วังท่าพระ

วังท่าพระ

วังท่าพระ หรือ วังล่าง ตั้งอยู่ข้างพระบรมมหาราชวัง ริมถนนหน้าพระลานทางด้านทิศตะวันตกใกล้ท่าช้าง แต่เดิมวังท่าพระนั้น ในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก โปรดเกล้าให้อัญเชิญ พระศรีศากยมุนี จาก พระวิหารหลวงวัดมหาธาตุ จังหวัดสุโขทัย มาประดิษฐานไว้ ณ วัดสุทัศนเทพวราราม เมื่อพระพุทธรูปมาถึงประตูท่าช้าง ปรากฏว่าอัญเชิญเข้ามาไม่ได้เนื่องจากองค์พระนั้นมีขนาดใหญ่เกินกว่าจะนำผ่านเข้ามาได้ จึงจำเป็นต้องรื้อทั้งประตูถอนทั้งกำแพงออก จึงได้เรียกขานอดีตท่าเรือนี้แทนว่าท่าพระ วังที่อยู่ใกล้กันนั้นจึงเรียกตามว่า วังท่าพระ วังท่าพระ เป็นวังหนึ่งของกลุ่มวังบนถนนหน้าพระลาน สร้างขึ้นหลังยุคสร้างบ้านแปลงเมือง ภายหลังที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 สถาปนากรุงเทพฯ ในปี พ.ศ. 2325 วังท่าพระตั้งอยู่ด้านข้างพระบรมมหาราชวัง บริเวณริมถนนหน้าพระลาน ตั้งแต่ท่าพระขึ้นไปถึงหน้าประตูวิเศษไชยศรีจำนวน 3 วังเรียงติดกัน รวมเรียกว่า วังถนนหน้าพระลาน และเรียกแต่ละวังแยกตามลักษณะที่ตั้งว่า วังตะวันตก (หรือวังท่าพระ) วังกลาง และวังตะวันออก

พระนามและพระประวัติเจ้านายที่ประทับ วังตะวันตก (วังท่าพระ)

สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมขุนกษัตรานุชิต พระนามเดิมคือ เจ้าฟ้าสุพันธวงศ์ แต่มักเป็นที่รู้จักในพระนาม “เจ้าฟ้าเหม็น” พระโอรสในสมเด็จพระเจ้าตากสินมหาราช กับสมเด็จเจ้าฟ้าหญิงฉิมใหญ่ พระราชธิดาองค์ใหญ่ของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช จึงเป็นพระราชนัดดาของรัชกาลที่ 1 ประสูติในสมัยกรุงธนบุรี

พระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว พระนามเดิมคือ พระองค์เจ้าชายทับ เป็นพระราชโอรสในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัยกับเจ้าจอมมารดาเรียม (ในรัชกาลที่ 3 เฉลิมพระนามาภิไธยเป็น กรมสมเด็จพระศรีสุลาลัย) เมื่อ พ.ศ. 2330 ได้ทรงกำกับราชการกรมท่า กรมพระคลังมหาสมบัติ กรมพระตำรวจว่าความฎีกา และรับราชการต่างพระเนตรพระกรรณ ท้ายสุด พ.ศ. 2367 เสด็จขึ้นครองราชย์เป็นพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว จึงเสด็จออกจากวังไปประทับในพระบรมมหาราชวัง

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าลักขณานุคุณ พระโอรสในรัชกาลที่ 3 ในเจ้าจอมมารดาบาง ประสูติเมื่อ พ.ศ. 2355 สิ้นพระชนม์ในรัชกาลที่ 3 เมื่อ พ.ศ. 2378 พระชันษาเพียง 24 ปี

