พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช
เจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน พระองค์ที่ 63
ราชาภิเษก	21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2436
ครองราชย์	พ.ศ. 2436 – พ.ศ. 2461
รัชกาล	25 ปี
ก่อนหน้า	เจ้าอนันตวรฤทธิเดช
ถัดไป	เจ้ามหาพรหมสุรธาดา
พระมเหสี	แม่เจ้ายอดหล้าอรรคราชเทวี
พระชายา	6 องค์
พระราชบุตร	41 พระองค์
พระนามเต็ม พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช กุลเชษฐมหันต์ ไชยนันทบุระ มหาราชวงษาธิบดี สุจริตจารีราชานุภาวรักษ์ วิบุลยศักดิกิตติไพศาล ภูบาลบพิตร์ สถิตย์ณนันทราชวงษ์ พระเจ้านครเมืองน่าน
ราชสกุล	ณ น่าน สายที่ 1
ราชวงศ์	ราชวงศ์ติ๋นมหาวงศ์
พระบิดา	เจ้าอนันตวรฤทธิเดช
พระมารดา	แม่เจ้าสุนันทาอรรคราชเทวี
ประสูติ	2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2374
พิราลัย	5 เมษายน พ.ศ. 2461 (87 ปี) ณ คุ้มหลวงนครน่าน

มหาอำมาตย์เอก พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช พระนามเดิม เจ้าสุริย ณ น่าน เป็นเจ้าผู้ครองนครเมืองน่าน องค์ที่ 63 และองค์ที่ 13 แห่งราชวงศ์ติ๋นมหาวงศ์ (ครองราชย์ พ.ศ. 2436 - พ.ศ. 2461) พระเจ้าสุริยพงศ์ผริตเดช มีพระนามอย่างลำลองตามที่ชาวเมืองน่านเรียกพระนามว่า พระเจ้าน่าน

พระประวัติ

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช มีพระนามเดิมว่า "เจ้าสุริยะ ณ น่าน" ประสูติเมื่อวันที่ 2 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2374 เป็นราชโอรสในเจ้าอนันตวรฤทธิเดช เจ้านครเมืองน่าน ประสูติแต่แม่เจ้าสุนันทา พระองค์ทรงมี พระเชษฐา พระอนุชา และพระขนิษฐา ร่วมแม่เจ้ามารดา 6 พระองค์ ดังนี้

1. เจ้าพระยาอุปราช (เจ้ามหาพรหม ณ น่าน)
2. เจ้าอุปราช (เจ้าสุทธิสาร ณ น่าน)
3. เจ้าราชบุตร (เจ้าบุญรังษี ณ น่าน)
4. เจ้านางหมอกแก้ว ณ น่าน
5. เจ้านางคำทิพ ณ น่าน

พระอิสริยยศ

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช ทรงได้รับพระราชทาน พระอิสริยยศ ดังนี้

1. ในปี พ.ศ. 2398 ได้รับพระราชทานสัญญาบัตรตั้งเป็น เจ้าราชวงษ์ นครเมืองน่าน
2. ในปี พ.ศ. 2431 ได้รับพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้เป็น ว่าที่เจ้าอุปราช นครเมืองน่าน
3. วันที่ 21 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2436 ได้รับพระราชทานสัญญาบัตรตั้งเป็น เจ้านครเมืองน่าน มีราชทินนามว่า ... เจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช กุลเชษฐมหันต์ ไชยนันทบุรมหาราชวงษาธิบดี เจ้านครเมืองน่าน ...
4. วันที่ 18 พฤศจิกายน พ.ศ. 2446 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว มีพระบรมราชโองการดำรัสสั่งให้ สถาปนาเลื่อนยศฐานันดรศักดิ์ เจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ เจ้านครเมืองน่าน ขึ้นเป็น พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ พระเจ้านครเมืองน่าน มีพระนามตามจารึกในพระสุพรรณบัฎว่า ... พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช กุลเชษฐมหันต์ ไชยนันทบุระ มหาราชวงษาธิบดี สุจริตจารีราชานุภาวรักษ์ วิบุลยศักดิกิตติไพศาล ภูบาลบพิตร์ สถิตย์ณนันทราชวงษ์ พระเจ้านครเมืองน่าน ...

