วงศ์ตีนเป็ด

วงศ์ตีนเป็ด
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	Plantae
ไม่ได้จัดลำดับ:	Angiosperms
ไม่ได้จัดลำดับ:	Eudicots
ไม่ได้จัดลำดับ:	Asterids
อันดับ:	Gentianales
วงศ์:	Apocynaceae L.

วงศ์ตีนเป็ด หรือ วงศ์ไม้ลั่นทม หรือ วงศ์โมก (ชื่อวิทยาศาสตร์: Apocynaceae‎) หรือ Dogbane Family เป็นชื่อวงศ์พรรณไม้ของพืชในสกุล lสกุลลั่นทม หรือ ลีลาวดี, ตีนเป็ด, ลักษณะเด่นคือทุกส่วนของต้นพืชมีน้ำยางขาวมี ใบเป็นเดี่ยวติดตรงข้ามหรือติดเป็นวงรอบข้อ ขอบใบเรียบเส้นแขนงใบเป็นร่างแห กลีบดอกเชื่อมติดกัน เกสรเพศผู้มี 5 อันติดบนท่อกลีบดอก มีเกสรเพศเมีย 2 อันเชื่อมติดกัน รังไข่ติดเหนือวงกลีบ รังไข่มี 2 ช่อง ผลเป็นฝักคู่ หรือเดี่ยวแตกตามแนวเดียว เมล็ดมีขนเป็นกระจุกที่ปลาย ในวงศ์นี้เป็นไม้หวงห้าม 4 สกุล คือ สกุลตีนเป็ด สกุลไยลูตง สกุลโมกหลวง และสกุลโมกมัน ไม้ตีนเป็ด จัดเป็นไม้หวงห้ามประเภท ก ตามพระราชกฤษฎีกากำหนดไม้หวงห้าม พ.ศ. 2530

ลักษณะประจำวงศ์

วงศ์ตีนเป็ดเป็นวงศ์ของ ไม้ต้น ไม้พุ่ม หรือไม้เลื้อย ซึ่งมียางสีขาว ใบเป็นใบเดี่ยวติดตรงข้ามหรือติดเป็นวงรอบข้อ ดอกออกเป็นช่อตามง่ามใบหรือตามปลายยอด และเป็นดอกสมบูรณ์เพศสมมาตรตามรัศมี กลีบเลี้ยงและกลีบดอกมีอย่างละ 5 กลีบ กลีบดอกเชื่อมติดกันเป็นรูปแจกัน รูปทรงกระบอก รูปกรวย รูปคนโท หรือรูปวงล้อ ปลายกลีบซ้อนกัน เกสรเพศผู้มี 5 อันติดบนท่อกลีบดอก รังไข่ติดเหนือวงกลีบ มีเกสรเพศเมีย 2 อัน เชื่อมติดกัน ยอดเกสรเพศเมียมีอันเดียว รังไข่ภายในมี 2 ช่องหรือมีช่องเดียว ผลมีลักษณะทั้ง นุ่มมีเมล็ดเดี่ยว และ แข็ง หรือหลายเมล็ด หรือผลเป็นฝักคู่ เมื่อแก่แตก หรือผลแตกตามแนวเดียว เมล็ดมีขนเป็นกระจุกที่ปลาย

วงศ์ใกล้เคียง

• วงศ์นมตำเลีย (ชื่อวิทยาศาสตร์: Asclepiadaceae) ลักษณะที่แตกต่างคือ วงศ์นมตำเลียจะมีกลีบดอกแยกกันเป็นรูปวงล้อ ก้านเกสรเพศผู้สั้น หรือไม่มีเลย รังไข่ติดเหนือวงกลีบ หรือติดค่อนข้างใต้วงกลีบ ผลมักมีปุยขนที่ปลายด้านใดด้านหนึ่งเพียงด้านเดียว ในระบบ APG รวมเข้ากับวงศ์ตีนเป็ดแล้ว

