ใบเสมา

ใบเสมาวัดพระศรีรัตนศาสดาราม

ใบสีมา เป็นหลักกำหนดเขตเพื่อทำพิธีกรรมทางศาสนาพุทธ นิยมทำด้วยแผ่นหินสกัดเป็นแผ่นหนาประมาณ 5–7.5 เซนติเมตร มีรูปทรงเฉพาะ บางแห่งสกัดเป็นลายเส้นรูปธรรมจักรเพิ่มความสวยงาม ประดิษฐานไว้ในซุ้มที่สร้างคร่อมนิมิตทั้ง 8 ทิศของโบสถ์ คล้ายเป็นสัญลักษณ์แทนนิมิต ถ้าเป็นวัดราษฎร์นิยมทำซุ้มละแผ่นเดียว ถ้าเป็นวัดหลวงนิยมทำซุ้มละสองแผ่นเรียกว่า สีมาคู่ นัยว่าเพื่อเป็นข้อสังเกตให้ทราบว่าเป็นวัดราษฎร์หรือวัดหลวง

ความหมาย

สีมา แปลว่า เขต, แดน, เครื่องหมายบอกเขต ใช้ว่า เสมา ก็มี

สีมา หมายถึงเขตหรือแดนที่กำหนดไว้สำหรับทำสังฆกรรมต่างๆ กำหนดเขตแดนด้วยเครื่องหมายบอกเขตที่เรียกว่า นิมิต ที่เหนือนิมิตนิยมสกัดหินเป็นแผ่นประดิษฐานไว้ในซุ้มที่สร้างครอบนิมิต ถือเป็นสัญลักษณ์แทนนิมิต เรียกแผ่นหินนั้นว่า ใบสีมา หรือ ใบเสมา เรียกซุ้มนั้นว่า ซุ้มสีมา หรือ ซุ้มเสมา

สีมา ยังหมายถึงอุโบสถได้ด้วย

พระไตรปิฎก ฉบับหลวง ระบุว่า ใบเสมาคือนิมิต ในขณะที่พระไตรปิฏกแสดงว่าเสมาเป็นเครื่องหมายอย่างหนึ่งซึ่งใช้กำหนดเขตพระอุโบสถอันเป็นที่ทำสังฆกรรมของพระสงฆ์

ประวัติและลักษณะ

กลุ่มใบเสมาอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท จังหวัดอุดรธานี

ซุ้มสีมาทรงกูบ วัดช่องนนทรี กรุงเทพมหานคร

ใบเสมาว่ามีวิวัฒนาการมาจากวัฒนธรรมหินตั้ง ในอดีตใบเสมามักจำหลักภาพที่สื่อธรรมเกี่ยวเนื่องพระพุทธศาสนา ในปัจจุบันจะไม่ปรากฏใบเสมาที่จำหลักภาพที่เกี่ยวเนื่องในพระพุทธศาสนาหรือเล่าเรื่องเกี่ยวกับพระพุทธเจ้าหรือชาดกต่าง ๆ ซึ่งอาจเป็นไปได้ว่าด้วยขนาดของใบเสมาที่ดั่งเดิมที่นิยมใช้หินขนาดใหญ่ ไม่มีความคล่องตัวในการขนย้ายหินขนาดใหญ่หายากมากขึ้น ทำให้ใบเสมาในสมัยต่อมามีขนาดเล็กลงและไม่นิยมสลักภาพที่เล่าเรื่องราว

ใบเสมาสมัยทวารวดีที่เก่าแก่ ได้แก่ ใบเสมาที่สลักภาพตอนที่พระพุทธเจ้าเสด็จกลับจากกรุงกบิลพัสดุ์พบที่เมืองฟ้าแดดสงยาง จังหวัดกาฬสินธุ์ เสมาหินที่พบน่าจะมีอายุราวพุทธศตวรรษที่ 13–16 ใบเสมาสมัยทวารวดีที่พบบริเวณภาคอีสานนี้มีความโดดเด่นกว่าภาคอื่น แต่สันนิษฐานว่าใบเสมาบริเวณภาคอีสานมีร่องรอยของอารยธรรมทวารวดีที่เผยแพร่ มาจากภาคกลาง ในขณะที่ภาคกลางมีความโดดเด่นในเรื่องของการสร้างพระธรรมจักร ขนาดใหญ่ ซึ่งใบเสมาที่ว่านี้ มีความแตกต่างจากรูปแบบของใบเสมาที่พบในปัจจุบันมาก ตัวอย่างเช่น กลุ่มใบเสมาที่พบมากมายในอุทยานประวัติศาสตร์ภูพระบาท จังหวัดอุดรธานี อาจเป็นการแสดงขอบเขตที่สืบทอดมาจากวัฒนธรรมหินตั้ง หรือใบเสมาหินทรายเมืองเสมา จังหวัดนครราชสีมา

