เพลงยาวหม่อมพิมเสน

เพลงยาวหม่อมพิมเสน
ชื่ออื่น	เพลงยาวหม่อมภิมเสน, เพลงยาวนายภิมเสน, นิราศเมืองเพชรบุรีสำนวนของหม่อมภิมเสน
กวี	หม่อมพิมเสน
ประเภท	นิราศ กลอนเพลงยาว
คำประพันธ์	กลอนเพลงยาวจำนวน 18 เรื่อง
ยุค	กรุงศรีอยุธยา
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมวรรณศิลป์

เพลงยาวหม่อมพิมเสน เป็นกลอนเพลงยาวที่มีลักษณะเป็นนิราศในสมัยกรุงศรีอยุธยา ถือเป็นนิราศในลักษณะกลอนสุภาพเรื่องเดียวในสมัยกรุงศรีอยุธยา แต่ก็รวมไว้ในพวกเพลงยาวสังวาศ หาได้แยกออกเป็นเรื่องต่างหากเหมือนอย่างนิราศที่แต่งกันในชั้นกรุงรัตนโกสินทร์ไม่ เพลงยาวหม่อมหม่อมพิมเสนถือเป็นต้นแบบนิราศ ส่งแรงบันดาลใจให้สุนทรภู่แต่งนิราศเรื่องต่าง ๆ

เพลงยาวหม่อมพิมเสนไม่ปรากฏหลักฐานว่าแต่งเมื่อใด บ้างว่าแต่งในสมัยพระเจ้าเอกทัศน์ พบต้นฉบับเป็นกลอนเพลงยาวจำนวน 18 เรื่อง รวมพิมพ์อยู่ในหนังสือ ชุมนุมเพลงยาวสมัยโบราณ ซึ่งจัดพิมพ์โดยศึกษานุมิตรสมาคม เมื่อ พ.ศ. 2504 ต่อมาใน พ.ศ. 2545 สำนักพิมพ์มติชนได้นำเพลงยาวเรื่องสุดท้ายซึ่งมีขนาดยาวที่สุด แล้วตรวจสอบกับต้นฉบับของวิทยาลัยวิชาการศึกษาปทุมวันให้ชื่อว่า นิราศเมืองเพชรบุรี รวมพิมพ์ในหนังสือ ประวัติศาสตร์สังคมและวัฒนธรรมจากวรรณคดี กวีสยามนำเที่ยวกรุงเทพฯ

เนื้อหาและการเดินทาง

กลอนเพลงยาวเป็นกลอนที่บังคับบทขึ้นต้นเพียง 3 วรรค ส่วนบทต่อ ๆ ไปคงมี 4 วรรคตลอด สัมผัสเป็นแบบกลอนสุภาพ และต้องลงด้วยคำว่า เอย จำนวนคำในวรรคอยู่ระหว่าง 7–9 คำ สาระในนิราศเรื่องนี้ก็เห็นชัดว่าใกล้ชิดกับเจ้านายและเป็นตัวชูโรงในการเล่นเพลงยาว ดอกสร้อยและสักวา หม่อมพิมเสนพรรณนาความคิดถึงและความห่วงใยที่มีต่อบุคคลซึ่งกวีกล่าวว่าเป็น "เชษฐาองค์อิศราราช ประเวศอาศน์เบื้องวังบวรสวรรค์" พรรณนาความรู้สึกที่มีต่อหญิงหม้ายซึ่งกวีเรียกว่า "พี่นาง"

โดยเรื่องสุดท้ายซึ่งมีขนาดยาวที่สุดเป็นการเดินทางจากหญิงคนรัก หม่อมพิมเสนจะเดินทางไปเพชรบุรี นั่งเรือจากอยุธยาล่องมาเรื่อย ๆ มานอนค้างคืนอยู่ที่กรุงธนบุรีตอนนั้น เมืองบางกอก แล้วถึงจะไปเมืองเพชร กวีออกเดินทางจากวัดพระศรีสรรเพชญ์ ผ่านบ้านดิน ไปลงเรือที่ประตูไชย ล่องผ่านเกาะพระ บางจีน (ท่าเตียน) ไปถึงท่าที่บุรีธน (ธนบุรี) พักเรือที่หน้าวัดแจ้ง (วัดอรุณราชวรารามราชวรมหาวิหาร) แล้วล่องเรือเข้าคลองบางกอกใหญ่ไปออกบางโทรัด เข้าคลองมหาชัย คลองโคกขาม พักแรมที่สาครบุรี (สมุทรสาคร) แล้วเดินทางต่อไปยังเมืองสมุทรสงคราม กวีได้ช่วยซ่อมศาลาวัดสมุทรสงคราม จากนั้นเดินทางต่อไปถึงปากน้ำบางตะเครา เข้าบางครก จังหวัดเพชรบุรี พอถึงคดอ้อยเรือเกยตื้นต้องพักแรมที่นั่น รุ่งเช้าจึงเปลี่ยนลงเรือเล็กเข้าเมืองเพชรบุรี