พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ (เจ้าคันธิยะ โลหะ)

พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ (เจ้าหนานคันธิยะ โลหะ)
เกิด	พ.ศ. 2375
เสียชีวิต	30 ตุลาคม พ.ศ. 2445
บุตร	6 คน
บุพการี	พญาไชยชนะชุมพู (เจ้าไชยชนะ) (บิดา) แม่เจ้าเมืองลอง (มารดา)

พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ นามเดิม เจ้าหนานคันธิยะ โลหะ เป็นเจ้าเมืองลอง คนที่ 18 ในสกุลวงศ์ เจ้าช้างปาน ตรงกับรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ และรัชสมัยเจ้านรนันทไชยชวลิต แห่งนครลำปาง และเป็นต้นสกุล โลหะ

ประวัติ

พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ มีนามเดิมว่า “เจ้าหนานคันธิยะ” หรือ “เจ้าหนานขัติยะ” เกิดเมื่อประมาณ พ.ศ. 2375 เป็นบุตรชายคนโตของพญาไชยชนะชุมพู (เจ้าไชยชนะ) เจ้าเมืองลอง คนที่ 17 มีพี่น้องเท่าที่ปรากฏ 3 คน คือ

• แสนไชยชนะชุมพู (เจ้าหนานไชยชุมพู)
• เจ้าแก้วกัญญา สมรสกับแสนราชสมภาร
• เจ้าน้อยการินตา (ปู่ทวดพระครูวิจิตรนวการโกศล (ครูบาสมจิต จิตฺตคุตฺโต) อดีตเจ้าอาวาสวัดสะแล่ง)

พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ ได้อุปสมบทศึกษาศาสตร์แขนงต่างๆ กับครูบาอินทปัญญาวิชาเพียร ครูบาศรีทิ และครูบาญาณรังษี ที่วัดหลวงฮ่องอ้อ (วัดพระธาตุศรีดอนคำ) และเมื่อลาสิกขานอกจากได้ช่วยบิดาในการปกครองบ้านเมือง ยังได้ทำการค้าขายไม้ขอนสักส่งไปขายทั้งที่เมืองสวรรคโลก และบางครั้งก็ส่งไปถึงกรุงเทพฯ ได้รับแต่งตั้งเป็น“แสนหลวงขัติยะ”เมื่อปี พ.ศ. 2433 จากพญาไชยชนะชุมพู เจ้าเมืองลอง ผู้เป็นบิดา จนกระทั่งในปีพ.ศ. 2435 เจ้าหลวงนรนันทไชยชวลิต เจ้าผู้ครองนครลำปาง องค์ที่ 11 ทรงโปรดรับรองแต่งตั้งขึ้นเป็น “พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ” เจ้าเมืองลอง ที่ชาวเมืองนิยมเรียกพ้องกับนามเดิมว่า “เจ้าพญาคันธสีมาโลหะกิจ” หรือเรียกสามัญนามว่า “พ่อเฒ่าเจ้า” ได้รับประทานเครื่องเทียมยศ(เครื่องสูง)จากเจ้าผู้ครองนครลำปาง