ใบเสมาศิลปะลพบุรี ส่วนใหญ่ที่พบแผงกลางแผ่นหลักสีมาที่เคยเป็นอกเสาก็กลายเป็นระนาบตาบทับทรวงไม่มีการยกเก็จเป็นเพียงสี่เหลี่ยมข้าวหลามตัด เช่น หลักสีมาวัดตองปุ ลพบุรี และเริ่มจะมีเสมาที่ทำด้วยหินแกรนิต (ไม่ใช่หินครก)

ใบเสมาในสมัยสุโขทัย ส่วนใหญ่เป็นใบแผ่นหินชนวนขนาดใหญ่ปักอยู่บนดิน ยังไม่มีแท่น หรือฐานมารองรับ เช่นที่วัดมหาธาตุ วัดช้างล้อม จังหวัดสุโขทัย สามารถจำแนกได้เป็น 3 แบบคือ แบบแผ่นศิลารูปสี่เหลี่ยม ขอบปากมนยอดทั้งสองด้านไปบรรจบเป็นยอดแหลมตรงกลาง ตรงกลางใบเสมาสลักเป็นสันตรงตลอดคล้ายใบเสมาในสมัยทวารวดี แบบแผ่นศิลาปาดขอบกลมยอดแหลมแล้วคอดเล็กน้อย ส่วนล่างผายออกยกมุมแหลมเล็กน้อย ตัวใบเสมาสลักเป็นแนวสันเล็ก ๆ ลงมาถึงกึ่งกลางแล้วสลักแยกออกเป็น 2 ส่วนดูคล้ายรูปสามเหลี่ยม และแบบแผ่นศิลาเรียบไม่มีลวดลาย ปาดขอบทั้งสองด้านเกิดเป็นสันแหลมตรงกลาง

ใบเสมาในสมัยล้านนา เป็นรูปแบบที่ไม่เน้นการประดับตกแต่งมากนัก สามารถจำแนกได้เป็น 3 แบบคือ แบบแท่งศิลากลมยาว ปลายปาดมน รูปแบบในลักษณะนี้ น่าจะได้รับอิทธิพลมาจากอาณาจักรหริภุญไชย แบบศิลาเรียบไม่มีลวดลาย สันนิษฐานว่าได้รับอิทธิพลมาจากอาณาจักรสุโขทัยในรัชสมัยพระยาลิไท เมื่อครั้งรับพระพุทธศาสนาลัทธิลังกาวงศ์ และแบบใช้ก้อนหินธรรมดาเป็นใบเสมา

ในสมัยอยุธยาตอนต้นและกลาง ยังคงสืบเนื่องจากสมัยสุโขทัย ใบเสมายังคงทำจากหินที่มีขนาดค่อนข้างใหญ่ เช่น วัดมหาธาตุ และวัดราชบูรณะ จังหวัดพระนครศรีอยุธยา สมัยอยุธยาตอนปลาย ใบเสมามีขนาดเล็กกว่าเดิมและมีความหนาไม่มากนัก มีการทำฐานหรือแท่นสูงเพื่อรองรับใบเสมา เรียกว่า เสมานั่งแท่น เช่น ที่วัดสระบัว จังหวัดเพชรบุรี

ต่อมาเริ่มมีการสร้างซุ้มครอบใบเสมา เรียกว่า ซุ้มสีมา ไม่ปรากฏว่าสร้างเมื่อใดแต่สันนิษฐานว่าคงสร้างสมัยอยุธยาตอนปลาย ตั้งแต่ปลายสมัยพระเจ้าอยู่หัวบรมโกศเป็นต้นมา ซุ้มสีมานี้ได้รับความนิยมสร้างในสมัยรัตนโกสินทร์แต่เริ่มหมดความนิยมในสมัยรัชกาลที่ 4

ใบเสมาโบราณนอกประเทศไทย

ในกัมพูชาพบใบเสมาหินศิลปะร่วมสมัยทวารวดี สร้างขึ้นราวพุทธศตวรรษที่ 6 ที่เขาพนมกุเลน (Phnom Kulen) นครธม พนมเปญ ส่วนในพม่าพบในกลุ่มเมืองโบราณในอาณาจักรปยู พบใบเสมาหินที่เมืองเวตาลีและเมืองเบะตะโน่ และพบใบเสมาหินที่วัดกัลยาณีสีมาที่เมืองสะเทิมในพม่าตอนล่าง นอกจากนี้ได้พบแท่งหินขนาดเล็กปักไว้ที่มุมและตรงกลางของวิหาร เจดีย์ และสถูป พบทั่วไปในเมืองอนุราธปุระ ประเทศศรีลังกา พบที่พุทธสีมาปราสาท (Baddhasimapasada) และเมืองโปโรนนารุวะ (Polonnaruwa) ประเทศศรีลังกา

ดูเพิ่ม

• นิมิต (๑)
• พัทธสีมา
• วิสุงคามสีมา

อ้างอิง

บรรณานุกรม

• พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช) ป.ธ. ๙ ราชบัณฑิต พจนานุกรมเพื่อการศึกษาพุทธศาสน์ ชุด คำวัด, วัดราชโอรสาราม กรุงเทพฯ พ.ศ. 2548