อริยสัจ 4

อริยสัจ หรือ จตุราริยสัจ หรืออริยสัจ 4 ข้อปฏิบัติอันเป็นกลาง ที่พระโคตมพุทธเจ้าตรัสรู้ด้วยปัญญาอันยิ่งย่อมเป็นไปเพื่อเข้าไปสงบระงับ เพื่อความรู้ยิ่ง เพื่อความรู้ดี เพื่อความดับ และ เพื่อนิพพาน เป็นหลักคำสอนหนึ่งของพระโคตมพุทธเจ้า แปลว่า ความจริงอันประเสริฐ ความจริงของพระอริยบุคคล หรือความจริงที่ทำให้ผู้เข้าถึงกลายเป็นอริยะ มีอยู่สี่ประการ คือ

1. ทุกข์ คือ สภาพที่ทนได้ยาก สภาวะที่ทนอยู่ในสภาพเดิมไม่ได้ สภาพที่บีบคั้น ได้แก่ ชาติ (การเกิด) ชรา (การแก่ การเสื่อม) มรณะ (การตาย การสลายไป การสูญสิ้น) การประสบกับสิ่งอันไม่เป็นที่รัก การพลัดพรากจากสิ่งอันเป็นที่รัก การปรารถนาสิ่งใดแล้วไม่สมหวังในสิ่งนั้น กล่าวโดยย่อ ทุกข์ก็คืออุปาทานขันธ์ หรือขันธ์ 5 ⠀ ⠀⠀ ⠀ ⠀
2. สมุทัย คือ สาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ทนในสภาพเดิมไม่ได้คือ ผัสสะเป็นเหตุให้เกิดความทะยานอยาก ในสิ่งอันปรารถนา เป็นไปกับความกำหนัด ด้วยอำนาจความเพลิดเพลิน เพลินยิ่งในอารมณ์นั้น ๆ ได้แก่ ตัณหา 3 คือ กามตัณหา-ความทะยานอยากในกาม(พอใจ) ความอยากได้ทางกามารมณ์(ความพอใจในอารมณ์, ภวตัณหา-ความทะยานอยากในภพ ความอยากเป็นโน่นเป็นนี่ ความอยากที่ประกอบด้วยภวทิฏฐิหรือสัสสตทิฏฐิ และ วิภวตัณหา-ความทะยานอยากในความปราศจากภพ ความอยากไม่เป็นโน่นเป็นนี่ ความอยากที่ประกอบด้วยวิภวทิฏฐิหรืออุจเฉททิฏฐิ ⠀ ⠀⠀ ⠀ ⠀
3. นิโรธ คือ ความดับจางคลายจากทุกข์ ( ก็ข้อนี้แลเป็นความดับความยึดมั่นถือมั่นในทุกข์ ) ( ความดับโดยสิ้นโดยไม่เหลือเหตุแห่งตัณหา) จาโค ความสละตัณหานั้น , ปะฏินิสสัคโค   ความวางตัณหานั้น , มุตติ  การปล่อยตัณหานั้น , อะนาละโย  ความไม่พัวพันแห่งตัณหานั้น ⠀ ⠀
4. มรรค คือ แนวปฏิบัติที่นำไปสู่นิโรธหรือนำไปถึงความดับความยึดถือในทุกข์ ความดับโดยสิ้นโดยไม่เหลือเหตุแห่งการเกิดขึ้นของตัณหา มีองค์ประกอบอยู่แปดประการ คือ
   1. สัมมาทิฐิ ความเห็นชอบ
   2. สัมมาสังกัปปะ ความดำริชอบ
   3. สัมมาวาจา เจรจาชอบ
   4. สัมมากัมมันตะ กระทำชอบ
   5. สัมมาอาชีวะ เลี้ยงชีพชอบ
   6. สัมมาวายามะ พยายามชอบ
   7. สัมมาสติ ระลึกชอบ
   8. สัมมาสมาธิ ตั้งใจชอบ
   ซึ่งรวมเรียกอีกชื่อหนึ่งได้ว่า "มัชฌิมาปฏิปทา" หรือทางสายกลาง ⠀ ⠀

มรรคมีองค์แปดนี้สรุปลงในไตรสิกขา ได้ดังนี้
1. อธิสีลสิกขา ได้แก่ สัมมาวาจา สัมมากัมมันตะ และสัมมาอาชีวะ
2. อธิจิตสิกขา ได้แก่ สัมมาวายามะ สัมมาสติ และสัมมาสมาธิ
3. อธิปัญญาสิกขา ได้แก่ สัมมาทิฏฐิ และสัมมาสังกัปปะ