• วงศ์เข็ม (ชื่อวิทยาศาสตร์: Rubiaceae) โดยวงศ์เข็มมีหูใบร่วมระหว่างโคนก้านใบ รังไข่ติดใต้วงกลีบ บางครั้งพบติดอยู่เหนือวงกลีบ
• วงศ์กันเกรา (ชื่อวิทยาศาสตร์: Loganiaceae) เพียงแต่วงศ์กันเกราไม่มีหูใบ บางที่พบว่ามีรังไข่ติดอยู่เหนือวงกลีบ หรือบางครั้งพบติดอยู่เกือบใต้วงกลีบ

การจัดจำแนก

วงศ์ย่อย

Apocynoideae และ Rauvolfioideae เป็นส่วนของวงศ์ Apocynaceae อย่างแคบ ส่วนอีกสามวงศ์ย่อยมาจากวงศ์นมตำเลีย

• Apocynoideae
• Asclepiadoideae
• Periplocoideae
• Rauvolfioideae
• Secamonoideae

สกุล

• Acokanthera
• Adenium
• Aganonerion
• Aganosma
• Alafia
• Allamanda
• Allomarkgrafia
• Allowoodsonia
• สกุลตีนเป็ด (Alstonia)
• Alyxia
• Amalocalyx
• Ambelania
• Amsonia
• Ancylobothrys
• Anechites
• Angadenia
• Anodendron
• Apocynum
• Araujia
• Arduina
• Artia
• Asclepias
• Asketanthera
• Aspidosperma
• Baissea
• Beaumontia
• Bousigonia
• Cabucala
• Callichilia
• Calocrater
• Cameraria
• Caralluma
• Carissa
• Carpodinus
• Carruthersia
• Carvalhoa
• Catharanthus
• Cerbera
• Cerberiopsis
• Ceropegia
• Chamaeclitandra
• Chilocarpus
• Chonemorpha
• Cionura
• Cleghornia
• Clitandra
• Condylocarpon
• Couma
• Craspidospermum
• Crioceras
• Cycladenia
• Cyclocotyla
• Cylindropsis
• Cynanchum
• Delphyodon
• Dewevrella
• Dictyophleba
• Dipladenia
• Diplorhynchus
• Dyera
• Ecdysanthera
• Echites
• Elytropus
• Epigynium
• Eucorymbia
• Farquharia
• Fernaldia
• Forsteronia
• Funtumia
• Galactophora
• Geissospermum
• Gonioma
• Grisseea
• Gymnema
• Hancornia
• Haplophyton
• Himatanthus
• Holarrhena
• Hoya
• Hunteria
• Hymenolophus
• Ichnocarpus
• Isonema
• Ixodonerium
• Kamettia
• Kibatalia
• Kopsia
• Lacmellea
• Landolphia
• Laubertia
• Laxoplumeria
• Lepinia
• Lepiniopsis
• Leuconotis
• Lochnera
• Lyonsia
• Macoubea
• Macropharynx
• Macrosiphonia
• Malouetia
• Mandevilla
• Mascarenhasia
• Melodinus
• Mesechites
• Micrechtites
• Microplumeria
• Molongum
• Mortoniella
• Motandra
• Mucoa
• Neobracea
• Neocouma
• Nerium
• Nouettea
• Ochrosia
• Odontadenia
• Oncinotis
• Orthopichonia
• Pachypodium
• Pachouria
• Papuechites
• Parahancornia
• Parameria
• Parepigynum
• Parsonsia
• Peltastes
• Pentalinon
• Periploca
• Petchia
• Picralima
• Plectaneia
• Pleiocarpa
• Pleioceras
• (สกุลลีลาวดี) หรือ (อังกฤษ: Genus Plumeria)
• Pottsia
• Prestonia
• Pycnobotrya
• Quiotania
• Rauvolfia
• Rhabdadenia
• Rhazya
• Rhigospira
• Rhodocalyx
• Rhyncodia
• Saba
• Schizozygia
• Secondatia
• Sindechites
• Skytanthus
• Spirolobium
• Spongiosperma
• Stemmadenia
• Stephanostegia
• Stephanostema
• Stipecoma
• Strempeliopsis
• Strophanthus
• Tabernaemontana
• Tabernanthe
• Temnadenia
• Thenardia
• Thevetia
• Tintinnabularia
• Trachelospermum
• Urceola
• Urnularia
• Vahadenia
• Vallariopsis
• Vallaris
• Vallesia
• Vinca
• Vincetoxicum
• Voacanga
• Willughbeia
• Woytkowskia
• Wrightia
• Xylinabaria
• Xylinabariopsis