• นับเป็นพระเจ้านครเมืองน่าน พระองค์แรกและพระองค์เดียวในประวัติศาสตร์น่าน นอกจากนี้พระองค์ยังได้รับพระราชทานมหามงกุฎจากพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว เป็นพระเจ้าประเทศราช พระองค์เดียวที่ได้รับพระราชทานเกียรติยศนี้

เครื่องอิสริยยศ

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ พระเจ้านครเมืองน่าน ทรงได้รับพระราชทานเครื่องอิสริยยศ ต่าง ๆ ดังนี้

เครื่องประกอบอิสริยยศ ครั้งที่ได้รับสถาปนาเป็น เจ้านครเมืองน่าน

• เครื่องประกอบอิสริยยศ ครั้งที่ได้รับสถาปนาเป็น เจ้านครเมืองน่าน มีราชทินนามว่า เจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช กุลเชษฐมหันต์ ไชยนันทบุร มหาราชวงษาธิบดี เจ้านครเมืองน่าน ทรงได้รับพระราชทานเครื่องยศ ดังนี้

1. พานหมากทองคำ พร้อมเครื่องในทองคำ
2. กระโถนคำ
3. คนโทคำ
4. พระมหามาลาหมวกจิกคำ
5. เสื้อผ้า
6. เครื่องครัว

เครื่องประกอยอิสริยยศ ครั้งที่ได้รับสถาปนาเป็น พระเจ้านครเมืองน่าน

• เครื่องประกอบอิสริยยศ ครั้งที่ได้รับสถาปนาเลื่อนยศถานันดรศักดิ เจ้านครน่าน ขึ้นเป็น พระเจ้านครน่าน มีพระนามตามจาฤกในสุพรรณบัตรว่า .. พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช กุลเชษฐมหันต์ ไชยนันทบุรมหาราชวงษาธิบดี สุจริตจารีราชานุภาวรักษ์ วิบูลยศักดิกิติไพศาล ภูบาลบพิตร สถิตย์ ณ นันทราชวงษ์ พระเจ้านครเมืองน่าน .. ทรงได้รับพระราชทานเครื่องประกอบอิสริยยศ ต่างๆ ดังนี้

1. สังข์เลี่ยมทองคำ 1
2. หีบหมากไม้แดงหุ้มทองคำ 1
3. กากระบอกทองคำ 1
4. กระบี่ฝักทองคำ 1

นอกจากนี้ยังได้รับพระราชทานสิ่งของสำหรับพระเกียรติยศอิกหลายอย่าง มีชฎาเปนต้น

พิราลัย

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช ถึงแก่พิราลัยด้วยโรคชรา ในวันที่ 5 เมษายน พ.ศ. 2461 เวลา 4.00 น. ณ หอคำ (ปัจจุบันคือพิพิธภัณฑสถานแห่งชาติ น่าน) สิริอายุได้ 87 ปี

พระกรณียกิจ

ด้านการปกครอง

• กวาดต้อนและชักชวนให้ชุมชนไทลื้อในเมืองต่างๆ ของสิบสองปันนา ให้เข้ามาตั้งถิ่นฐานรกรากอยู่ในจังหวัดน่าน
• ยกเลิกอำนาจโทษประหารทางอาญา
• จัดวางผังเมือง ขยายถนนให้กว้างขวาง สะดวกแก่การสัญจรไปมา

ด้านการทหาร

• ทรงนุบำรุงกิจการทหาร โดยการรวบรวมกำลังพลเข้าสังกัดมูลนาย ฝึกกำลังพลการรบ จัดตั้งยุ้งฉาง สะสมเสบียงอาหาร กระสุนดินดำ
• โดยเมื่อปี พ.ศ. 2430 พระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว โปรดเกล้า ฯ ให้เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรียกทัพไปปราบฮ่อที่เมืองหลวงพระบาง ซึ่งพระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ เมื่อครั้งดำรง ตำแหน่งที่เจ้าราชวงศ์นครน่าน ได้ทรงนำกำลังไปสมทบกับทัพหลวง
• ครั้นปี พ.ศ. 2445 เกิดขบถเงี้ยวที่เมืองแพร่ โดยพวกขบถจะยกทัพมายึดนครน่าน พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ ได้ทรงยกกำลังทหารไปขัดตาทัพต่อสู้กับขบถเงี้ยว และได้ร่วมกับกองทัพหลวงตามตีจนได้รับชัยชนะ

