อำเภอสรรพยา

อำเภอสรรพยา
อำเภอ
คำขวัญ:  เขาสรรพยาบรรพต หวานเลิศล้ำ รสน้ำตาล แชมพูว่านหางจระเข้ จักสาน เปลผักตบชวา ล้ำคุณค่าหอพระไตร เขื่อนใหญ่เจ้าพระยา
พิกัดภูมิศาสตร์: 15°8′15″N 100°14′35″E
อักษรไทย	อำเภอสรรพยา
อักษรโรมัน	Amphoe Sapphaya
จังหวัด	ชัยนาท
พื้นที่
• ทั้งหมด	228.3 ตร.กม. (88.1 ตร.ไมล์)
ประชากร (2562)
• ทั้งหมด	41,724 คน
• ความหนาแน่น	182.75 คน/ตร.กม. (473.3 คน/ตร.ไมล์)
รหัสไปรษณีย์	17150
รหัสภูมิศาสตร์	1804
ที่ตั้ง ที่ว่าการ	ที่ว่าการอำเภอสรรพยา หมู่ที่ 4 ตำบลสรรพยา อำเภอสรรพยา จังหวัดชัยนาท 17150
ส่วนหนึ่งของสารานุกรมประเทศไทย

อำเภอสรรพยา [—สับ-พะ-ยา] เป็นอำเภอหนึ่งในจังหวัดชัยนาท หมู่บ้านหรือชุมชนสรรพยาดั้งเดิม ปัจจุบันตั้งอยู่หมู่ที่ 1 ตำบลสรรพยา อำเภอสรรพยา บริเวณตั้งแต่วัดกำแพงไปถึงวัดสะแก หรือระหว่างหลักกิโลเมตรที่ 32-34 ทางหลวงแผ่นดินสายสิงห์บุรี-ชัยนาท ซึ่งชื่อตำบลและอำเภอสรรพยาปัจจุบันนี้นำมาจากชื่อ "เขา บึง และชุมชนสรรพยา"

ที่ตั้งและอาณาเขต

อำเภอสรรพยาตั้งอยู่ทางทิศตะวันออกสุดของจังหวัด มีอาณาเขตติดต่อกับเขตการปกครองข้างเคียงดังต่อไปนี้

• ทิศเหนือ ติดต่อกับอำเภอเมืองชัยนาท
• ทิศตะวันออก ติดต่อกับอำเภอตาคลี (จังหวัดนครสวรรค์)
• ทิศใต้ ติดต่อกับอำเภออินทร์บุรี (จังหวัดสิงห์บุรี) และอำเภอสรรคบุรี
• ทิศตะวันตก ติดต่อกับอำเภอสรรคบุรีและอำเภอเมืองชัยนาท

ตำนาน

ชื่อของตำบลและอำเภอสรรพยามีความเกี่ยวข้องกับวรรณคดีเรื่องรามเกียรติ์เช่นเดียวกับชื่อของท้องถิ่นอื่น ๆ ในบริเวณเขตจังหวัดใกล้เคียง เช่น เมืองลพบุรี ทุ่งพรหมาสตร์ ทะเลชุบศรในจังหวัดลพบุรี เป็นต้น ในพระราชนิพนธ์รัชกาลที่ ๒ เรื่องรามเกียรติ์ได้กล่าวถึงเขาสรรพยาในศึกกุมภกรรณครั้งที่ ๒ ซึ่งรบกับพระลักษมณ์ กุมภกรรณได้พุ่งหอกโมกขศักดิ์ถูกพระลักษมณ์สลบไป พวกนายกองจะฉุดแก้ไขอย่างใดก็หาเขยื้อนได้ไม่ เพราะเป็นหอกศักดิ์สิทธิ์ ในที่สุดพิเภกจึงทูลพระรามว่า

ซึ่งพระน้องต้องหอกอสุรินทร์           ยังไม่สิ้นชีวังสังขาร์
แม้นได้สังกรณีตรีชวา                    กับปัญจมหานที
ประสมเป็นโอสถบดพอก                ให้แก้หอกโมกขศักดิ์ยักษี
พระลักษมณ์ก็จะคืนสมประดี            ภูมีจงดำริตริการ ฯ    

พระรามได้มีพระบัญชาให้หนุมานไปเก็บสังกรณีตรีชวาหรือสรรพยา ซึ่งอยู่ที่เขาสรรพยามาแก้ไขพระลักษมณ์ หนุมานจึงรีบเหาะไป

ครั้นถึงสรรพยาสิงขร                วานรลงเดินริมเนินผา
ร้องเรียกสังกรณีตรีชวา                   อยู่ไหนออกมาอย่าช้าที
ได้ยินขานข้างล่างลงไปค้น              กลับขึ้นไปกู่อยู่บนคิรีศรี
จึงเอาหางกระหวัดรัดคิรี                 มือกระบี่คอยจับสรรพยา ฯ

