาธิวิทยาและจุลชีววิทยา (Department of Pathology and Bacteriology) ณ โรงเรียนแพทย์ Johns Hopkins ฝึกฝนและดูงานเป็นเวลา 2 ปี (2466-2467) ซึ่งในช่วงเวลาดังกล่าว Prof. Dr. William G. MacCullum ปรมาจารย์ทางพยาธิวิทยาที่มีชื่อเสียงมากที่สุดคนหนึ่งในสมัยนั้นเป็นหัวหน้าภาควิชาอยู่ จากนั้นท่านกลับมารับราชการเป็นอาจารย์แพทย์แผนกพยาธิวิทยา และรับตำแหน่งหัวหน้าแผนกต่อจากอาจารย์เอลลิสในปี พ.ศ. 2471 จนถึงปี พ.ศ. 2485 จึงได้ไปรับตำแหน่งอธิบดี กรมวิทยาศาสตร์การแพทย์ กระทรวงสาธารณสุข ต่อมาเป็นอธิบดี กรมมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ ในปี พ.ศ. 2488 และสุดท้ายเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขคนที่ 14 ดำรงตำแหน่งอยู่ 1 ปี 1 เดือน ระหว่างวันที่ 21 กันยายน พ.ศ. 2500 ถึงวันที่ 20 ตุลาคม พ.ศ. 2501

ผลงานวิจัยของอาจารย์หลวงเฉลิมฯ

ผลงานวิจัยของอาจารย์หลวงเฉลิมฯ ที่เป็นที่รู้จักกันทั่วโลกในสมัยนั้นคือการค้นพบวงจรชีวิตของพยาธิตัวจี๊ด (Life cycle of Gnathostoma spinigerum) ที่ท่านได้ร่วมมือกับศาสตราจารย์ นายแพทย์สวัสดิ์ แดงสว่าง ใช้เวลารวม 5 ปีในการวิจัยจนได้รับการตีพิมพ์เผยแพร่ผลงานไว้ในวารสารทางแพทย์ระดับนานาชาติชื่อ Journal of Parasitology ฉบับเดือนมิถุนายน ปี พ.ศ. 2476 หลังจากนั้น ก็มีงานวิจัยตีพิมพ์ต่อเนื่องในเรื่องนี้ในวารสารเดียวกันอีก 2 เรื่อง รวมทั้งวิทยานิพนธ์สำหรับปริญญาแพทยศาสตร์ดุษฎีบัณฑิตของศาสตราจารย์ นายแพทย์ประดิษฐ์ ตันสุรัต เรื่องเกี่ยวกับอาหารที่นำโรคพยาธิตัวจี๊ดมาสู่คน ความโดดเด่นในทางวิชาการของท่านนั้นเป็นที่ยอมรับในสมัยนั้น ท่านเป็น 1 ใน 2 คนแรกที่ได้รับแต่งตั้งให้เป็นราชบัณฑิตสาขาวิทยาศาสตร์การแพทย์ประยุกต์ร่วมกับพระอัพภันตราพาธพิศาล (ศาสตราจารย์ นายแพทย์กำจร พลางกูร) ในปี พ.ศ. 2485 (หมายเหตุ : เนื่องจากอาจารย์หลวงเฉลิมฯ ทำงานวิจัยเกี่ยวกับพยาธิตัวจี๊ด อาจจะทำให้คนไทยเข้าใจผิดมากขึ้นไปอีกว่าพยาธิแพทย์ทำงานค้นคว้าเกี่ยวกับตัวพยาธิ แต่ดังที่ได้กล่าวไปแล้วข้างต้น และประกอบกับการหาสาเหตุของความเจ็บไข้ก็นับเป็นหน้าที่สำคัญอีกอย่างหนึ่งของพยาธิแพทย์ จึงไม่ควรแปลกใจว่า วิชาว่าด้วยจุลชีพต่าง ๆ ที่เรียกว่า “จุลชีววิทยา” และ “ปรสิตวิทยา” นับเป็นสาขาหนึ่งของพยาธิวิทยาด้วย)

ความสามารถอื่น ๆ ของอาจารย์หลวงเฉลิมฯ

อาจารย์หลวงเฉลิมฯ เป็นอาจารย์สอนวิชาพยาธิวิทยาที่นักเรียนแพทย์ในสมัยนั้นประทับใจในการสอนเรื่องยาก ๆ ให้เป็นเรื่องง่าย เช่น เรื่องการอักเสบ ซึ่งเป็นเรื่องพื้นฐานสำคัญของวิชาแพทย์ อาจารย์แพทย์และศิษย์เก่าหลายท่านบันทึกไว้ว่าอาจารย์หลวงเฉลิมฯ สอนได้ดีมาก ทำให้เข้าใจและเห็นพยาธิสภาพที่เกิดขึ้นได้อย่างชัดเจนแจ่มแจ้ง อาจารย์หลวงเฉลิมฯ เป็นอาจารย์แพทย์ที่ทุ่มเทอย่างมากให้กับการเรียนการสอนวิชาพยาธิวิทยา และขยายออกไปครอบคลุมวิชาแพทย์ทั้งหมดด้วย ท่านมีบทบาทสำคัญอย่างยิ่งในการก่อตั้งคณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ขึ้นเป็นโรงเรียนแพทย์แห่งที่ 2 ของไทยได้สำเร็จในปี พ.ศ. 2490 และคณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่เป็นโรงเรียนแพทย์แห่งที่ 3 ของไทยในปี พ.ศ. 2502 ซึ่งจะได้กล่าวต่อไป