ด้านการศึกษา

• ทรงสละทุนทรัพย์ส่วนพระองค์จัดตั้งโรงเรียนสอนหนังสือภาษาไทยเป็นแห่งแรกในนครน่าน ให้ชื่อว่าโรงเรียนสุริยานุเคราะห์ ปฐมของโรงเรียนศรีสวัสดิ์วิทยาคารในปัจจุบัน

ด้านศาสนา

• ทรงสละทุนทรัพย์ส่วนพระองค์ บูรณปฏิสังขรณ์วัดและบูชนียวัตถุเป็นอันมาก และเป็นองค์ประธานในการจัดสร้างคัมภีร์ใบลาน จารึกพระธรรมคำสั่งสอนไว้เป็นจำนวนมาก โปรดให้สร้างหอพระไตรปิฏกหลังใหญ่ที่วัดพระธาตุช้างค้ำวรวิหาร บูรณะวัดพระบรมธาตุแช่แห้ง เป็นต้น

รับราชการพิเศษ

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ พระเจ้านครเมืองน่าน ทรงรับราชการสนองพระเดชพระคุณ ต่างๆ ดังนี้

1. ในรัชกาลที่ 4 เมื่อ พ.ศ. 2395 ได้เป็นหัวหน้าสร้างพลับพลาประทับแรมที่ตำบลนาริน ท้องที่อำเภอเมืองน่าน จังหวัดนครเมืองน่าน รวมเวลาทำจนเสร็จ 1 เดือน แล้วลงไปรับเสด็จ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท ที่อำเภอท่าอิฐ เมืองพิไชย เสด็จขึ้นมานครเมืองน่าน คราวเสด็จไปราชการทัพเมืองเชียงตุง รวมเวลาไปมา 10 วัน
2. เมื่อ พ.ศ. 2396 ได้ตามเสด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงวงศาธิราชสนิท ไปราชการทัพเมืองเชียงตุง รวมเวลาไปมา 7 เดือนเศษ
3. เมื่อ พ.ศ. 2398 ได้นำตัวพระยาหลวงบังคม พระยาเมืองเชียงรุ้ง เข้าเฝ้าทูลละอองพระบาท พระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ณ กรุงเทพฯ รวมเวลาไปมา 4 เดือนเศษ
4. เมื่อ พ.ศ. 2399 ได้ไปกวาดต้อนครอบครัว ชาวไทลื้อ เมืองพง เขตสิบสองปันนา ซึ่งในเวลานั้นอยู่ในการบังคับของฮ่อ ให้เข้ามาอยู่ในเขตนครเมืองน่านได้ชาวไทลื้อ ประมาณ 1,000 คน ได้ตั้งภูมิลำเนาอยู่ที่อำเภอเชียงม่วน และอำเภอเชียงคำ ในปัจจุบัน รวมเวลาไปมา 5 เดือน
5. เมื่อ พ.ศ. 2406 ได้คุมนางรมาดลงมา ทูลเกล้าฯถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ณ กรุงเทพฯ รวมเวลาไปมา 4 เดือน
6. เมื่อ พ.ศ. 2411 ได้คุมช้างพลายสีปลาด ลงมาทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ณ กรุงเทพฯ รวมเวลาไปมา 4 เดือน
7. ถึงรัชกาลที่ 5 เมื่อ พ.ศ. 2416 ได้คุมนางรมาด ลงมาทูลเกล้าฯ ถวายพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ณ กรุงเทพฯ อีกครั้งหนึ่ง รวมเวลาไปมา 4 เดือน
8. เมื่อ พ.ศ. 2430 ทรงพระกรุณาโปรดเกล้าฯ ให้ไปจัดรวบรวมเสบียงอาหารที่ เมืองเชียงคำ ส่งกองทัพของ นายพลโท เจ้าพระยาสุรศักดิ์มนตรี เมื่อครั้งเป็น เจ้าหมื่นไวยวรนาถ เป็นแม่ทัพ นำกองทัพสยามขึ้นมาปราบฮ่อที่เมืองหลวงพระบาง และได้ร่วมไปในกองทัพด้วย รวมเวลาที่จัดการลำเลียงส่งเสบียงอาหารและไปมา 4 เดือน

