สัจจสังเขป

สัจจสังเขป

สัจจสังเขป คือ คัมภีร์ประมวลสัจธรรม ซึ่งกล่าวถึงสัจจะ 2 ประการ คือ สมมุติสัจจะ อันได้แก่บัญญัติ และปรมัตถสัจจะ อันได้แก่ขันธ์ 5 และพระนิพพาน แต่งโดยพระธรรมปาละ ท่านผู้แต่งมีจุดมุ่งหมายให้ผู้ที่เริ่มเจริญวิปัสสนากรรมฐานเข้าใจปรมัตถธรรม ซึ่งเป็นอารมณ์ของการปฏิบัติ จึงอธิบายขันธ์ 5 วิสุทธิ 7 พร้อมทั้งวิปัสสนาญาณขั้นต่างๆ และการบรรลุพระนิพพานไว้ในคัมภีร์นี้ คัมภีร์นี้แต่งแบบคาถา 5 พยางค์ รวม 387 บท ไม่นับรวมนิคมถาถาอีก 2 บท ผู้แต่งได้สรุปเนื้อหาสาระจากพระอภิธรรมปิฎก และอรรถกถา พร้อมทั้งคัมภีร์วิสุทธิมรรค โดยแบ่งเป็น 5 ปริจจเฉท

ผู้รจนา

รจนาโดยพระธรรมปาล หรือธรรมบาล หรือพระจุลละธัมมะปาล พระเถระชาวอินเดียตอนใต้ ผู้เป็นศิษย์ของพระอานันทะเถระ ท่านทั้ง 2 มีช่วงชีวิตอยู่ระหว่างศตวรรษที่ 8 - 9 มีผลงานรจนาที่นับเนื่องกับพระอภิธรรมปิฎก อาทิ อัฏฐสาลินี ฎีกา และ สัจจสังเขป เป็นอาทิ

นอกจากนี้ ในคัมถีร์มณิสารมัญชูสา ยังระบุว่า พระธรรมปาล เป็นผู้รจนาคัมภีร์นี้ โดยระบุว่า "สจฺจสงฺเขเป นาม ปกรเณ ธมฺมปาลาจริเยน วุตฺตนฺติ โยชนา" (พึงประกอบบทว่า พระธรรมปาลาจารย์กล่าวไว้ในปกรณ์ชื่อ สัจจสังเขป)

แหล่งข้อมูลบางแห่งระบุว่า พระธรรมปาล หรือพระจุลละธัมมะปาล มิใช่เป็นชาวอินเดียใต้ เป็นชาวลังกา เป็นศิษย์ของพระวันรัตนะ อานันทะ โดยพระจุลละธัมมะปาล มีผลงานงานรจนาคัมภีร์ประเภทฎีกาหลายเรื่อง อาทิ ลีนตฺถวณฺณนา ซึ่งอธิบายงานของพระอานันทะ เรื่องมูลฎีกา

อย่างไรก็ตาม ในคัมภีร์สัทธัมมะสังคหะ กลับระบุว่า พระอานันทะเถระเป็นผู้รจนาคัมภีร์สัจจสังเขป

เนื้อหา

คัมภีร์นี้แต่งแบบคาถา 8 พยางค์รวม 387 บท เมื่อรวมนิคมคาถาอีก 2 บท เป็น 389 บท ผู้แต่งได้สรุปเนื้อหาสาระจากพระอภิธรรมปิฎก และอรรถกถา พร้อมทั้งคัมภีร์วิสุทธิมรรค โดยแบ่งเป็น 5 ปริจจเฉท คือ

1. รูปสังเขป แสดงรูปย่อ โดยจำแนกเป็นภูตรูป และอุปาทายรูป แล้วจึงอธิบายรูปโดยละเอียดตลอดจนถึงปัจจัยแห่งรูปและรายละเอียดอื่นๆ
3. ขันธัตตยสังเขป แสดงขันธ 3 โดยย่อ โดยจำแนกขันธ์ 3 อันได้แก่เวทนาขันธ์ สัญญาขันธ์ และสังขารขันธ์
5. จิตตปวัตติปริทีปนะ แสดงความเป็นไปของจิต โดยจำแนกจิต 89 หรือ 121 ดวงพร้อมทั้งชี้แจงเรื่องจิตนั้นๆ
7. วิญญาณักขันธปกิณณกนยสังเขป แสดงปกิณกนัยแห่งวิญญาณขันธ์โดยต่อ โดยจำแนกประเภทตั้งแต่ 1 ประเภท ไปจนถึงจิต 7 ปรเภท การนับจำนวนจิตที่เกิดก่อน การจำแนกจิตตามบุคคล ภูมิและอินทรีย์ พร้อมทั้งสัมปโยคนัย และสังคหนัย
9. นิพพานปัญญัตติปริทีปนะ แสดงนิพพานและบัญญัติ โดยกล่าวถึงลักษณะของพระนิพพาน แนวทางในการปฏิบัติตามวิสุทธิ 7 และวิปัสสนาญาณในแต่ละขั้น จนถึงการบรรลุนิพพาน แล้วจึงอธิบายเรื่องสมมุติบัญซญัติ โดยจำแนกเป็นวิชชมานบัญยัติ เป็นต้น

คัมภีร์ที่เกี่ยวเนื่อง

1. ฉบับฎีกาเก่า รจนาขึ้นตามคำอาราธนาของพระสารีบุตร โดยพระวาจิสสระ แห่งวัดมหาวิหาร เมืองอนุราธปุระ ประเทศศรีลังกาในปัจจุบัน

2. ฉบับฎีกาใหม่ รจนาขึ้นโดยพระเถระไม่ปรากฏนาม แห่งวัดมหาวิหาร แต่บางแห่งว่า รจนาโดยพระสุมังคละ คัมภีร์ฎีกาฉบับนี้มีชื่อว่า สารัตถสาลินี

บรรณานุกรม

• http://www.wattamaoh.org/home/book/master-2 เก็บถาวร 2013-01-06 ที่ เวย์แบ็กแมชชีน
• http://www.palikanon.com/english/pali_names/sa/saccasankhepa.htm
• A.K. Warder. (2009). A Course in Indian Philosophy. India. Motilal Banarsidass.
• G.P. Malalasekera. (2007). Dictionary of Pali Proper Names VOL I. Delhi. Motilal Banarsidass.
• http://www.vipassana.info/d/dhammapaala.htm
• พระคันธสาราภิวงศ์ (แปล). (2548). สัจจสังเขป. กรุงเทพฯ. ไทยรายวันการพิมพ์.