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมสาย กรมขุนราชสีหวิกรม พระนามเดิม พระองค์เจ้าชายชุมสาย พระราชโอรสในรัชกาลที่ 3 กับเจ้าจอมมารดาเอมใหญ่ ประสูติเมื่อ พ.ศ. 2359 รัชกาลที่ 4 โปรดเกล้าฯ สถาปนาเป็นกรมหมื่นราชสีหวิกรม เมื่อ พ.ศ. 2410 ทรงกำกับกรมช่างศิลาและช่างสิบหมู่ สิ้นพระชนม์เมื่อ พ.ศ. 2411 พระชันษา 53 ปี ทรงเป็นต้นราชสกุล ชุมสาย ณ อยุธยา พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุไร กรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ พระนามเดิม พระองค์เจ้าชายอุไร พระราชโอรสองค์ที่ 29 ในรัชกาลที่ 3 กับเจ้าจอมมารดาเขียว ประสูติเมื่อ พ.ศ. 2362 รัชกาลที่ 4 โปรดเกล้าฯ สถาปนาเป็นกรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ ทรงกำกับกรมแสงและกรมช่างศิลา สิ้นพระชนม์เมื่อ พ.ศ. 2416 พระชันษา 55 ปี ทรงเป็นต้นราชสกุล อุไรพงศ์ ณ อยุธยา สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ พระนามเดิม พระองค์เจ้าจิตรเจริญ พระราชโอรสองค์ที่ 62 ในรัชกาลที่ 4 กับพระองค์เจ้าพรรณราย ประสูติเมื่อ พ.ศ. 2406 รัชกาลที่ 5 โปรดเกล้าฯสถาปนาเป็นพระเจ้าน้องยาเธอ เจ้าฟ้ากรมหลวงนริศรานุวัดติวงศ์ เมื่อ พ.ศ. 2448 ทรงรับราชการตำแหน่ง นายพลโท ราชองครักษ์ อธิบดีคลังทหารบก ทหารเรือ และเสนาบดีหลายกระทรวง เช่น กระทรวงโยธาธิการ กระทรวงกลาโหม กระทรวงพระคลัง และกระทรวงวัง ครั้นถึง พ.ศ. 2456 รัชกาลที่ 6 ได้เลื่อนเป็นสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระนริศรานุวัดติวงศ์ พ.ศ. 2448 ในสมัยรัชกาลที่ 8 ได้เฉลิมพระยศเป็นสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ สิ้นพระชนม์เมื่อ พ.ศ. 2490 มีพระชันษา 89 ปี ทรงเป็นต้นราชสกุล จิตรพงศ์ ณ อยุธยา

พระนามและช่วงเวลาในการครองวังตะวันตก (วังท่าพระ)

ปลายรัชกาลที่ 1 – พ.ศ. 2325 สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมขุนกษัตรานุชิต (เจ้าฟ้าเหม็น / เจ้าฟ้าสุพันธุวงศ์) พ.ศ. 2352 – พ.ศ. 2367 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ พ.ศ. 2378 – พ.ศ. 2411 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนราชสีหวิกรม (พระองค์เจ้าชุมสาย) พ.ศ. 2411 – พ.ศ. 2416 พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ พ.ศ. 2426 – พ.ศ. 2490 สมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ พ.ศ. 2490 – พ.ศ. 2507 ราชสกุล จิตรพงศ์ พ.ศ. 2507 – ปัจจุบัน มหาวิทยาลัยศิลปากร

ประวัติ

เมื่อแรกเริ่มแห่งวังท่าพระเป็นวังที่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลก โปรดฯให้สร้างเพื่อพระราชทานให้เป็นที่ประทับของสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมขุนกระษัตรานุชิต หรือ “เจ้าฟ้าเหม็น” ซึ่งเป็นพระราชนัดดาของพระองค์ โดยเป็นพระราชโอรสในสมเด็จเจ้าฟ้าฉิมใหญ่ พระราชชายาของพระเจ้ากรุงธนบุรี

เจ้าฟ้าเหม็น เสด็จประทับอยู่ ณ วังแห่งนี้จนสิ้นพระชนม์ในรัชสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระองค์จึงโปรดฯ ให้เป็นที่ประทับของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าทับ กรมหมื่นเจษฎาบดินทร์ ซึ่งเป็นพระเจ้าลูกยาเธอในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย และเจ้าจอมมารดาเรียม (กรมสมเด็จพระศรีสุลาลัย) เสด็จประทับจนสิ้นรัชกาลที่ 2 จึงเสด็จเถลิงถวัลยราชสมบัติเป็นพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัว และได้พระราชทานวังนี้เป็นที่ประทับของพระราชโอรส 3 พระองค์ คือ พระบรมวงศ์เธอพระองค์เจ้าลักขณานุคุณ ซึ่งมีพระชันษาน้อย สิ้นพระชนม์เมื่อพระชันษาได้ 24 ปี

พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าชุมสาย กรมขุนราชสีหวิกรม (ต้นราชสกุล "ชุมสาย") เสด็จประทับที่นี่จนสิ้นพระชนม์ในปลายรัชกาลที่ 4(พ.ศ. 2411)เมื่อพระชันษาได้ 53 ปี และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าอุไร กรมหมื่นอดุลยลักษณสมบัติ พระเจ้าลูกยาเธอในรัชกาลที่ 3 ทรงกำกับกรมแสงและกรมช่างสิลา สิ้นพระชนม์ที่วังนี้ในรัชกาลที่ 5