กิจในอริยสัจ 4

กิจในอริยสัจ คือสิ่งที่ต้องทำต่ออริยสัจ 4 แต่ละข้อ ได้แก่

1. ปริญญา - ทุกข์ ควรรู้ คือการทำความเข้าใจปัญหาหรือสภาวะที่เป็นทุกข์ของรูปธรรมและนามธรรม(จิต)อย่างตรงไปตรงมาตามความเป็นจริง เป็นการเผชิญหน้ากับความทนในสภาพเดิมไม่ได้ในทุกข์
2. ปหานะ - สมุทัย ควรละ คือการรู้แจ้งในสาเหตุที่ทำให้เกิดทุกข์ให้ทนในสภาพเดิมไม่ได้ เป็นการรู้แจ้งปัญหาที่เหตุต้นตอของกายและจิตที่ทนต่อสภาพเดิมไม่ได้
3. สัจฉิกิริยา - นิโรธ ควรทำให้แจ้ง คือการเข้าถึงภาวะดับความยึดถือทุกข์ของรูปธรรมและนามธรรม หมายถึงภาวะที่มีปัญญารูัแจ้งในกิรยาของกายและจิตตามความเป็นจริง
4. ภาวนา - มรรค ควรเจริญ คือการฝึกอบรมปฏิบัติตามทางเพื่อให้ถึงความดับแห่งทุกข์ตาทหลัก สติปัฏฐานสูตร หมายถึงวิธีการหรือทางที่จะนำไปสู่จุดหมายคือพ้นความยึดถือในรูปธรรมและนามธรรมว่าไม่ใช่ตัวตน เป็นอนัตตาหาความยึดถือไม่ได้เป็นของที่เกิดแล้วต้องดับสลายไป

กิจทั้งสี่นี้จะต้องปฏิบัติให้ตรงกับมรรคแต่ละข้อให้ถูกต้อง การรู้จักกิจในอริยสัจนี้เรียกว่ากิจญาณ

กิจญาณเป็นส่วนหนึ่งของญาณ 3 หรือญาณทัสสนะ (สัจญาณ, กิจญาณ, กตญาณ) ซึ่งหมายถึงการหยั่งรู้ครบสามรอบ ญาณทั้งสามเมื่อเข้าคู่กับกิจในอริยสัจทั้งสี่จึงได้เป็นญาณทัสนะมีอาการ 12 ดังนี้

1. สัจญาณ หยั่งรู้ความจริงสี่ประการว่า
   1. ทุกข์ นี่คือทุกข์
   2. สมุทัย นี่คือเหตุแห่งทุกข์
   3. นิโรธ นี่คือความดับทุกข์
   4. มรรค นี่คือทางแห่งความดับทุกข์
2. กิจญาณ หยั่งรู้หน้าที่ต่ออริยสัจว่า
   1. ทุกข์ ทุกข์ควรรู้
   2. สมุทัย เหตุแห่งทุกข์ควรละ
   3. นิโรธ ความดับทุกข์ควรทำให้ประจักษ์แจ้ง
   4. มรรค ทางแห่งความดับทุกข์ควรฝึกหัดให้เจริญขึ้น
3. กตญาณ หยั่งรู้ว่าได้ทำกิจที่ควรทำได้เสร็จสิ้นแล้ว
   1. ทุกข์ ได้กำหนดรู้แล้ว
   2. สมุทัย เหตุแห่งทุกข์ได้ละแล้ว
   3. นิโรธ ความดับทุกข์ได้ประจักษ์แจ้งแล้ว
   4. มรรค ทางแห่งความดับทุกข์ได้ปฏิบัติแล้ว

อ้างอิง

• ราชบัณฑิตยสถาน. (2548). พจนานุกรมศัพท์ศาสนาสากล ฉบับราชบัณฑิตยสถาน. (พิมพ์ครั้งที่ 2 แก้ไขเพิ่มเติม). กรุงเทพฯ : อรุณการพิมพ์. หน้า 65-66.
• พระธรรมปิฎก (ประยุทธ์ ปยุตฺโต). "พุทธธรรม" มหาจุฬาลงกรณราชวิทยาลัย, 2546