กาพย์ยานี

ฉันทลักษณ์ไทย
กาพย์
กลอน
โคลง
ฉันท์
ร่าย
ร้อยกรองแบบใหม่
กลวิธีประพันธ์
กลบท
กลอักษร

กาพย์ยานี เป็นคำประพันธ์ไทยประเภทกาพย์ที่กวีนิยมแต่งมากที่สุด มีทั้งแต่งสลับกับคำประพันธ์ประเภทอื่นและแต่งเพียงลำพัง กาพย์ยานีบทหนึ่งมีสองบาท บาทละ 11 คำ คนทั่วไปจึงนิยมเรียกว่า กาพย์ยานี 11

ประวัติ

กาพย์ยานี มีหลักฐานควรเชื่อว่าได้ชื่อมาจากคาถาภาษาบาลีที่ยกเป็นตัวอย่างฉันท์ในจินดามณี คือ อินทรวิเชียรฉันท์ ยกตัวอย่างว่า

๏ ยานีธภูตา  นิสมาคตานิ  ภุมมานิวายา  นิวอันตลิกเข

จึงทำให้ผู้รู้ส่วนใหญ่จัดว่ากาพย์เป็นคำประพันธ์เดียวกับฉันท์ เพียงแต่เราไม่บังคับครุและลหุ เป็นที่น่าสังเกตว่าไม่มีชื่อกาพย์ยานีในตำรากาพย์สารวิลาสินีและกาพย์คันถะอันได้ชื่อว่าเป็นต้นเค้าของกาพย์ทั้งมวลเลย

ฉันทลักษณ์

หนึ่งบทมีสองบาท บาทละ 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์

บังคับสัมผัสระหว่างวรรคที่ 1, 2 และ 3 ทิ้งสัมผัสวรรคที่ 4 สัมผัสระหว่างบทส่งจากท้ายบทแรกไปยังท้ายบาทแรกของบทต่อไป ดังตัวอย่างต่อไปนี้

      ┌──↓─┐
  ○○○○●  ○○●○○●
    ┌─────────┘
○○○○● ○○○○○●┐
      ┌──↓─┐   │
  ○○○○●  ○○●○○●┘
    ┌─────────┘
○○○○● ○○○○○●┐
               │

๏ อย่าด่วนครรไลแล่น		กรกรีดแหวนบรางควร
ทอดตาลิลาจวน		สะดุดบาทจักพลาดพลำ

๏ อย่าเดินทัดมาลา		เสยเกศาบควรทำ
จีบพกพลางขานคำ		สะกิดเพื่อนสำรวลพลาง
— กฤษณาสอนน้องคำฉันท์

กวีอาจเพิ่มความไพเราะของกาพย์ยานีด้วยการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 ก็ได้ ดังตัวอย่าง

๏ ฟังแฮทชีพราหมณ์		เขาเขียวงามทั้งแท่งทงัน
ไม่ไล่ช่อแชรงกัน		ต่างต่างพรรณไขขจร

๏ มีนามแต่อาทิ์		คนธมาทน์ศิขร
ที่ใดท่านภูธร		แพศยันครราชา
— มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน

พัฒนาการของกาพย์ยานี

กาพย์ยานีในยุคแรก ๆ บังคับเฉพาะสัมผัสระหว่างบาท และสัมผัสระหว่างบทเท่านั้น สัมผัสระหว่างวรรคไม่บังคับ ดังตัวอย่างจากอนิรุทธ์คำฉันท์ และสมุทรโฆษคำฉันท์

๏ โดยทิศอุดรมี		พระนครอันควรชม
สมญาชื่อเสียงพรหม-		บุรีบุราณกาล

๏ อาจผจญบุรีอิน-		ทรอันเทพยฤมาน
มหามเหาฬาร		จรรโลงธารษตรี

๏ ปราการกำแพงรัตน-		อันรอบบุรีศรี
ทัดพายุพิถี		คือกำแพง ณ จักรพาฬ

๏ โขลนทวารพิศาลสรรพ		ประดับโครณทุกทวาร
หอห้างสรล้างกาญ-		จนกุรุงซริน
— สมุทรโฆษคำฉันท์

๏ บัดนั้นสมเด็จหลาน		กฤษณเทพจักรี
รำลึกพนาลี		สุขรมยกรีฑา

๏ เสด็จไปบังคมพระ		อัยกาธิเบศร์ลา
จักไปพนาทวา		พนมพฤกษศีรขร

๏ เถื่อนถ้ำพนาลี		คชสีหองค์อร
กวางทรายรมั่งมร		สัตวสมสกอหลาย

๏ มสระสโรชา		กรบุษปเรียงราย
ขจคนธอบอาย		ภุมรีภรมัว
— อนิรุทธ์คำฉันท์

สมัยอยุธยายุคกลางและยุคปลายได้เพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคแรกกับวรรคที่ 2 แล้ว ต่อมา เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร กวีผู้ชำนาญเชิงกาพย์ ทรงเพิ่มสัมผัสสระในคำที่ 2 - 3 วรรคแรก และคำที่ 3 - 4 ในวรรคหลัง อย่างเป็นระบบ ทำให้จังหวะอ่านรับกันเพิ่มความไพเราะมากขึ้น และส่งอิทธิพลมาถึงกวีสมัยรัตนโกสินทร์ ตลอดถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว ดังตัวอย่าง