จนถึงรัชกาลที่ 5 พระองค์จึงพระราชทานต่อให้ไปยังสมเด็จเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัติวงศ์ และกรมพระยานริศฯ ก็เสด็จประทับที่วังนี้ จนถึงรัชกาลพระบาทสมเด็จพระปรมินทรมหาอานันทมหิดล พ.ศ. 2480 จึงได้ทรงซื้อที่ตรงริมถนนพระราม 4 คลองเตย สร้างตำหนักเป็นที่ประทับตากอากาศ เรียกว่า “บ้านปลายเนิน” แล้วโปรดประทับที่นั่นตลอดพระชนมายุ

วังท่าพระ เมื่อครั้งเป็นที่ประทับของกรมขุนราชสีหวิกกรมนั้น วังนี้จัดเป็นที่ทรงงานและงานช่างทุกชนิด รวมทั้งเป็นที่อยู่ของช่างต่างๆ อาศัยอยู่ในวังขณะนั้นไม่ต่ำกว่า 200 คน จัดเป็นวังขนาดใหญ่วังหนึ่งทีเดียว แต่เมื่อสมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์เสด็จมาประทับ ตำหนักอาคารต่างๆ ก็มีสภาพเก่าทรุดโทรม บางแห่งชำรุดผุพังจนไม่อาจใช้สอยได้ รัชกาลที่ 5 จึงโปรดฯให้บูรณะจนมีสภาพเหมือนเดิม ส่วนตำหนักที่ประทับนั้นโปรดฯให้สร้างขึ้นใหม่ 3 หลัง

ภายหลังที่สมเด็จฯเจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์เสด็จไปประทับบ้านปลายเนินแล้ว ทายาทของพระองค์ จึงขายวังให้กับทางราชการเและศาสตราจารย์ศิลป์ พีระศรี ได้สร้างสถานศึกษาสำหรับวิชาศิลปตามแบบยุโรปขึ้น ได้ใช้วังนี้เป็นมหาวิทยาลัยศิลปากร วังท่าพระ จวบจนปัจจุบัน

สถาปัตยกรรม

• กำแพงวัง

เป็นกำแพงก่ออิฐถือปูนมีใบเสมาประกอบ กำแพงนี้คงเหลือเฉพาะด้านริมถนนหน้าพระลาน

• ท้องพระโรงและกำแพงแก้ว

ท้องพระโรง วังท่าพระ ปัจจุบันเป็นหอศิลป์ของมหาวิทยาลัยศิลปากร

ลักษณะท้องพระโรงเป็นแบบเรือน 5 ห้อง เฉลียงรอบหันหน้ายาวออกหน้าวัง รูปทรงท้องพระโรงที่ปฏิสังขรณ์ใหม่นั้นภายนอกคงยึดตามแบบที่ปรากฏเมื่อครั้งรัชกาลที่ 3 แต่ภายในคงไว้แต่เสาเดิม ปัจจุบันใช้ท้องพระโรงเป็นหอศิลป์ของมหาวิทยาลัยศิลปากร มีบันไดใหญ่เข้าทางด้านหน้าได้ทางเดียว กำแพงนั้นเป็นสถาปัตยกรรมในรัชกาลที่ 5 มีลูกกรงที่ทำด้วยเหล็กหล่อเป็นลายสวยงาม