เหตุการณ์เปลี่ยนแปลงการปกครอง

ในพ.ศ. 2442 สยามใช้การปกครองแบบมณฑลเทศาภิบาล ได้ยึดรวม“ล้านนาประเทศ” ที่เคยเป็นประเทศราชเข้าเป็นส่วนหนึ่งไม่ให้มีอำนาจอิสระปกครองตนเองอีกต่อไป หัวเมืองทั้งหลายในล้านนาจึงได้รับผลกระทบโดยทั่วกัน รวมถึงเมืองลองกับเมืองต้าที่ถูกยุบรวมกันเป็นแขวงเมืองลอง จังหวัดลำปาง(โอนย้ายขึ้นกับจังหวัดแพร่ วันที่ ๒๕ พฤศจิกายน พ.ศ. 2475 และพ.ศ. 2501 แยกบางตำบลจัดตั้งเป็นอำเภอวังชิ้น) สยามได้ถอดตำแหน่งหน้าที่พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ เจ้าเมืองลอง พ่อเมืองลองทั้ง 4 ขุนเมืองทั้ง 8 และขุนนางในเมืองลองไม่ให้มีหน้าที่ปกครองตนเองได้อีกต่อไปพร้อมกับจัดส่งข้าราชการชาวสยาม “หลวงฤทธิภิญโญยศ(แถม)” ขึ้นมาเป็นนายแขวง ปกครองแทนมีการสร้างระบบราชการเพื่อดึงอำนาจของเจ้านายขุนนางในเมืองนครประเทศราชทั้ง 5 คือ เมืองนครเชียงใหม่ เมืองนครลำปาง เมืองนครลำพูน เมืองนครน่าน และเมืองนครแพร่ ตลอดถึงเจ้านายขุนนางในหัวเมืองขึ้นของเมืองนครประเทศราช เช่น เมืองเชียงราย เมืองเชียงแสน เมืองฝาง เมืองพาน เมืองสอง ฯลฯ รวมถึง “เจ้า” ในสกุลวงศ์เจ้าช้างปานของเมืองลองเข้าไว้ที่ส่วนกลาง และกลืนไพร่บ้านพลเมืองทั้งหมดให้กลายเป็นพสกนิกรของ “กษัตริย์สยาม” เมื่อเจ้าเมืองลองและขุนนางสูญเสียอำนาจราชศักดิ์และผลประโยชน์ที่เคยได้รับสืบทอดมาตั้งแต่บรรพบุรุษได้ล่มสลายลง จึงได้เข้าร่วมมือกันกับเจ้าผู้ครองนคร(กษัตริย์นครประเทศราช) เจ้านาย เจ้าเมือง พ่อเมือง และขุนนางในประเทศราชล้านนาต่อต้านที่ทางฝ่ายล้านนาเรียกว่า “ฟื้นสยาม” หรือทางฝ่ายสยามเรียกว่า“กบฏเงี้ยว” ในปีพ.ศ. 2445 โดยมีบ้านบ่อแก้ว เมืองลองเป็นจุดเริ่มต้นและแหล่งเตรียมการ ได้เกิดความขัดแย้งระหว่าง “ล้านนาประเทศ” กับ “สยามประเทศ” อย่างรุนแรงภายหลังเมื่อเจ้านาย ขุนนาง และชาวเมืองในล้านนาทำการไม่สำเร็จจึงถูกสยามปราบปรามอย่างเด็ดขาด โดยเฉพาะเจ้านายและขุนนางเมืองนครแพร่ที่ได้รับผลกระทบจากเหตุการณ์ครั้งนี้มากกว่าหัวเมืองอื่นๆ ในล้านนา ขณะเดียวกันเหตุการณ์นี้ก็ส่งผลให้เกิดความสูญเสียอันใหญ่หลวงของชาวเมืองลอง เนื่องจากช่วงเช้ามืดวันพฤหัสบดี ที่ 30 เดือนตุลาคม พ.ศ. 2445(เดือนเกี๋ยงดับ) พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ ถูกกลุ่มคนร้ายจำนวน 12 คนลอบเข้าสังหาร พร้อมกับขุนนางเค้าสนามเมืองลองจำนวน 3 คน และชาวบ้านเมืองลองที่มาเสียภาษีค่าตอไม้อีก 1 คน ที่โฮงหลวงเจ้าเมืองลอง บ้านแม่ลานเหนือ หลังจากพญาขัณฑสีมาโลหะกิจพิราลัยได้ฝ๎งศพไว้หน้าทางเข้าป่าช้าบ้านแม่ลานเหนือเป็นเวลา ๓ ปี และส่งสการในปีพ.ศ. 2448 จัดพิธีปลงศพ 3 วัน 3 คืน โดยการอุปถัมภ์ของเจ้าบุญวาทย์วงษ์มานิต เจ้าผู้ครองนครลำปางองค์สุดท้าย ซึ่งเหตุการณ์ลักลอบสังหารพญาขัณฑสีมาโลหะกิจ เจ้าเมืองลองพร้อมกับกลุ่มขุนนางเมืองลองในครั้งนี้ได้ถูกทำให้เป็นเรื่องปกปิดลึกลับ เนื่องจากไม่มีฝ่ายไหนยกขึ้นมาไต่สวน ทั้งฝ่ายล้านนา และฝ่ายสยาม แต่ในขณะที่บ้านหนานอ่อน ราษฎรเมืองลองถูกเงี้ยวที่ทางสยามติดตามจับเข้ามาปล้นกลับมีรายงานถึงกรุงเทพฯ ส่วนบุตรภรรยาและเครือญาติของเจ้าเมืองลองตั้งแต่เกิดเหตุการณ์นี้ขึ้นก็ปิดตัวเงียบด้วยเช่นกัน