ราชโอรส ราชธิดา

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช มีราชโอรสและราชธิดา รวม 41 พระองค์ อยู่ในสกุล ณ น่าน ได้แก่

• ในแม่เจ้ายอดหล้า ชายาเอก มีราชโอรส-ธิดารวม 13 พระองค์ ได้แก่

• เจ้าคำบุ ณ น่าน
• พระยาวังขวา (เจ้าคำเครื่อง ณ น่าน) สมรสกับเจ้านางภูคา ณ น่าน มีโอรส-ธิดา หนึ่งในนั้นคือแม่เจ้าศรีโสภาราชเทวีในเจ้ามหาพรหมสุรธาดา
• เจ้ายศ ณ น่าน ภายหลังเป็น เจ้าบุรีรัตน์ นครเมืองน่าน
• เจ้านางอัมรา ณ น่าน
• เจ้าน้อยรัตน ณ น่าน ภายหลังเป็น เจ้าสุริยวงษ์ นครเมืองน่าน
• เจ้าน้อยบริยศ ณ น่าน
• เจ้านางบัวเขียว ณ น่าน
• เจ้าสุทธิสาร ณ น่าน ภายหลังเป็น เจ้าราชวงศ์ นครเมืองน่าน สมรสกับเจ้าบัวเขียว ณ น่าน ราชธิดาในเจ้ามหาพรหมสุรธาดา
• เจ้าจันทวงษ์ ณ น่าน ภายหลังเป็น เจ้าราชภาติกวงษ์ นครเมืองน่าน
• เจ้าหนานบุญรังษี ณ น่าน ภายหลังเป็น เจ้าราชบุตร นครเมืองน่าน
• เจ้าน้อยมหาวงษ์ ณ น่าน ภายหลังเป็น เจ้าราชภาคินัย นครเมืองน่าน
• เจ้าน้อยอดฟ้า ณ น่าน ภายหลังเป็น เจ้าราชดนัย นครเมืองน่าน) สมรสกับเจ้าสุพรรณวดี เทพวงศ์ ราชธิดาในเจ้าพิริยเทพวงษ์ เจ้าผู้ครองนครแพร่
• เจ้านางสมุท ณ น่าน

• ในแม่เจ้าคำปลิว มีราชโอรสธิดา 4 พระองค์ ถึงแก่กรรมทั้งหมด ไม่ปรากฏนาม
• ในแม่เจ้าจอมแฟง มีโอรสธิดารวม 3 พระองค์ได้แก่

• แม่เจ้าบัวแว่น ณ น่าน ชายาในเจ้าราชบุตร (น้อยอนุรุท ณ น่าน)
• เจ้าแหว ณ น่าน
• เจ้าน้อยครุธ ณ น่าน

• ในแม่เจ้าคำเกี้ยว มีราชธิดา 2 พระองค์ ได้แก่

• เจ้านางเกี๋ยงคำ ณ น่าน
• เจ้านางคำอ่าง ณ น่าน

• ในแม่เจ้ายอดหล้า (คนละท่านกับชายาเอก) มีราชโอรสธิดารวม 7 พระองค์ ได้แก่

• เจ้านางเทพมาลา ณ น่าน
• เจ้านางเทพเกสร เทพวงศ์ ชายาในเจ้าอินทร์แปลง เทพวงศ์ราชโอรสในเจ้าพิริยเทพวงษ์ เจ้าผู้ครองนครแพร่
• เจ้าน้อยอินแสงสี ณ น่าน
• เจ้านางจันทวดี ณ น่าน
• เจ้านางศรีสุภา ณ น่าน
• เจ้านางดวงมาลา ณ น่าน
• เจ้านางประภาวดี ณ น่าน

