เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็ก ในรัชกาลที่ 2

เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็ก
เกิด	พ.ศ. 2341
เสียชีวิต	16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2431 (90 ปี)
คู่สมรส	พระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระพิทักษเทเวศร์ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระพิพิธโภคภูเบนทร์
บุตร	พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน
ญาติ	เจ้าสุกแห่งหลวงพระบาง (บิดา) คุณลูกอิน (น้องสาว) คุณทองดี (น้องสาว)

เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็ก (เกิด: พ.ศ. 2341 — ถึงแก่อนิจกรรม: 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2431) เป็นพระสนมในพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 ประสูติกาลพระราชธิดาเพียงพระองค์เดียวคือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน

หลังสิ้นรัชกาลพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็กได้ออกไปเป็นหม่อมในพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์, พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระพิทักษเทเวศร์ และพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระพิพิธโภคภูเบนทร์ ตามลำดับ

ประวัติ

เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็ก มีนามเดิมว่า จัน หรือ ลูกจันทน์ เป็นธิดาของเจ้าสุกแห่งหลวงพระบาง บางแหล่งข้อมูลก็ว่าสืบเชื้อสายจากเจ้านายแห่งเวียงจันทน์ มีพี่น้องที่ปรากฏนามอีกสองคนคือ คุณลูกอิน และคุณทองดี หม่อมละครในสมัยพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย

เจ้าสุกผู้บิดาได้นำเจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็กมาถวายตัวแก่พระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราช รัชกาลที่ 1 ตั้งแต่อายุ 8 ขวบ พร้อมกับน้องสาวอีกสองคนดังกล่าว ได้เป็นละครหลวงรุ่นเล็ก ในรัชกาลที่ 1 รับบทเป็น นางวิยะดา เมื่อสิ้นรัชสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธยอดฟ้าจุฬาโลกมหาราชแล้ว เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็กมีอายุประมาณ 11-12 ปี จึงได้เป็นละครหลวงในสมัยของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย รัชกาลที่ 2 ในบทนางมะเดหวี สนองพระเดชพระคุณรับราชการเป็นพระสนม และให้ประสูติกาลพระราชธิดาเพียงพระองค์เดียว คือ พระเจ้าบรมวงศ์เธอ พระองค์เจ้าแม้นเขียน (พ.ศ. 2366—2456)

ภายหลังการสวรรคตของพระบาทสมเด็จพระพุทธเลิศหล้านภาลัย ในปี พ.ศ. 2367 กล่าวกันว่าพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหลวงภูวเนตรนรินทรฤทธิ์ ซึ่งเป็นพระโอรสของรัชกาลที่ 2 ทรงส่งเพลงยาวไปเกี้ยวเจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็ก เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็กจึงใช้ "สิทธิสตรี" ออกจากวังหลวงไปอยู่วังกรมหลวงภูวเนตรฯ จนได้เป็นหม่อมอยู่พักหนึ่งท่านก็ย้ายไปยังวังของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระพิทักษเทเวศร์ แต่ต่อมาไม่ช้านานนักก็ย้ายไปยังวังของพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระพิพิธโภคภูเบนทร์ พระเชษฐาองค์ใหญ่ และเจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็กก็เตร็ดเตร่ไปเรื่อย ๆ

เจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็กได้เป็นครูละครหลวงในรัชกาลพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว และพระบาทสมเด็จพระจุลจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว ด้วยเป็นครูละครสำคัญของสมเด็จเจ้าพระยาบรมมหาศรีสุริยวงศ์ (ช่วง บุนนาค) ท้ายที่สุดเจ้าจอมมารดาลูกจันทน์เล็กถึงแก่อนิจกรรมเมื่อ วันเสาร์ แรม 1 ค่ำ เดือน 3 ปีชวด สัมฤทธิศก หรือวันที่ 16 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2431 สิริรวมอายุได้ 90 ปี