เขาสรรพยาในเรื่องรามเกียรติ์ที่กล่าวมานี้ เชื่อกันว่าคือเขาสรรพยาที่ตำบล-อำเภอสรรพยานี้เอง ซึ่งผู้เฒ่าผู้แก่ได้เล่าให้ฟัง มีเรื่องพิสดารปลีกย่อยอีกมากมายพอปะติดปะต่อเป็นเรื่องได้ดังนี้

เล่ากันว่า เมื่อพระลักษมณ์รบกับกุมภกรรณและเสียทีถูกหอกโมกขศักดิ์ พิเภกได้ทูลให้พระรามทรงทราบถึงฤทธิ์ของหอกและยาที่จะแก้ไข จึงได้มีพระบัญชาให้หนุมานไปเอาสังกรณีตรีชวาหรือสรรพยา หนุมานได้เหาะไปที่เขาหลวง แต่ไม่รู้จักสังกรณีตรีชวาจึงร้องถามหาอยู่ตีนเขา ก็ได้ยินขานรับอยู่บนยอดเขา เมื่อขึ้นไปยอดเขาร้องถามหาอีกก็ได้ยินขานรับอยู่ตีนเขา ในที่สุดหนุมานโกรธพอได้ยินขานรับบนยอดเขาก็หักเอากลางเขาแบกเหาะไป เมื่อเหาะไปได้สักพักก็บิส่วนหนึ่งทิ้งไปกลายเป็นเขาขยายในเขตอำเภอเมืองชัยนาทปัจจุบัน ขณะที่เหาะต่อมารู้สึกกระหายน้ำยิ่งนัก แลเห็นบึงใหญ่อยู่กลางทางจึงแวะเอาเขาวางลงริมบึง (ภายหลังเรียกบึงนี้ว่า "บึงสรรพยา") วักน้ำด้านตะวันตกเฉียงใต้ขึ้นดื่ม ทำให้บริเวณนี้ลึกกว่าที่อื่น ๆ (ต่อมาบึงสรรพยาตื้นเขิน บึงเล็กลงปัจจุบันเหลือแต่ "บึงอรพิม") เนื่องจากบริเวณนี้เป็นดินเลน เขาที่หนุมานวางไว้ได้ยุบจมดินจนติดแน่น เมื่อหนุมานดื่มน้ำแล้วจึงยกเขาไม่ขึ้น

แต่บางท่านว่าเมื่อหนุมานกระหายน้ำ ได้เหาะลงวางเขากลางทุ่งนาแล้วเดินไปขอน้ำเด็กเลี้ยงควาย แต่เด็กเลี้ยงควายเห็นหนุมานเป็นลิงนอกจากจะไม่ให้น้ำแล้วยังหยอกล้อเล่นอีกด้วย หนุมานโกรธเดินไปดื่มน้ำที่แม่น้ำ (เจ้าพระยา) ทางเดินไปกลับเป็นลำรางข้างวัดโบสถ์ (วัดร้าง) ชาวบ้านเรียกว่า "บางโบสถ์" (ปัจจุบันตื้นเขินแล้ว) ขณะที่เดินไปดื่มน้ำนั้นเขาได้งอกรากติดกับพื้นดิน เมื่อหนุมานได้ดื่มน้ำแล้วกลับมายกเขาไม่ขึ้น จึงเรียกสังกรณีตรีชวาเช่นครั้งก่อนแล้วหักเอายอดเขาด้านทิศใต้ไป เขาสรรพยาด้านทิศใต้จึงลาดลง ก่อนจากไปหนุมานนึกเคืองว่าบนเขานี้มีสรรพยารักษาได้ทุกโรค แต่คนที่นี่ใจจืดขอแค่น้ำก็ไม่ให้กินเลยสาปไว้ว่าอย่าให้คน (เกิด) สรรพยาใช้ยาถูกกับโรคใด ๆ เลย (แต่คน-เกิด-ที่อื่นมาเอาสรรพยาไปรักษาโรคหาย) และสลัดขนเป็นต้นละมานให้เข้าหูเพื่อป้องกันคนขึ้นไปหาสรรพยาบนเขา แล้วหนุมานก็เหาะนำเขาไป แต่โดยที่เป็นยอดเขามีขนาดเล็กลง หนุมานได้คอนเขาไปแล้วเอาไปวางที่เกิดเหตุ จึงเรียกสืบกันมาว่า "เขาสมอคอน" (หรือสะโหมคอนตามสำเนียงชาวบ้าน) ที่ตำบลสมอคอน อ.ท่าวุ้ง จ.ลพบุรี ปัจจุบัน

