กาพย์ยานี
|
| ฉันทลักษณ์ไทย |
|---|
| กาพย์ |
| กลอน |
| โคลง |
| ฉันท์ |
| ร่าย |
| ร้อยกรองแบบใหม่ |
| กลวิธีประพันธ์ |
| กลบท |
| กลอักษร |
คือ คำประพันธ์ไทยประเภทกาพย์หนึ่งที่กวีนิยมแต่งมากที่สุด มีทั้งแต่งสลับกับคำประพันธ์ประเภทอื่นและแต่งเพียงลำพัง
กาพย์ยานี หนึ่งบท มี สองบาท
1 บาท มี 11 พยางค์ แบ่งเป็น 2 วรรค
วรรคแรก 5 พยางค์ วรรคหลัง 6 พยางค์
บังคับสัมผัสระหว่างวรรคที่ 1, 2 และ 3
ต้องเชื่อมสัมผัสวรรคที่ 4 ตอนท้ายบท ไปยังท้ายบาทแรกของบทต่อไป ดังตัวอย่างต่อไปนี้
วรรค1 วรรค2
┌──↓─┐
○○○○● ○○●○○● --> บาทที่ 1 มี 11 พยางค์ ─┐
┌───────┘
วรรค3 วรรค4 รวม 2 บาท = จบ 1 บท
│
○○○○● ○○○○○●─┐ --> บาทที่ 2 มี 11 พยางค์ ─┘
---------------------------------------------
┌──↓─┐ │
○○○○● ○○●○○●─┘ <--- (เริ่มบทใหม่)
┌───────┘
○○○○● ○○○○○●┐
│
| ๏ อย่าด่วนครรไลแล่น | กรกรีดแหวนบรางควร | |
| ทอดตาลิลารัญจวน | สะดุดบาทจักพลาดพลำ |
| ๏ อย่าเดินทัดมาลา | เสยเกศาบควรทำ | |
| จีบพกพลางขานคำ | สะกิดเพื่อนสำรวลพลาง | |
| — กฤษณาสอนน้องคำฉันท์ | ||
กวีอาจเพิ่มความไพเราะของกาพย์ยานีด้วยการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 ก็ได้ ดังตัวอย่าง
| ๏ ฟังแฮทชีพราหมณ์ | เขาเขียวงามทั้งแท่งทงัน | |
| ไม่ไล่ช่อแชรงกัน | ต่างต่างพรรณไขขจร |
| ๏ มีนามแต่อาทิ์ | คนธมาทน์ศิขร | |
| ที่ใดท่านภูธร | แพศยันครราชา | |
| — มหาชาติคำหลวง กัณฑ์มหาพน | ||
พัฒนาการของกาพย์ยานี[แก้]
กาพย์ยานีในยุคแรก ๆ บังคับเฉพาะสัมผัสระหว่างบาท และสัมผัสระหว่างบทเท่านั้น สัมผัสระหว่างวรรคไม่บังคับ[1] ดังตัวอย่างจากอนิรุทธ์คำฉันท์ และสมุทรโฆษคำฉันท์
| ๏ โดยทิศอุดรมี | พระนครอันควรชม | |
| สมญาชื่อเสียงพรหม- | บุรีบุราณกาล |
| ๏ อาจผจญบุรีอิน- | ทรอันเทพยฤมาน | |
| มหามเหาฬาร | จรรโลงธารษตรี |
| ๏ ปราการกำแพงรัตน- | อันรอบบุรีศรี | |
| ทัดพายุพิถี | คือกำแพง ณ จักรพาฬ |
| ๏ โขลนทวารพิศาลสรรพ | ประดับโครณทุกทวาร | |
| หอห้างสรล้างกาญ- | จนกุรุงซริน | |
| — สมุทรโฆษคำฉันท์ | ||
| ๏ บัดนั้นสมเด็จหลาน | กฤษณเทพจักรี | |
| รำลึกพนาลี | สุขรมยกรีฑา |
| ๏ เสด็จไปบังคมพระ | อัยกาธิเบศร์ลา | |
| จักไปพนาทวา | พนมพฤกษศีรขร |
| ๏ เถื่อนถ้ำพนาลี | คชสีหองค์อร | |
| กวางทรายรมั่งมร | สัตวสมสกอหลาย |
| ๏ มสระสโรชา | กรบุษปเรียงราย | |
| ขจคนธอบอาย | ภุมรีภรมัว | |
| — อนิรุทธ์คำฉันท์ | ||
สมัยอยุธยายุคกลางและยุคปลายได้เพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคแรกกับวรรคที่ 2 แล้ว ต่อมา เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร กวีผู้ชำนาญเชิงกาพย์ ทรงเพิ่มสัมผัสสระในคำที่ 2 - 3 วรรคแรก และคำที่ 3 - 4 ในวรรคหลัง อย่างเป็นระบบ ทำให้จังหวะอ่านรับกันเพิ่มความไพเราะมากขึ้น[1] และส่งอิทธิพลมาถึงกวีสมัยรัตนโกสินทร์ ตลอดถึงสมัยพระบาทสมเด็จพระมงกุฎเกล้าเจ้าอยู่หัว[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ปลากรายว่ายเคียงคู่ | เคล้ากันอยู่ดูงามดี | |