ท้องพระโรงของวังท่าพระมีมาตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ 1 ตั้งอยู่ตรงกับช่องประตูวัง หันด้านยาวออกหน้าวังอันเป็นการวางผังตามมาตรฐานการสร้างวังตั้งแต่ครั้นต้นกรุงรัตนโกสินทร์ ท้องพระโรงเป็นอาคารที่มี 5 ห้อง มีเฉลียงโดยรอบ กั้นฝาเฟี้ยมด้านหลังเอาเฉลียงไว้เป็นเขตฝ่ายใน มีพระทวารใหญ่กลาง ท้องพระโรงมีพระทวารและอัฒจันทร์เป็นทางออกหน้าท้องพระโรง 2 แห่ง ทางออกสกัดด้านตะวันตกและตะวันออกด้านละ 1 แห่ง มีชาลา 3 ด้านล้อมรอบด้วยกำแพงแก้ว มีประตูตรงกับพระทวาร 2 ประตู ด้านสกัดมีด้านละประตู ตรงลานด้านหน้าศาลชำระความที่อยู่ติดท้องพระโรง มีประตูเล็กเข้าจากทางท้องพระโรงได้ ส่วนพระแกลท้องพระโรงจะถักลวดทั้งนั้น ชั้นบนเป็นเครื่องไม้ ฝาไม้ ส่วนทางเดินไปฝ่ายในจากชาลาหน้าท้องพระโรงชั้นล่าง ลาดปูนแทนการปูกระเบื้อง ลักษณะทางสถาปัตยกรรมของท้องพระโรงเป็นการผสมผสานด้านเทคนิคและวัสดุก่อสร้างทั้งที่เป็นสถาปัตยกรรมไทยประเพณี และอิทธิพลหรือแหล่งบันดาลใจจากภายนอกคือ จีนและตะวันตก ที่ผ่านมามีการบูรณะมาหลายครั้งตลอดอายุการใช้งานที่ยาวนาน แต่เดิมท้องพระโรงจะใช้เป็นโรงเรียนต่างๆในบรรดาช่าง 10 หมู่ เช่น ช่างไม้ ช่างเขียน ช่างสลัก ช่างประดับกระจก จนถึงช่างเขียนผู้หญิง ออกมาเขียนทองผ้าลายทรงก็เขียนที่ท้องพระโรง บางครั้งใช้เป็นที่ทำงานเกี่ยวกับช่าง เช่น ช่างทหารในญวนมาทำงานสมทบ เมื่อครั้งทำเรือพระที่นั่งวังหลังก็เกณฑ์เอาช่างสนับมาเย็บม่านที่ท้องพระโรงนี้ ปัจจุบันท้องพระโรงใช้เป็นพื้นที่จัดนิทรรศการหมุนเวียนและจัดกิจกรรมวิชาการทางด้านศิลปะ จากทั้งภายในมหาวิทยาลัยศิลปากรและองค์กรจากภายนอกที่ต้องการขอใช้พื้นที่

ตำหนักที่ประทับ 2 หลัง เมื่อสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เสด็จมาประทับที่วังท่าพระนั้น ตำหนักที่สภาพเก่าและอาคารต่างๆก็ชำรุดผุผังหมดแล้ว ที่ท้องพระโรงยังเหลือดีอยู่แต่เฉพาะพื้นและเสา พระบามสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ทรงเห็นว่าสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ เป็นพระราชนัดดาของรัชกาลที่ 3 และทรงเป็นพระราชวงศ์อันสูงศักดิ์ สมควรจะพระราชทานวังท่าพระให้เป็นที่ประทับ จึงโปรดให้รื้อตำหนักของเดิมพร้อมทั้งสิ่งปลูกสร้างอื่นๆที่ชำรุดเสีย ส่วนท้องพระโรงนั้นทรงพระราชดำริว่า เป็นของพระบาทสมเด็จพระนั่งเกล้าเจ้าอยู่หัวมาก่อน ได้ทรงบัญชาราชการงานเมืองที่ท้องพระโรงนี้มาตลอดรัชกาลที่ 2 สมควรให้รักษาไว้เป็นประวัติศาสตร์ จึงโปรดให้ซ่อมขึ้นมีสภาพเหมือนเดิม นอกจากนั้นโปรดให้สร้างตำหนักใหม่เป็นตึกอย่างฝรั่งตามสมัยนิยม

- ตำหนักกลาง

เป็นตำหนักที่ประทับของสมเด็จฯ เจ้าฟ้ากรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ สร้างต่อเนื่องจากท้องพระโรงมาทางทิศเหนือโดยมีฉนวนเชื่อม ขนาดของอาคารสูง 2 ชั้น ผังหลักเป็นรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้าเช่นเดียวกับท้องพระโรง รูปแบบสถาปัตยกรรมจะเป็นแบบตะวันตกอย่างแท้จริง และเพื่อความประสานกลมกลืนทางสุนทรียศาสตร์ ด้านซ้ายของตำหนักเปิดไปสู่ลานโล่ง ในปัจจุบันเรียกว่าลานอิฐแดง คั่นระหว่างตำหนักกลางและตำหนักพรรณราย พื้นที่ของตำหนักกลางทั้งชั้นล่างและชั้นบนใช้เป็นที่จัดแสดงนิทรรศการและผลงานทางศิลปะในโอกาสต่างๆ