เมื่อหนุมานได้สาปไว้ ตอนแรกชาวบ้านก็เรียกว่า "เขาสาปยา" แต่ภายหลังเรียกแก้เคล็ดเป็นเขาสรรพยา (สับ-พะ-ยา) ส่วนบึงที่หนุมานวักน้ำดื่มก็เรียกบึงสรรพยา เนื่องจากบริเวณนี้เป็นที่ราบลุ่มน้ำท่วมถึงมีตะกอนมาทับถม บึงจึงตื้นเขินเป็นที่นาไปแล้วมาก เหลือบางส่วนปัจจุบันเรียกบึงอรพิม (แต่ก็ตื้นเขินเป็นที่นาเป็นส่วนใหญ่ บางท่านจึงเรียกว่า "หนองอรพิม") บางท่านว่าบึงอรพิมนี้เกิดในสมัยกรุงศรีอยุธยา ตอนที่พม่ามาท้าสร้างพระพุทธรูปที่งดงามและใหญ่ที่สุด ทางกรุงศรีอยุธยารับท้าและได้มอบให้ศรีธนชัยรับผิดชอบ แต่ศรีธนชัยใช้ไม้ไผ่สานเอาดินพอกแล้วลงรักปิดทองลวงพม่า ฝ่ายพม่าให้คนมาสอดแนมเห็นเช่นนั้นจึงรีบกลับไปบอกพวกของตน และพบขณะนำพระพุทธรูปล่องแพมาตามลำน้ำ พอพม่าได้ทราบเช่นนั้นก็คิดหนี จะนำพระพุทธรูปกลับไปด้วยก็ลำบากและชักช้า จึงได้ทำลายแพทิ้งพระพุทธรูป ด้วยความใหญ่และหนักของพระพุทธรูป (เล่ากันว่า ปลาช่อนขนาดปลาสี่ปลาห้า หรือขนาดลำแขนผู้ชายหนักประมาณ 1 ก.ก. อยู่ในรูพระนาสิก (จมูก) ได้) จึงเกิดห้วงน้ำเป็น "บึงอรพิม" เชื่อกันว่าพระพุทธรูปยังคงจมอยู่ในบึงอรพิม แต่จะปรากฏหรือไม่ให้ผู้ใดพบเห็นก็ได้

การแบ่งเขตการปกครอง

การปกครองส่วนภูมิภาค

อำเภอสรรพยา แบ่งเขตการปกครองออกเป็น 7 ตำบล 55 หมู่บ้าน ได้แก่

1.	สรรพยา			(Sapphaya)			7 หมู่บ้าน
2.	ตลุก			(Taluk)			12 หมู่บ้าน
3.	เขาแก้ว			(Khao Kaeo)			6 หมู่บ้าน
4.	โพนางดำตก			(Pho Nang Dam Tok)			6 หมู่บ้าน
5.	โพนางดำออก			(Pho Nang Dam Ok)			8 หมู่บ้าน
6.	บางหลวง			(Bang Luang)			7 หมู่บ้าน
7.	หาดอาษา			(Hat Asa)			9 หมู่บ้าน

การปกครองส่วนท้องถิ่น

ท้องที่อำเภอสรรพยาประกอบด้วยองค์กรปกครองส่วนท้องถิ่น 9 แห่ง แบ่งออกเป็น 8 เทศบาลตำบล และ 1 องค์การบริหารส่วนตำบล ได้แก่

• เทศบาลตำบลโพธิ์พิทักษ์ ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลโพนางดำตก
• เทศบาลตำบลสรรพยา ครอบคลุมพื้นที่บางส่วนของตำบลสรรพยา
• เทศบาลตำบลบางหลวง ครอบคลุมพื้นที่ตำบลบางหลวงทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลหาดอาษา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลหาดอาษาทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลตลุก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลตลุกทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลโพนางดำออก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลโพนางดำออกทั้งตำบล
• เทศบาลตำบลโพนางดำตก ครอบคลุมพื้นที่ตำบลโพนางดำตก (เฉพาะนอกเขตเทศบาลตำบลโพธิ์พิทักษ์)
• เทศบาลตำบลเจ้าพระยา ครอบคลุมพื้นที่ตำบลสรรพยา (เฉพาะนอกเขตเทศบาลตำบลสรรพยา)
• องค์การบริหารส่วนตำบลเขาแก้ว ครอบคลุมพื้นที่ตำบลเขาแก้วทั้งตำบล

สถานศึกษา

• โรงเรียนอนุบาลสรรพยา ประถมศึกษา
• โรงเรียนเทศบาลตำบลสรรพยา ประถมศึกษา
• โรงเรียนสรรพยาวิทยา มัธยมศึกษา