๏ ปลากรายว่ายเคียงคู่		เคล้ากันอยู่ดูงามดี
แต่นางห่างเหินพี่		เห็นปลาเคล้าเศร้าใจจร

๏ หางไก่ว่ายแหวกว่าย		หางไก่คล้ายไม่มีหงอน
คิดอนงค์องค์เอวอร		ผมประบ่าอ่าเอี่ยมไร

๏ ปลาสร้อยลอยล่องชล		ว่ายเวียนวนปนกันไป
เหมือนสร้อยทรงทรามวัย		ไม่เห็นเจ้าเศร้าบ่วาย

๏ เนื้ออ่อนอ่อนแต่ชื่อ		เนื้อน้องฤๅอ่อนทั้งกาย
ใครต้องข้องจิตชาย		ไม่วายนึกตรึกตรึงทรวง
— กาพย์เห่เรือ พระนิพนธ์เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร

สุนทรภู่ ก็เป็นอีกตำนานหนึ่งที่ประยุกต์กาพย์ยานีของกรุงศรีอยุธยา โดยให้ความสำคัญกับสัมผัสเป็นหลัก มีการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 รวมทั้งให้ความสำคัญกับน้ำหนักคำและน้ำเสียงด้วย ดังตัวอย่าง

๏ ขึ้นกกตกทุกข์ยาก		แสนลำบากจากเวียงไชย
มันเผือกเลือกเผาไฟ		กินผลไม้ได้เป็นแรง

๏ รอนรอนอ่อนอษฎงค์		พระสุริยงเย็นยอแสง
ช่วงดังน้ำครั่งแดง		แฝงเมฆเขาเงาเมรุธร
— กาพย์พระไชยสุริยา

ขณะที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้ทรงกินกาพย์ยานี โดยละทิ้งสัมผัสไปมากแต่มาเล่นน้ำหนักของคำและทรงใช้สัมผัสอักษรแทนสัมผัสระหลายครั้ง และน่าจะเป็นตัวตั้งสำหรับกาพย์ยุคหลังๆ ครั้งที่นายผี (อัศนี พลจันทร) สร้างสรรค์กาพย์ยานีรูปใหม่ ดังตัวอย่าง

๏ ดาวเดือนก็เลื่อนลับ		แสงทองระยับบพโยมหน
จวบจวนพระสุริยน		จะเยี่ยมยอดยุคันธร

๏ สมเด็จพระหริวงศ์		ภุชพงศ์ทิพากร
เสด็จลงสรงสาคร		กับพระลักษณ์อนุชา
— บทพากย์รามเกียรติ์ พระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

ในยุคกึ่งพุทธกาล นายผี หรือ อัศนี พลจันทร ได้สั่นสะเทือนวงการกาพย์ด้วยลีลาเฉพาะตัว โดยทิ้งสัมผัสในไปมาก หันมาใช้สัมผัสอักษรแทน เน้นคำโดดอันให้จังหวะสละสลวยจนคล้ายอินทรวิเชียรฉันท์กลายๆ ดังตัวอย่าง

๏ ในฟ้าบ่อมีน้ำ		ในดินซ้ำมีแต่ทราย
น้ำตาที่ตกราย		ก็รีบซาบบ่อรอซึม

๏ แดดเปรี้ยงปานหัวแตก		แผ่นดินแยกอยู่ทึมทึม
แผ่นอกที่ครางครึม		ขยับแยกอยู่ตาปี
— อีศาน

ขณะที่กวีในยุคปัจจุบันต่างก็แสวงหาลีลาเฉพาะตัว อย่างเช่น

๏ การเกิดย่อมเจ็บปวด		ต้องร้าวรวดและทรมา
ในสายฝนมีสายฟ้า		ในผาทึบมีถ้ำทอง

๏ มาเถิดมาทุกข์ยาก		มาบั่นบากกับเพื่อนพ้อง
อย่าหวังเลยรังรอง		จะเรืองไรในชีพนี้
— หนทางแห่งหอยทาก ของ เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์

๏ ด้วยธรรมนั้นเทียมเท่า		แต่ใครเล่าที่ครอบงำ
เอาเปรียบและเหยียบย่ำ		มวลชีวิตจนผิดไป

๏ ในน้ำทุกหยดน้ำ		หรือใช่น้ำเฉพาะใคร
ลมแดดหรือดินใด		ล้วนสมบัติอันเป็นกลาง
— เพลงไทยของคนทุกข์ ของ ไพวรินทร์ ขาวงาม

๏ พฤกษ์ไพรไสวพริ้ว		วะไหวหวิวกับวันวาร
เสียงขับส่งศัพท์ขาน		คือสัตว์ส่ำซึ่งร่ำเสียง

๏ เริงเร้าเหนือเงาร่ม		สำราญรมย์แลรายเรียง
ร้องขานผสานเคียง		ผสมคู่สมสู่คา
— วรรณวิเคราะห์ - คมทวน คันธนู

แหล่งข้อมูลอื่น

• กาพย์
• บทอาขยาน : วิชาเหมือนสินค้า
• กาพย์พระไชยสุริยา