นาฬิกาหกชั่วโมง

นาฬิกาหกชั่วโมง เป็นระบบการนับเวลาแต่โบราณซึ่งใช้ในภาษาไทยและภาษาลาว ควบคู่กันไปกับนาฬิกายี่สิบสี่ชั่วโมงที่ใช้อย่างเป็นทางการ เช่นเดียวกับระบบอื่นที่ใช้กันทั่วไป ระบบดังกล่าวนับว่าหนึ่งวันมียี่สิบสี่ชั่วโมง แต่ในหนึ่งวันจะแบ่งออกเป็นสี่ส่วน ส่วนละหกชั่วโมง

การเรียก

วิธีนับเวลาตามประเพณี แบ่งเป็น 3 ช่วงหลัก คือ โมง ทุ่ม และตี

• โมง หมายถึง วิธีนับเวลาตามประเพณีในเวลากลางวัน ถ้าเป็นเวลาก่อนเที่ยงวัน ตั้งแต่ 7 นาฬิกา ถึง 11 นาฬิกา เรียกว่า โมงเช้า ถึง 5 โมงเช้า ถ้าเป็น 12 นาฬิกา นิยมเรียกว่า เที่ยงวัน ถ้าหลังเที่ยงวัน ตั้งแต่ 13 นาฬิกา ถึง 17 นาฬิกา เรียกว่า บ่ายโมง ถึง บ่าย 5 โมง ถ้า 18 นาฬิกา นิยมเรียกว่า 6 โมงเย็น หรือ ยํ่าคํ่า
• ทุ่ม หมายถึง วิธีนับเวลาตามประเพณีสำหรับ 6 ชั่วโมงแรกของกลางคืน ตั้งแต่ 19 นาฬิกา ถึง 24 นาฬิกา เรียกว่า 1 ทุ่ม ถึง 6 ทุ่ม แต่ 6 ทุ่ม นิยมเรียกว่า สองยาม หรือ เที่ยงคืน และจะเรียกไปตามลำดับตัวเลข 7 ทุ่ม 8 ทุ่ม 9 ทุ่มเป็นต้น
• "ตี หมายถึง วิธีนับเวลาตามประเพณีในเวลากลางคืน หลังเที่ยงคืน ตั้งแต่ 1 นาฬิกา ถึง 6 นาฬิกา เรียกว่า ตี 1 ถึง ตี 6 แต่ตี 6 นิยมเรียกว่า ยํ่ารุ่ง

ชื่อเรียกต่าง ๆ เหล่านี้มาจากเสียงของการบอกเวลาแต่โบราณ ซึ่งใช้ฆ้องในการบอกโมงยามในเวลากลางวัน และใช้กลองในเวลากลางคืน คำว่า "โมง" อันเป็นเสียงเลียนธรรมชาติของเสียงฆ้อง และ "ทุ่ม" ซึ่งเป็นการเลียนเสียงกลอง ตี เป็นคำกริยาสามารถหมายถึงทำให้เกิดเสียง ส่วน "เช้า" และ "บ่าย" เป็นคำช่วยแบ่งครึ่งช่วงกลางวัน

ชั่วโมงที่หกของแต่ละส่วนนั้นเรียกโดยใช้คำแตกต่างกัน ชั่วโมงที่หกที่ตรงกับรุ่งเช้านั้นจะเรียกว่า ย่ำรุ่ง ชั่วโมงที่หกในช่วงเย็นนั้นจะเรียกว่า ย่ำค่ำ ซึ่งทั้งสองคำหมายถึงการตีฆ้องหรือกลองเป็นลำดับเพื่อบอกให้ทราบถึงการเปลี่ยนช่วงเวลา (ย่ำ) ส่วน รุ่ง และ ค่ำ หมายถึง ช่วงเช้าและช่วงเย็น ที่ใช้แสดงถึงเวลา ช่วงที่อยู่กลางกลางวันและกลางคืนเรียกว่า เที่ยงวัน และ เที่ยงคืน ตามลำดับ