การกระจายพันธุ์

พันธุ์ไม้ในวงศ์นี้มีประมาณ 180 สกุล 1,500 ชนิด กระจายพันธุ์ในประเทศไทย 42 สกุล 150 ชนิด โดยมีสกุลเด่นๆคือ

• สกุลตีนเป็ด (ชื่อวิทยาศาสตร์: Alstonia) มีลักษณะผลเป็นฝักคู่ ขึ้นในป่าดิบที่ต่ำ ได้แก่ ตีนเป็ดหรือพญาสัตบรรณ (Alstonia scholaris (L.) R. Br.)
• สกุลตีนเป็ดทะเล (ชื่อวิทยาศาสตร์: Cerbera) ไม้ต้น ขึ้นตามป่าชายเลนและป่าชายหาด ได้แก่ ตีนเป็ดทราย (Cerbera manghas L.) ผลมีเนื้อเมล็ดแข็ง
• สกุลไยลูตง (ชื่อวิทยาศาสตร์: Dyera) ไม้ต้น ขึ้นตามป่าชายหาด ได้แก่ ตีนเป็ดแดง (Dyera costulata (Miq.) Hook.f.) ผลเป็นฝักคู่ เมล็ดรีแบนมีปีก
• สกุลคุย (ชื่อวิทยาศาสตร์: Willughbeia) ไม้เลื้อย ผลนุ่ม กลม สีเหลืองหรือส้ม ได้แก่ คุย (Willughbeia edulis Roxb.)
• สกุลโมกหลวง (ชื่อวิทยาศาสตร์: Holarrhena) ไม้พุ่มผลัดใบหรือไม้ต้น สูงได้ถึง 15 เมตร เปลือกต้นสีเทาอ่อนถึง น้ำตาล หลุดลอกเป็นแผ่นกลมๆ ไม่เท่ากัน เช่น โมกหลวง (Holarrhena pubescens)
• สกุลโมกมัน (ชื่อวิทยาศาสตร์: Wrightia) ไม้ต้นผลัดใบขนาดเล็กถึงขนาดกลาง สูง 8 - 20 เมตร เปลือกสีขาวหรือสีเทาอ่อนถึงน้ำตาล นิ่มคล้ายจุกไม้ก๊อร์ค เช่น โมกมัน (Wrightia arborea (Dennst.) Mabb.)

อ้างอิง

• ก่องกานดา ชยามฤต. ลักษณะประจำวงศ์พรรณไม้. กรุงเทพมหานคร : กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช, 2548. ISBN 974-415-175-7
• วงศ์ตีนเป็ด เก็บถาวร 2007-09-29 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน สวนพฤกษศาสตร์จังหวัดชายแดนภาคใต้ ตามพระราชเสาวนีย์สมเด็จพระนางเจ้าฯ พระบรมราชินีนาถ
• ตีนเป็ด เก็บถาวร 2007-07-02 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน ส่วนปลูกป่าเอกชน กรมป่าไม้
• ภาณุมาศ ลาดปาละ และคณะ. ลักษณะโครงสร้างสังคมพืชในป่าเบญจพรรณต่อการเปลี่ยนแปลงวัฎจักรคาร์บอน. กรุงเทพมหานคร : กรมอุทยานแห่งชาติ สัตว์ป่า และพันธุ์พืช, 2547.