ผลงานในด้านบริหารของอาจารย์หลวงเฉลิมฯ

อาจารย์หลวงเฉลิมฯ มีความสามารถในงานบริหารที่โดดเด่น ทำให้ท่านได้รับแต่งตั้งให้ดำรงตำแหน่งสำคัญตามลำดับจนได้เป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงสาธารณสุขดังที่ได้กล่าวไปแล้วข้างต้น อาจารย์หลวงเฉลิมฯ มีบทบาทสำคัญในการริเริ่มองค์กรและสถาบันสำคัญทางการแพทย์ วิทยาศาสตร์การแพทย์ และการสาธารณสุขของประเทศไทยตามลำดับ ดังนี้

พ.ศ. 2470 สโมสรแพทย์จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย (ภายหลังรวมกับแพทยสมาคมแห่งกรุงสยาม ในปี พ.ศ. 2476 เป็น “แพทยสมาคมแห่งกรุงสยามและสโมสรแพทย์แห่งจุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัย” และต่อมาเปลี่ยนชื่อเป็น “แพทยสมาคมแห่งประเทศไทยในพระบรมราชูปถัมภ์” ในปี พ.ศ. 2490)
พ.ศ. 2478 สมาคมปราบวัณโรคแห่งประเทศไทย
พ.ศ. 2490 คณะแพทยศาสตร์โรงพยาบาลจุฬาลงกรณ์ มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ (คณะแพทยศาสตร์ จุฬาลงกรณ์มหาวิทยาลัยในปัจจุบัน) โดยใช้เวลาเพียงข้ามปีนับตั้งแต่วันที่พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวอานันทมหิดล รัชกาลที่ 8 ทรงมีพระราชปรารภให้มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ผลิตแพทย์ให้มีปริมาณมากขึ้นเพื่อช่วยเหลือประชาชน เมื่อครั้งที่พระองค์เสด็จมาพร้อมกับพระราชอนุชา (พระบาทสมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช รัชกาลที่ 9) ในพิธีพระราชทานปริญญาบัตรและอนุปริญญาบัตรแก่แพทย์และพยาบาล ณ ศิริราชพยาบาล เมื่อปี พ.ศ. 2489 ซึ่งในขณะนั้น อาจารย์หลวงเฉลิมฯ ดำรงตำแหน่งอธิบดีมหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์อยู่ ซึ่งศาสตราจารย์ นายแพทย์สุด แสงวิเชียร ได้เขียนบทความเรื่อง “ผู้สร้างโรงเรียนแพทย์มาตรฐานด้วยมือเปล่า” สดุดีอาจารย์หลวงเฉลิมฯ ไว้ในหนังสืออนุสรณ์ ศาสตราจารย์ นายแพทย์เฉลิม พรมมาส
พ.ศ. 2491 คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ (คณะสาธารณสุขศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดลในปัจจุบัน)
พ.ศ. 2500 คณะวิทยาศาสตร์การแพทย์ มหาวิทยาลัยแพทยศาสตร์ (เปลี่ยนชื่อเป็นคณะวิทยาศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล ในปี พ.ศ. 2512)
พ.ศ. 2500 คณะเทคนิคการแพทย์ มหาวิทยาลัยมหิดล
พ.ศ. 2502 คณะแพทยศาสตร์ มหาวิทยาลัยเชียงใหม่

รำลึกถึงอาจารย์หลวงเฉลิมฯ ในวันพยาธิแพทย์ไทย

อาจารย์หลวงเฉลิมฯ มีโรคเบาหวานและความดันเลือดสูงเป็นโรคประจำตัว แต่ก็ควบคุมได้ดี สามารถมีกิจกรรมทางสังคมกับเพื่อนฝูงญาติมิตรได้อย่างสม่ำเสมอตลอดมา ท่านถึงแก่อนิจกรรมอย่างสงบ เมื่อวันจันทร์ที่ 26 พฤษภาคม 2518 สิริอายุได้ 78 ปี 9 เดือน 7 วัน ซึ่งราชวิทยาลัยพยาธิแพทย์แห่งประเทศไทยได้กำหนดให้วันครบรอบ 40 ปีของวันถึงแก่อนิจกรรมของท่านคือ วันที่ 26 พฤษภาคม 2558 เป็นวันพยาธิแพทย์ไทยเป็นครั้งแรก เพื่อรำลึกถึงคุณูปการต่าง ๆ ที่อาจารย์หลวงเฉลิมฯ ได้สร้างสรรค์ให้แก่ประเทศไทย และส่งเสริมให้พยาธิแพทย์ไทยทั่วประเทศร่วมกันจัดกิจกรรมต่าง ๆ ให้แก่สังคมมากขึ้น เพื่อส่งเสริมให้สังคมได้รู้จักพยาธิแพทย์มากขึ้น และได้ทราบความสำคัญตลอดจนบทบาทหน้าที่ของพยาธิแพทย์ที่มีต่อวงการแพทย์และสาธารณสุขไทยให้ดีขึ้น

อ้างอิง

1) หนังสืออนุสรณ์งานพระราชทานเพลิงศพ ศาสตราจารย์ นายแพทย์เฉลิม พรมมาส วันที่ 1 กันยายน 2518

2) หนังสืออนุสรณ์ ศาสตราจารย์นายแพทย์เฉลิม พรมมาส เนื่องในงานสดุดีเกียรติคุณ ระลึกถึง และจัดหาทุนศาสตราจารย์นายแพทย์เฉลิม พรมมาส ณ ห้องนภาลัย โรงแรมดุสิตธานี เสาร์ที่ 29 พฤษภาคม 2519 โดยคณะกรรมการจัดหาทุนศาสตราจารย์นายแพทย์เฉลิม พรมมาส เพื่อส่งเสริมการศึกษาทางการแพทย์