- ตำหนักพรรณราย

	 สร้างขึ้นในคราวเดียวกับตำหนักกลาง ตั้งอยู่ทางตะวันตกของท้องพระโรงและตำหนักกลาง พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่ 5 โปรดเกล้าฯพระราชทานพระบรมราชานุญาตให้สร้างเป็นที่ประทับถวายแด่ พระสัมพันธวงศ์เธอ พระองค์เจ้าพรรณราย ด้วยเป็นพระมาตุจฉาที่สนิทสนมคุ้นเคยมาตั้งแต่ทรงพระเยาว์ และยังทรงเป็นพระมารดาในสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ เจ้าฟ้าจิตรเจริญ กรมพระยานริศรานุวัดติวงศ์ พระองค์เจ้าพรรณรายทรงประทับที่พระตำหนักหลังนี้จนกระทั่งสิ้นพระชนม์ ในภายหลังจึงเรียกตำหนักนี้กันโดยทั่วกันว่าตำหนักพรรณราย

การออกแบบแผนผังและรูปแบบทางสถาปัตยกรรมเหมือนกับตำหนักกลางเป็นอย่างมาก เป็นอาคารสองชั้นในผังรูปสี่เหลี่ยมผืนผ้า วางตัวขนานกับท้องพระโรงและตำหนักกลาง หันหน้าตึกไปทางทิศตะวันออก ภายในตัวอาคารกั้นผนังแบ่งออกเป็นพื้นที่ 6 ห้อง แต่ละห้องมีประตูเปิดถึงกัน ใช้ผังแบบเดียวกันนี้ทั้งชั้นล่างและชั้นบน นอกจากนี้ยังมีสะพานเชื่อมต่อระหว่างตำหนักพรรณรายและระเบียงของตำหนักกลางตั้งอยู่ทางทิศเหนือ ลักษณะเด่นคือส่วนหน้าต่างของตำหนักพรรณรายเป็นกันสาดไม้คลุมหน้าต่างทั้งชั้นบนและชั้นล่างของตำหนัก มีเท้าแขนรองรับ มีการตกแต่งด้วยไม้ฉลุลายทำนองเดียวกันกับสถาปัตยกรรมแบบเรือนขนมปังขิง (Gingerbread style) ปรากฏที่หน้าต่างชั้นบนของตำหนักกลางด้วย แต่เป็ยฃนรูปแบบที่เรียบง่ายไม่ฉลุลวดลายมากนัก ปัจจุบันชั้นล่างเป็นที่ทำการของสำนักงานเลขานุการ หอศิลป์ มหาวิทยาลัยศิลปากร ส่วนพื้นที่ด้านบนเป็นพื้นที่อเนกประสงค์สำหรับจัดกิจกรรมเกี่ยวกับศิลปะ

ศาลาดนตรีในสวนแก้ว ศาลาดนตรีในสวนแก้ว เป็นเรือนไม้สี่เสาที่มีลักษณะเป็นเรือนขนมปังขิงภายในพื้นที่วังท่าพระเช่นกัน มีผนังทางด้านเหนือเพียงด้านเดียว ส่วนอีกสามด้านที่เหลือไม่มีผนัง กั้นระหว่างเสาด้วยแถวลูกกรงไม้ ยกพื้นสูง มีบันไดทางขึ้นสามด้าน คลุมตัวเรือนแบบโถงด้วยหลังคาทรงปั้นหยา ชายคาตกแต่งด้วยแถบไม้ฉลุลาย ชายคาที่ยื่นมานี้รองรับด้วยเท้าแขนขนาดใหญ่ทรงคดโค้ง มีแม่ลายเป็นรูปดอกกลมประกอบด้วยรูปทรงคดโค้งคล้ายปีกค้างคาวทั้งสองด้าน รองรับชายคาด้านหนึ่งยึดเสาผนังอีกด้านหนึ่ง ภายในฉลุลายเช่นกัน

อ้างอิง

• สายทิพย์,บันทึกวัฒนธรรม: อดีตถึงปัจจุบัน... “วังท่าพระ” นิตยสารหญิงไทย
• วังท่าพระ sanook.com

แหล่งข้อมูลอื่น

• แผนที่และภาพถ่ายทางอากาศของ วังท่าพระ
  • ภาพถ่ายดาวเทียมจากวิกิแมเปีย หรือกูเกิลแมปส์
  • แผนที่จากลองดูแมป หรือเฮียวีโก
  • ภาพถ่ายทางอากาศจากเทอร์ราเซิร์ฟเวอร์