• ในหม่อมศรีคำ มีราชโอรสธิดารวม 5 พระองค์ ชาย 3 พระองค์ หญิง 2 พระองค์ ชายถึงแก่กรรมแต่เยาว์วัย ธิดาหญิงได้แก่

• เจ้านางบัวแก้ว ณ น่าน
• หม่อมศรีพรหมา กฤดากร ณ อยุธยา หม่อมในหม่อมเจ้าสิทธิพร กฤดากร

• ในหม่อมบัว มีราชโอรสธิดา 7 พระองค์ ถึงแก่กรรมแต่เยาว์วัย 4 ปรากฏนามได้แก่

• เจ้านางต่อมแก้ว ณ น่าน
• เจ้าก่ำ ณ น่าน
• เจ้านางเกียรทอง ณ น่าน

เครื่องราชอิสริยาภรณ์

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ พระเจ้านครเมืองน่าน ทรงได้รับพระราชทานเครื่องราชอิศริยาภรณ์ ต่าง ๆ ดังนี้

• พ.ศ. 2430 - เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้น 3 ตริตราภรณ์ช้างเผือก (ต.ช.)
• พ.ศ. ๒๔๔๐ - เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันมีเกียรติยศยิ่งมงกุฎไทย ชั้น 1 ประถมาภรณ์มงกุฎไทย (ป.ม.) (สมัยนั้นเรียกว่ามหาสุราภรณ์)
• พ.ศ. ๒๔๔๔ - เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นทุติยจุลจอมเกล้าวิเศษ (ท.จ.ว.) (ฝ่ายหน้า)
• พ.ศ. ๒๔๔๔ - เครื่องราชอิสริยาภรณ์อันเป็นที่เชิดชูยิ่งช้างเผือก ชั้น 2 ทวีติยาภรณ์ช้างเผือก (ท.ช.) (สมัยนั้นเรียกว่าจุลวราภรณ์)
• พ.ศ. 2446 - เครื่องราชอิสริยาภรณ์จุลจอมเกล้า ชั้นปฐมจุลจอมเกล้า (ป.จ.) (ฝ่ายหน้า)

เหรียญราชอิสริยาภรณ์

พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ พระเจ้านครเมืองน่าน ทรงได้รับพระราชทาน เหรียญราชอิศริยาภรณ์ ต่าง ๆ ดังนี้

• พ.ศ. ไม่ปรากฏ - เหรียญจักรพรรดิมาลา (ร.จ.พ.)
• พ.ศ. เหรียญรัชฎาภิเศกมาลา (ร.ศ.)
• พ.ศ. เหรียญประพาสมาลา(ร.ป.ม.)
• พ.ศ. เหรียญทวีธาภิเศก (ท.ศ.)
• พ.ศ. เหรียญรัชมงคล (ร.ร.ม.)
• พ.ศ. เหรียญรัชมังคลาภิเศก (ร.ม.ศ.)

สถานที่อันเนื่องมาจากพระนาม

1. โรงเรียนศรีสวัสดิ์วิทยาคาร จังหวัดน่าน เดิมมีชื่อว่า “ โรงเรียนสุริยานุเคราะห์ ” ด้วยความอุปถัมภ์ของ พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดชฯ พระเจ้าผู้ครองนครน่าน
2. โรงพยาบาลค่ายสุริยพงษ์
3. ค่ายสุริยพงษ์ หรือ มณฑลทหารบกที่ 38
4. ถนนสุริยพงษ์

ราชตระกูล

พงศาวลีของพระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช
เจ้าฟ้าอัตถวรปัญโญ                             เจ้าอนันตวรฤทธิเดช                                   พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช                                         แม่เจ้าสุนันทาอัครราชเทวี

ดูเพิ่ม

• รายพระนามเจ้าผู้ครองนครน่าน

ก่อนหน้า		พระเจ้าสุริยพงษ์ผริตเดช		ถัดไป
เจ้าอนันตวรฤทธิเดช		เจ้าผู้ครองนครน่าน พระองค์ที่ 63 (พ.ศ. 2436 - 2461)		เจ้ามหาพรหมสุรธาดา