คำคล้องจอง

คำคล้องจอง หรือ คำสัมผัส คือลักษณะอย่างหนึ่งของบทกวี มักจะเป็นฉันทลักษณ์ในคำประพันธ์ประเภทต่าง ๆ

ลักษณะ

สัมผัสบังคับ เรียกอีกอย่างว่า "สัมผัสนอก" หมายถึงสัมผัสที่กำหนดเป็นแบบแผนในคำประพันธ์ เป็นสัมผัสสระ คือมีเสียงสระและตัวสะกดมาตราเดียวกัน ดังนี้

บาทแรก คำสุดท้ายของวรรคที่ 2 สัมผัสกับ คำสุดท้ายของวรรคแรก ในบาทที่ 2 และ 3

บาทที่ 2 คำสุดท้ายของวรรคที่ 2 สัมผัสกับ คำสุดท้ายของวรรคแรก ในบาทที่ 4

ในจินดามณี ฉบับพระโหราธิบดี อธิบายสัมผัสบังคับของโคลงสี่สุภาพไว้ว่า

ให้ปลายบาทเอกนั้น มาฟัด

ห้าที่บทสองวัจน์ ชอบพร้อง

บทสามดุจเดียวทัด ในที่ เบญจนา

ปลายแห่งบทสองต้อง ที่ห้าบทหลัง

สัมผัสไม่บังคับ หรือ "สัมผัสใน" หมายถึงสัมผัสที่มิได้กำหนดไว้ในบังคับของคำประพันธ์ จะมีหรือไม่มีก็ได้ แต่ถ้ามีจะเพิ่มให้ไพเราะขึ้นตามความเหมาะสม ในคำประพันธ์ประเภทกลอนก็มีศัพท์ที่ใช้เรียกสัมผัสในลักษณะต่างๆ ไว้ ถ้าจะอนุโลมนำมาเทียบเคียงคือ

• เคียง หมายถึงสัมผัสสระเรียงชิดกัน 2 คำ

"แหกตาหลอกกลอกคางทำหางโก่ง"

• เทียบเคียง หมายถึงสัมผัสสระเรียงชิดกัน 3 คำ

"เห็นนกหกกกลูกรัญขวนจิต"

• ทบเคียง หมายถึงสัมผัสสระสองสระเรียงกันสระละ 2 คำ

"เสียงเลื่อนลั่นครั่นครื้นพื้นพิภพ"

• เทียบแอก หมายถึงสัมผัสสระที่มีสระอื่นคั่น 1 สระ อยู่ปลายวรรค

"ปีบจำปีจำปาและกาหลง"

• แทรกเคียง หมายถึงมีสระอื่นคั่น 1 สระ อยู่ต้นวรรค

"สิ้นบุญแล้วน้องแก้วจะลาตาย"

• แทรกแอก เป็นลักษณะเดียวกับเทียบแอกแต่มีสระอื่นคั่น 2 สระ

"แต่เห็นกันยังไม่ทันได้บอกกล่าว"

• ยมก หมายถึงการซ้ำคำ

"ถึงวัดทองทองทาบอยู่ปลาบเปล่ง"

• คู่ หมายถึงสัมผัสอักษรชิดกัน 2 คำ

"ที่เภทภัยสารพัดกำจัดแคล้ว"

• เทียบคู่ หมายถึงสัมผัสอักษรชิดกัน 3 คำ

"มาแปลงเปลี่ยนแปลกไปไม่เหมือนก่อน"

• เทียมรถ หมายถึงสัมผัสอักษรชิดกัน 4 คำ

"โอ้อกเอ๋ยอาวรณ์ต้องจรจาก"

• เทียบรถ หมายถึงสัมผัสอักษรชิดกัน 5 คำ

"มา'โรยร่วงเรียมรศเรณูนวล"

• ทบคู่ คือสัมผัสอักษร 2 อักษรเรียงกัน 2 คำ

"จนดาวเดือนเลื่อนลับไปจากฟ้า"

• แทรกคู่ เป็นสัมผัสอักษรที่มีอักษรอื่นคั่น 1 คำ

"ตัวคนเดียวหลงเดินในดงแดน"

• นิสสัย หมายถึงสัมผัสอักษรระหว่างปลายวรรคหน้ากับต้นวรรคหลัง

"ฝืนวิโยคโศกเศร้าเข้าในห้อง เห็นแท่นทองที่ประทมภิรมย์สงวน"

• นิสสิต อักษรปลายวรรคหน้าสัมผัสอักษรที่สองของวรรคหลัง

"ให้ปลาบปลื้มมิได้ลืมละอาลัย คิดแล้วให้หวนช้ำระกำทรวง"

สัมผัสในถือเป็นอลังการทางภาษาที่งดงามของวรรณศิลป์ไทยอย่างหนึ่ง คำประพันธ์ที่แพรวพราวด้วยสัมผัสในย่อมฟังรื่นไหล แต่ทั้งนี้คำที่ใช้ต้องดีทั้งเสียง และ ความหมาย สัมผัสในของโคลงสี่สุภาพก็จะมีทั้งในวรรคเดียวกัน และระหว่างวรรคของบาทเดียวกัน ทั้งสัมผัสสระ และสัมผัสอักษร หากไม่มีสัมผัสอักษรระหว่างวรรคแรกกับวรรคหลังของแต่ละบาท วรรคหลังควรเป็นคำที่มีสัมผัสอักษร เสียงของโคลงก็จะฟังเลื่อนไหล