เที่ยงคืนยังเรียกว่า สองยาม ซึ่งหมายความว่าเป็นจุดสิ้นสุดของการนับยามช่วงที่สอง นอกเหนือจากนี้ หกทุ่ม และ ตีหก ยังอาจใช้หมายถึงเที่ยงคืนหรือหกโมงเช้า

ประวัติ

ระบบนี้ใช้กันมาในบางรูปแบบตั้งแต่สมัยกรุงศรีอยุธยา แต่ได้รับการจัดให้เป็นหมวดหมู่คล้ายกับในปัจจุบันในปี พ.ศ. 2444 โดยพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ในราชกิจจานุเบกษาเล่ม 17 หน้า 206 ปัจจุบันระบบดังกล่าวใช้ในการสนทนาระดับไม่เป็นทางการเท่านั้น

ตารางเปรียบเทียบ

เวลา	นาฬิกาหกชั่วโมง	นาฬิกาหกชั่วโมง (แผลง)	นาฬิกายี่สิบสี่ชั่วโมง
1:00 น.	ตีหนึ่ง	ตีหนึ่ง	หนึ่งนาฬิกา
2:00 น.	ตีสอง	ตีสอง	สองนาฬิกา
3:00 น.	ตีสาม, ยามสาม	ตีสาม	สามนาฬิกา
4:00 น.	ตีสี่	ตีสี่	สี่นาฬิกา
5:00 น.	ตีห้า	ตีห้า	ห้านาฬิกา
6:00 น.	ย่ำรุ่ง, ตีหก, ยามสี่	ตีหก, หกโมงเช้า, หกโมง	หกนาฬิกา
7:00 น.	โมงเช้า, หนึ่งโมงเช้า	เจ็ดโมงเช้า, เจ็ดโมง	เจ็ดนาฬิกา
8:00 น.	สองโมงเช้า	แปดโมงเช้า, แปดโมง	แปดนาฬิกา
9:00 น.	สามโมงเช้า	เก้าโมง	เก้านาฬิกา
10:00 น.	สี่โมงเช้า	สิบโมง	สิบนาฬิกา
11:00 น.	ห้าโมงเช้า	สิบเอ็ดโมง	สิบเอ็ดนาฬิกา
12:00 น.	ย่ำเที่ยง, เที่ยงวัน, เที่ยง	เที่ยงวัน, เที่ยง	สิบสองนาฬิกา
13:00 น.	บ่ายโมง	บ่ายโมง, บ่ายหนึ่ง	สิบสามนาฬิกา
14:00 น.	บ่ายสองโมง	บ่ายสอง	สิบสี่นาฬิกา
15:00 น.	บ่ายสามโมง	บ่ายสาม	สิบห้านาฬิกา
16:00 น.	บ่ายสี่โมง	สี่โมงเย็น, สี่โมง	สิบหกนาฬิกา
17:00 น.	บ่ายห้าโมง	ห้าโมงเย็น, ห้าโมง	สิบเจ็ดนาฬิกา
18:00 น.	ย่ำค่ำ, หกโมงเย็น	หกโมงเย็น, หกโมง	สิบแปดนาฬิกา
19:00 น.	หนึ่งทุ่ม	หนึ่งทุ่ม	สิบเก้านาฬิกา
20:00 น.	สองทุ่ม	สองทุ่ม	ยี่สิบนาฬิกา
21:00 น.	สามทุ่ม, ยามหนึ่ง	สามทุ่ม	ยี่สิบเอ็ดนาฬิกา
22:00 น.	สี่ทุ่ม	สี่ทุ่ม	ยี่สิบสองนาฬิกา
23:00 น.	ห้าทุ่ม	ห้าทุ่ม	ยี่สิบสามนาฬิกา
24:00 น., 00:00 น.	หกทุ่ม, เที่ยงคืน, สองยาม	หกทุ่ม, เที่ยงคืน	ยี่สิบสี่นาฬิกา, ศูนย์นาฬิกา

อ้างอิง

• Royal Institute (2003), พจนานุกรม ฉบับราชบัณฑิตยสถาน พ.ศ. ๒๕๔๒ (Royal Institute Dictionary, BE 2542), Bangkok: Nanmee Books Publications, ISBN 974-9588-04-5. (ไทย)