| แต่นางห่างเหินพี่ | เห็นปลาเคล้าเศร้าใจจร |
| ๏ หางไก่ว่ายแหวกว่าย | หางไก่คล้ายไม่มีหงอน | |
| คิดอนงค์องค์เอวอร | ผมประบ่าอ่าเอี่ยมไร |
| ๏ ปลาสร้อยลอยล่องชล | ว่ายเวียนวนปนกันไป | |
| เหมือนสร้อยทรงทรามวัย | ไม่เห็นเจ้าเศร้าบ่วาย |
| ๏ เนื้ออ่อนอ่อนแต่ชื่อ | เนื้อน้องฤๅอ่อนทั้งกาย | |
| ใครต้องข้องจิตชาย | ไม่วายนึกตรึกตรึงทรวง | |
| — กาพย์เห่เรือ พระนิพนธ์เจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร | ||
สุนทรภู่ ก็เป็นอีกตำนานหนึ่งที่ประยุกต์กาพย์ยานีของกรุงศรีอยุธยา โดยให้ความสำคัญกับสัมผัสเป็นหลัก มีการเพิ่มสัมผัสระหว่างวรรคที่ 3 กับวรรคที่ 4 รวมทั้งให้ความสำคัญกับน้ำหนักคำและน้ำเสียงด้วย[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ขึ้นกกตกทุกข์ยาก | แสนลำบากจากเวียงไชย | |
| มันเผือกเลือกเผาไฟ | กินผลไม้ได้เป็นแรง |
| ๏ รอนรอนอ่อนอัสดง | พระสุริยงเย็นยอแสง | |
| ช่วงดังน้ำครั่งแดง | แฝงเมฆเขาเงาเมรุธร | |
| — กาพย์พระไชยสุริยา | ||
ขณะที่พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ได้ทรงกินกาพย์ยานี โดยละทิ้งสัมผัสไปมากแต่มาเล่นน้ำหนักของคำและทรงใช้สัมผัสอักษรแทนสัมผัสระหลายครั้ง และน่าจะเป็นตัวตั้งสำหรับกาพย์ยุคหลังๆ ครั้งที่นายผี (อัศนี พลจันทร) สร้างสรรค์กาพย์ยานีรูปใหม่[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ดาวเดือนก็เลื่อนลับ | แสงทองระยับบพโยมหน | |
| จวบจวนพระสุริยน | จะเยี่ยมยอดยุคันธร |
| ๏ สมเด็จพระหริวงศ์ | ภุชพงศ์ทิพากร | |
| เสด็จลงสรงสาคร | กับพระลักษณ์อนุชา | |
| — บทพากย์รามเกียรติ์ พระราชนิพนธ์พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย | ||
ในยุคกึ่งพุทธกาล นายผี หรือ อัศนี พลจันทร ได้สั่นสะเทือนวงการกาพย์ด้วยลีลาเฉพาะตัว โดยทิ้งสัมผัสในไปมาก หันมาใช้สัมผัสอักษรแทน เน้นคำโดดอันให้จังหวะสละสลวยจนคล้ายอินทรวิเชียรฉันท์กลายๆ[2] ดังตัวอย่าง
| ๏ ในฟ้าบ่อมีน้ำ | ในดินซ้ำมีแต่ทราย | |
| น้ำตาที่ตกราย | ก็รีบซาบบ่อรอซึม |
| ๏ แดดเปรี้ยงปานหัวแตก | แผ่นดินแยกอยู่ทึมทึม | |
| แผ่นอกที่ครางครึม | ขยับแยกอยู่ตาปี | |
| — อีศาน | ||
ขณะที่กวีในยุคปัจจุบันต่างก็แสวงหาลีลาเฉพาะตัว อย่างเช่น
| ๏ การเกิดย่อมเจ็บปวด | ต้องร้าวรวดและทรมา | |
| ในสายฝนมีสายฟ้า | ในผาทึบมีถ้ำทอง |
| ๏ มาเถิดมาทุกข์ยาก | มาบั่นบากกับเพื่อนพ้อง | |
| อย่าหวังเลยรังรอง | จะเรืองไรในชีพนี้ | |
| — หนทางแห่งหอยทาก ของ เนาวรัตน์ พงษ์ไพบูลย์ | ||
| ๏ ด้วยธรรมนั้นเทียมเท่า | แต่ใครเล่าที่ครอบงำ | |
| เอาเปรียบและเหยียบย่ำ | มวลชีวิตจนผิดไป |
| ๏ ในน้ำทุกหยดน้ำ | หรือใช่น้ำเฉพาะใคร | |
| ลมแดดหรือดินใด | ล้วนสมบัติอันเป็นกลาง | |
| — เพลงไทยของคนทุกข์ ของ ไพวรินทร์ ขาวงาม | ||
| ๏ พฤกษ์ไพรไสวพริ้ว | วะไหวหวิวกับวันวาร | |
| เสียงขับส่งศัพท์ขาน | คือสัตว์ส่ำซึ่งร่ำเสียง |
| ๏ เริงเร้าเหนือเงาร่ม | สำราญรมย์แลรายเรียง | |
| ร้องขานผสานเคียง | ผสมคู่สมสู่คา | |
| — วรรณวิเคราะห์ - คมทวน คันธนู | ||