พระยาเจือง

ตำนานพระยาเจือง เป็นตำนานที่มีเนื้อหาเกี่ยวข้องกับประวัติศาสตร์ที่แพร่หลายในกลุ่มชนชาติไท เช่น ล้านนา สิบสองปันนา เชียงตุง และล้านช้าง เป็นต้น ดูแปลกแตกต่างจากตำนานอื่นที่เกี่ยวข้องกับทางศาสนาอย่าง ชินกาลมาลีปกรณ์ และไม่ใช่ตำนานการสร้างเมืองแบบ ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ แต่มีลักษณะคล้าย ตำนานพระร่วง แต่ไม่น่าเป็นบุคคลเดียวกัน

ตำนานกล่าวถึงพระยาเจืองซึ่งเป็นวีรบุรุษของชนชาติไทแทบทุกกลุ่ม มีการจดบันทึกในลักษณะของชาดกแทรกภาษาบาลีไว้อ่านในที่ประชุมด้วยฉันทลักษณ์ท้องถิ่นภาษานั้น

สำนวน

ตำนานพระยาเจืองฉบับล้านนาหรือเรียกว่า นิสัยบาเจือง มีต้นฉบับจารลงใบลานอักษรธรรมล้านนาแต่งเป็นภาษาบาลีสลับกับท้องถิ่น มีลักษณะการแปลยกศัพท์ที่เรียกว่านิสัย ตอนต้นของข้อความระบุว่าผู้แต่งคือ พระพุทธโฆษาจารย์ ผู้แต่งอ้างว่าวรรณกรรมเรื่องนี้เป็นส่วนหนึ่งของคัมภีร์วังสมาลินีซึ่งแบ่งออกเป็น 3 ส่วน (อดีตนิทาน ปัจจุบันนิทาน และอนาคตนิทาน) โดยตำนานพระยาเจืองอยู่ในส่วนที่เรียกว่า "อนาคตนิทาน" ฉบับที่อยู่ในหอสมุดแห่งชาติมีชื่อว่า นิสัยบาเจือง ส่วนฉบับที่ปริวรรตโดยอรุณรัตน์ วิเชียรเขียวและศรีธน คำแปง ใช้ชื่อว่า ตำนานพระยาเจือง

วรรณกรรมสิบสองปันนาปรากฏเป็นตำนานและพงศาวดาร 3 สำนวนและเป็นวรรณกรรมมุขปาฐะอีก 1 สำนวน ยังพบเรื่องราวของเจ้าแสงต่อซึ่งมีเรื่องราวคล้ายตำนานพระยาเจืองอีก 1 สำนวน วรรณกรรมสิบสองปันนาระบุตรงกันว่าพระยาเจืองเป็นปฐมกษัตริย์แห่งสิบสองปันนา มีมเหสีชื่อ รัมมณี มีโอรส 4 องค์ ซึ่งมอบหมายให้ครองดินแดนต่าง ๆ

ฉบับเชียงตุงไม่พบตัวละครที่ชื่อเจืองแต่พบว่ามีเรื่อง อ้ายแสงต่อ คล้ายเรื่องราวเจ้าแสงต่อกับเรื่องเจ้าเจืองหาญของสิบสองปันนา ปรากฏใน ตำนานเมืองเชียงตุง

ฉบับล้านช้างพบเป็นลายลักษณ์อักษร 3 ฉบับ แต่งเป็นร้อยกรองสองเรื่อง คือ ท้าวบาเจือง และ ท้าวยี่บาเจือง (หรือ ท้าวฮุ่งท้าวเจือง) พบแต่งเป็นร้อยแก้วหนึ่งเรื่องคือ กิ่งเจืองหาน และวรรณกรรมมุขปาฐะอีกหนึ่งเรื่องคือ ท้าวยี่กับเจืองห้าว ฉบับล้านช้างไม่ค่อยให้ความสำคัญกับวีรกรรม

บทประพันธ์เรื่อง เจืองหาญ แพร่หลายอยู่ในกลุ่มไทดำในเวียดนาม

เนื้อหา

ส่วนใหญ่ระบุพระนามวีรบุรุษเพียงพระนามเดียวคือ เจือง (อาจเขียนแตกต่างกันบ้างเช่น เจียง เจื๋อง และเจิง)

ระยะเวลาประสูติ ตำนานเมืองพะเยา ระบุ พ.ศ. 1584 และ ตำนานพื้นเมืองสิบสองปันนา ระบุ พ.ศ. 1580 ส่วนปีที่สิ้นพระชนม์ ฉบับที่ระบุศักราชไว้น้อยที่สุดคือ ตำนานพื้นเมืองสิบสองปันนา คือ พ.ศ. 1636 และ พงศาวดารลานนา ระบุไว้มากที่สุดคือ พ.ศ. 1748 วรรณกรรมจากล้านนาระบุว่าพระยาเจืองสืบเชื้อสายมาจากลวจักกราช ปฐมกษัตริย์แห่งเมืองเงินยางเชียงแสน ใน ตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ ระบุว่าพญาเจืองเป็นกษัตริย์ลำดับที่ 19 ของวงศ์กษัตริย์แห่งหิรัญนครเงินยาง บางฉบับระบุว่าเป็นบรรพบุรุษของพระเจ้าเม็งราย พงศาวดารเงินยางเชียงแสน ระบุว่า ขุนเจืองเป็นโอรสของขุนจอมธรรม ประสูติที่เชียงรายหรือพะเยาหรือฝาง

ด้านการเป็นวีรบุรุษ เป็นบรรพบุรุษผู้นำแห่งแว่นแคว้น แต่ละที่มีหลากหลายสำนวนกันไป มีเรื่องราวเหนือธรรมชาติแสดงให้เห็นถึงความเป็นบุคคลที่มีคุณสมบัติพิเศษ มีความสัมพันธ์กับเทพ มีเหตุการณ์มหัศจรรย์ตอนประสูติซึ่งคงได้รับอิทธิพลจากพุทธประวัติและชาดก

วรรณกรรมจากล้านนาและล้านช้างทุกฉบับกล่าวถึงการไปรบกับแกวซึ่งได้ชนะสงคราม จากนั้นได้อภิเษกเป็นกษัตริย์ที่ยิ่งใหญ่

สถานที่อันเนื่องในตำนาน

• ทุ่งไหหินตั้งอยู่ที่เชียงแขวง ทางตอนเหนือของประเทศลาว เป็นที่ราบสูง มีหินใหญ่ลักษณะคล้ายไหตั้งอยู่ทั่วบริเวณ มีอายุอยู่ในยุคโลหะตอนปลายไม่น้อยกว่า 2,500 ปี มีตำนานที่ว่าด้วยไหดังกล่าวเป็นไหเหล้าของขุนเจือง
• ค่ายขุนเจืองธรรมิกราช จังหวัดพะเยา ประเทศไทย