การทำงาน

• ในด้านการปกครอง พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ เป็นผู้นำประกอบประเพณีพิธีกรรมต่างๆ ของเมืองลองเช่น เป็นประธานล่องเรือตามแม่น้ำยมไปนมัสการพระธาตุแหลมลี่ หรือร่วมเป็นผู้นำเลี้ยงผีเมืองลอง(บ่อเหล็กลอง) ซึ่งท่านได้ปกครองเมืองลองตามรูปแบบ“เจ้าชีวิต” ดั่งที่สืบจารีตตั้งแต่บรรพบุรุษเสมอมา
• ในด้านศาสนา พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ เป็นผู้อุปถัมภ์บวรพุทธศาสนาอยู่สม่ำเสมอ ดังเช่น สร้างวัดคันธารส(วัดแม่ลานเหนือ)สร้างกลองแอวถวายวัดพระธาตุศรีดอนคำ หรือบูรณะปิดทองพระธาตุศรีดอนคำ

สถานที่อันเนื่องนาม

• วัดคันธารส หรือชื่อในปัจจุบันคือ วัดแม่ลานเหนือ

บุตร-ธิดา

พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ ได้สมรสกับแม่เจ้าบุญมา(ถึงแก่กรรมพ.ศ. 2469) สืบเชื้อสายมาจากเจ้านายเมืองเชียงแสนที่ถูกกวาดต้อนแบ่งเข้ามาไว้ในเมืองลอง พร้อมกับรับสัมปทานป่าไม้ที่ห้วยแม่ลาน มีบุตรธิดา 6 คน คือ

• แม่จันทร์ฟอง โลหะ (สมรสแต่ไม่มีทายาท)
• แม่บัวเขียว สมรสกับพ่ออ๋อ ฟูเปี้ย มีบุตร-ธิดา 4 คน คือ

  แม่เฮือน พลเสริม

  พ่อหนานเป็ง ฟูเปี้ย

  แม่แก้ว รินจ่อ

  แม่สุข ฟูเปี้ย

• พ่อหนานปัญญาเถิง โลหะ สมรสกับแม่บัวคำ มีบุตร-ธิดา 6 คน คือ

  พ่อน้อยใจ๋ โลหะ

  พ่อหนานทอง โลหะ

  แม่บัวผัน ไชยแก้ว

  พ่อไหว โลหะ

  แม่ฟองแก้ว ไชยแก้ว

  พ่อหวัน โลหะ

• แม่บุญเมือง สมรสกับพ่อหนานพรหมจักร ไชยขันแก้ว มีบุตร-ธิดา 6 คน

  แม่ปิ๋ว ภักดี

  พ่อน้อยคำน้อย ไชยขันแก้ว

  พ่อก๋องแก้ว ไชยขันแก้ว

  แม่คำป้อ ไชยขันแก้ว

  แม่บัวผัด ป๎ญญารักษ์ดำรง

  พ่อน้อยมา ไชยขันแก้ว

• แม่บัวทิพย์(บัวติ๊บ) สมรสกับพ่อหนานอินทร์ หมื่นอาษา มีบุตร-ธิดา 5 คน

  พ่อน้อยทอง หมื่นอาษา

  พ่อน้อยมูล หมื่นอาษา

  แม่ตอง ชุ่มเชื้อ

  พ่อศรี หมื่นอาษา

  แม่แก้วไหลมา นาระกันทา

• แม่บัวคำ สมรสกับพ่อหนานยศ(ยอด) ไชยขันแก้ว มีบุตร-ธิดา 5 คน

  แม่ฟอง ไชยพรม

  พ่อหนานอินจันทร์ ไชยขันแก้ว

  พ่อน้อยอินสม ไชยขันแก้ว

  พระอธิการจันทร์คำ ญาณคุตฺโต

  แม่บัวจิ๋น ปิ่นไชยเขียว

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

• พ.ศ. 2433 – เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้นที่ 5 เบญจมาภรณ์ช้างเผือก (บ.ช.)

อ้างอิง

ก่อนหน้า		พญาขัณฑสีมาโลหะกิจ (เจ้าคันธิยะ โลหะ)		ถัดไป
พญาไชยชนะชุมพู (เจ้าไชยชนะ)		เจ้าเมืองลอง คนที่ 18 (พ.ศ. 2435 - พ.ศ. 2445)		ยกเลิกตำแหน่ง