ลิงสามตัว

ภาพแกะสลักลิงสามตัวบนประตูของศาลเจ้านิกโกโทโช

ลิงสามตัว (ญี่ปุ่น: 三猿 san'en ซันเอ็ง หรือ sanzaru ซันซะรุ; 三匹の猿 sanbiki no saru ซันบิกิโนะซะรุ) คือภาพปริศนาธรรมที่มีใจความสำคัญหลักว่าด้วย "การไม่รับรู้โดยการมองในสิ่งที่ไม่ดี การไม่ฟังในสิ่งที่ไม่ดี และการไม่กล่าววาจาในสิ่งที่ไม่ดี" ในบรรดาลิงสามตัว ตัวที่หนึ่งเรียกว่า มิซะรุ (見猿 / 見ざる) มีลักษณะใช้มือปิดตา หมายถึงการไม่รับรู้โดยการมองในสิ่งไม่ดี ตัวที่สอง คิกะซะรุ (聞か猿 / 聞かざる) ใช้มือปิดหู หมายถึงการไม่ฟังในสิ่งที่ไม่ดี ตัวสุดท้าย อิวะซะรุ (言わ猿 / 言わざる) ใช้มือปิดปาก บ่งบอกถึงการไม่กล่าววาจาในสิ่งที่ไม่ดี ในบางโอกาส สามารถกล่าวได้ว่ามีการเพิ่มลิงตัวที่สี่เข้ามาเกี่ยวข้อง ลิงตัวที่สี่นั้นมีนามว่า ชิซะรุ (し猿) บ่งบอกถึงใจความสำคัญของการไม่กระทำสิ่งที่ไม่ดี ลักษณะของลิงตัวนี้คือใช้มือทั้งสองข้างปิดบริเวณท้องหรืออวัยวะเพศ หรือในบางครั้งมีลักษณะนำมือทั้งสองข้างไขว้กัน ความหมายของลิงสามตัวนี้มีการเพิ่มเติมและแปลตามลักษณะโวหารเกี่ยวข้องกับการคิดดี พูดดี และกระทำดี ในโลกตะวันตกประโยคของลิงสามตัวหมายถึงความไม่ประมาทโดยการมองในอีกมุมหนึ่ง ได้แก่การไม่ยอมรับหรือไม่รับรู้ในสิ่งนั้นๆ หรือการแสร้งที่จะไม่รับรู้

ต้นกำเนิดของภาพปริศนาธรรมอันโด่งดังนี้มีที่เริ่มมาจากลักษณะภาพแกะสลักบนประตูของศาลเจ้านิกโกโทโช จังหวัดโทะชิงิ ประเทศญี่ปุ่น ย้อนหลังไปถึงศตวรรษที่ 17 อย่างไรก็แล้วแต่ตัวปรัชญาของปริศนาธรรมนั้นน่าจะมาพร้อมกับตำนานของ ศาสนาพุทธนิกายเทียนไท้ ซึ่งเชื่อกันว่ามาจากประเทศจีนในศตวรรษที่ 8 (ยุคนะระ) ในภาษาจีนนั้น ประโยคคล้ายกับเรื่องลิงสามตัวนี้สามารถอ่านเจอในคัมภีร์ของหลักขงจื๊อ ถอดความได้ว่า "ไม่มองในสิ่งที่ค้านกับความเหมาะสม ไม่ฟังในสิ่งที่ค้านกับความเหมาะสม และไม่กระทำ (เคลื่อนไหว) ในสิ่งที่ไม่เหมาะสม" จากที่กล่าวมาในประโยคข้างต้นนั้นสามารถกล่าวได้ว่าเมื่อปรัชญานี้มาถึงญี่ปุ่น ตัวปรัชญาเองนั้นถูกทำให้กระชับและได้ใจความขึ้น

ถึงแม้ว่าคำสอนนี้จะไม่เกี่ยวข้องกับลิงทั้งสามตัว แต่วิธีการคิดนั้นมาจากการเล่นคำ คำในภาษาญี่ปุ่นคือ "มิซะรุ" (見ざる), "คิคะซะรุ" (聞かざる), "อิวะซะรุ" (言わざる) นั่นคือ "การไม่รับรู้โดยการมองในสิ่งที่ไม่ดี การไม่ฟังในสิ่งที่ไม่ดี และการไม่กล่าววาจาในสิ่งที่ไม่ดี" นอกจากนี้คำว่า "ชิซะรุ" ยังเขียนอีกอย่างว่า し猿 หมายถึง ไม่ทำในสิ่งที่ไม่ดี และในภาษาญี่ปุ่น ซารุ (zaru) นั้นคือการออกเสียงส่วนที่ต่อท้ายคำสำหรับ saru ที่หมายถึงลิงนั้น (มีคำหนึ่งคือ 猿 ซึ่งเป็น kanji สำหรับคำว่าลิง) ดังนั้นเราจะเห็นได้ชัดว่าคำว่า ลิง นั้น อาจจะเริ่มต้นมาจากการเล่นคำขำขัน โดยมากแล้วชื่อของลิงในภาษาอังกฤษนั้นจะมี มิซารุ (Mizaru), มิคะซารุ (Mikazaru), และ มาซารุ (Mazaru). และยังไม่เป็นที่แน่ชัดว่าสองชื่อสุดท้ายนั้นได้เปลี่ยนไปจากต้นฉบับซึ่งเป็นภาษาญี่ปุ่นได้อย่างไร