วิญญาณ (ศาสนาพุทธ)

ในศาสนาพุทธ คำว่าวิญญาณ (บาลี: viññāṇa; สันสกฤต: विज्ञान) ใช้หมายถึงพิชาน (consciousness) คือความรู้แจ้งอารมณ์ พระไตรปิฎกระบุว่าพระพุทธเจ้าทรงจำแนกวิญญาณออกเป็น 6 ประเภท ได้แก่

1. จักขุวิญญาณ ความรู้อารมณ์ทางตา คือรู้รูปด้วยตา หรือการเห็น
2. โสตวิญญาณ ความรู้อารมณ์ทางหู คือรู้เสียงด้วยหู หรือการได้ยิน
3. ฆานวิญญาณ ความรู้อารมณ์ทางจมูก คือรู้กลิ่นด้วยจมูก หรือการได้กลิ่น
4. ชิวหาวิญญาณ ความรู้อารมณ์ทางลิ้น คือรู้รสด้วยลิ้น หรือการรู้รส
5. กายวิญญาณ ความรู้อารมณ์ทางกาย คือรู้โผฏฐัพพะด้วยกาย หรือการรู้สึกกายสัมผัส
6. มโนวิญญาณ ความรู้อารมณ์ทางใจ คือรู้ธรรมารมณ์ด้วยใจ หรือการนึกคิด

6 อย่างนี้จัดว่าเป็นวิญญาณขันธ์ในขันธ์ 5

คำว่าวิญญาณยังถือเป็นคำไวพจน์ของคำว่าจิต มีความหมายเหมือนกัน ใช้แทนกันได้

วิญญาณในปฏิจจสมุปบาทก็ใช้ในความหมายเช่นเดียวกับจิต คือ

เพราะมีสังขารเจตสิก ที่ปรุงแต่งให้เกิด กายสังขาร วจีสังขาร และมโนสังขาร เป็นปัจจัยจึงเกิดวิญญาณ ถ้าไม่มีเจตสิกคือสิ่งที่ถูกรู้ วิญญาณย่อมเกิดขึ้นไม่ได้ เพราะไม่มีสิ่งที่ถูกรู้ให้วิญญาณได้รับรู้

และวิญญาณเป็นสิ่งที่ตั้งอยู่ไม่ได้ถ้าไม่มีนามรูปหรืออัตภาพให้อาศัยอยู่ ดังนั้นในทางอภิธรรมเมื่อตายแล้วสัตว์ที่มีวิญญาณย่อมต้องเกิดทันที เพราะวิญญาณจะอยู่ลอยๆโดยไม่มีนามรูปหรือขันธ์ให้อาศัยไม่ได้ จึงกล่าวว่าวิญญาณเป็นปัจจัยของนามรูป

หน้าที่ของวิญญาณ (วิญญาณกิจ)

คัมภีร์วิสุทธิมรรคของพระพุทธโฆสะและคัมภีร์อภิธัมมัตถสังคหะของพระอนุรุทธาจารย์ กล่าวว่าวิญญาณมีหน้าที่ 14 อย่าง คือ

1. ปฏิสนธิ สืบต่อภพใหม่
2. ภวังคะ เป็นองค์ประกอบของภพ
3. อาวัชชนะ คำนึงถึงอารมณ์ใหม่
4. ทัสสนะ เห็นรูป (ตรงกับจักขุวิญญาณ)
5. สวนะ ได้ยินเสียง (ตรงกับโสตวิญญาณ)
6. ฆายนะ ได้กลิ่น (ตรงกับฆานวิญญาณ)
7. สายนะ รู้รส (ตรงกับชิวหาวิญญาณ)
8. ผุสนะ ถูกต้องโผฏฐัพพะ (ตรงกับกายวิญญาณ)
9. สัมปฏิจฉนะ รับอารมณ์
10. สันตีรณะ พิจารณาอารมณ์
11. โวฏฐัพพนะ ตัดสินอารมณ์
12. ชวนะ เสพอารมณ์
13. ตทาลัมพณะ รับอารมณ์ต่อจากชวนะก่อนจะกลับสู่ภวังค์
14. จุติ เคลื่อนจากภพปัจจุบันเพื่อจะไปสู่ภพหน้า

อ้างอิง

• พระธรรมกิตติวงศ์ (ทองดี สุรเตโช) ป.ธ. ๙ ราชบัณฑิต พจนานุกรมเพื่อการศึกษาพุทธศาสน์ ชุด คำวัด, วัดราชโอรสาราม กรุงเทพฯ พ.ศ. 2548