รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) พุทธศักราช 2490

รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2490
คณะทหารแห่งชาติ
เขตที่ครอบคลุม	ประเทศไทย
ผู้ตรา	คณะทหารแห่งชาติ
วันลงนาม	9 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490
ผู้ลงนาม	สมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร (ในฐานะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดช) จอมพล แปลก พิบูลสงคราม (ในฐานะผู้บัญชาการทหารแห่งประเทศไทย)
วันเริ่มใช้	9 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490
วันยกเลิก	23 มีนาคม พ.ศ. 2492
ยกเลิก
รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2489
ยกเลิกโดย
รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2492
สถานะ: ยกเลิกแล้ว

รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) พุทธศักราช 2490 เป็นรัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทยฉบับที่ 4 ประกาศใช้ในวันที่ 9 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 หนึ่งวันหลังจากคณะทหารแห่งชาติก่อรัฐประหารในประเทศไทย พ.ศ. 2490

ประวัติ

รัฐธรรมนูญนี้มีบุคคลดังต่อไปนี้ลักลอบร่วมกันร่างขึ้นเตรียมไว้สำหรับรัฐประหารดังกล่าว

• พระยาลัดพลีธรรมประคัลภ์ (วงศ์ ลัดพลี) อธิบดีศาลฎีกา
• พระยารักตประจิตธรรมจำรัส (เขียน รักตประจิต) กรรมการศาลฎีกา
• พันเอก สุวรรณ เพ็ญจันทร์ เจ้าพระธรรมนูญทหารบก
• หม่อมราชวงศ์ เสนีย์ ปราโมช นักการเมืองจากพรรคประชาธิปัตย์
• หม่อมราชวงศ์คึกฤทธิ์ ปราโมช นักการเมืองจากพรรคประชาธิปัตย์
• เลื่อน พงษ์โสภณ นักการเมืองจากพรรคประชาธิปัตย์
• ร้อยเอก ประเสริฐ สุดบรรทัด สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดสระบุรี
• เขมชาติ บุณยรัตพันธุ์ สมาชิกสภาผู้แทนราษฎรจังหวัดร้อยเอ็ด

เมื่อร่างเสร็จแล้วได้ซ่อนร่างรัฐธรรมนูญไว้ใต้ตุ่มน้ำที่บ้านของนาวาอากาศเอก กาจ กาจสงคราม หนึ่งในแกนนำคณะรัฐประหาร ซึ่งเป็นตุ่มดินเผาสีแดง เรียกว่าตุ่มน้ำสามโคก รัฐธรรมนูญนี้จึงได้ชื่อว่า รัฐธรรมนูญใต้ตุ่ม

ครั้นรัฐประหารสำเร็จ นาวาอากาศเอก กาจ นำร่างรัฐธรรมนูญออกจากใต้ตุ่มไปขอให้หม่อมเจ้าจักรพันธ์เพ็ญศิริ จักรพันธุ์ บุตรเขยของตน พาเข้าเฝ้าคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์สมเด็จพระเจ้าอยู่หัวภูมิพลอดุลยเดชเพื่อลงนามประกาศใช้ แล้วให้หม่อมเจ้าจักรพันธ์เพ็ญศิริเป็นผู้แทนคณะรัฐประหารเดินทางไปกราบบังคมทูลต่อสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว ณ ประเทศสวิตเซอร์แลนด์

อย่างไรก็ดีมีผู้สำเร็จราชการเพียงพระองค์เดียวที่ลงพระนามในร่างรัฐธรรมนูญ คือสมเด็จพระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมพระยาชัยนาทนเรนทร ส่วนพระยามานวราชเสวี (ปลอด วิเชียร ณ สงขลา) ผู้สำเร็จราชการอีกคน ไม่ยอมลงนามด้วย

สาระสำคัญ

รัฐธรรมนูญนี้ใช้บังคับแทนรัฐธรรมนูญฉบับก่อนหน้า คือ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2489

คำปรารภของรัฐธรรมนูญนี้ระบุเหตุผลในการล้มล้างรัฐธรรมนูญฉบับเดิมว่า "การดำเนินการของรัฐบาลและการควบคุมราชการฝ่ายบริหารของรัฐสภาเพื่อมุ่งหมายที่จะช่วยกันแก้ไขให้ดีขึ้นตามวิถีทางที่กำหนดไว้ในรัฐธรรมนูญฉะบับนั้นไม่ประสบผลดีเลยแม้แต่น้อย เป็นการผิดหวังของประชาชนทั้งประเทศ และตรงกันข้ามกลับทำให้เห็นว่า การแก้ไขทุกอย่างเป็นเหตุที่ทำให้ประเทศชาติทรุดโทรมลงเป็นลำดับ ถ้าจะคงปล่อยให้เป็นไปตามยถากรรม ก็จะนำมาซึ่งความหายนะแก่ประเทศประเทศชาติอย่างไม่มีสุดสิ้น จนถึงกับว่าจะไม่ดำรงอยู่ในภาวะอันควรแก่ความเป็นไทยต่อไปอีกได้ ราษฎรไทยส่วนมากผู้สนใจต่อการนี้ พร้อมด้วยทหารของชาติ ได้พร้อมใจกันนำความขึ้นกราบบังคมทูลขอให้เลิกใช้รัฐธรรมนูญปัจจุบันและประกาศใช้รัฐธรรมนูญฉบับใหม่ อันจะเป็นวิถีทางจรรโลงประเทศชาติให้วัฒนาถาวร อีกทั้งจะเป็นทางบำบัดยุคเข็ญของประชาชนทั้งปวงให้เข้าสู่ภาวะปกติได้สืบไป"

รัฐธรรมนูญนี้กำหนดให้มีสภานิติบัญญัติระดับชาติ เรียกว่ารัฐสภา ประกอบด้วยสภาย่อย 2 สภา คือวุฒิสภาและสภาผู้แทน มีสมาชิกจำนวนเท่ากัน แต่สมาชิกวุฒิสภามาจากการแต่งตั้ง และไม่ห้ามข้าราชการประจำเป็นสมาชิกวุฒิสภา ส่วนสมาชิกสภาผู้แทนมาจากการเลือกตั้งโดยตรงของประชาชนในแบบรวมเขตเลือกตั้ง คือถือเอาเขตจังหวัดเป็นเขตเลือกตั้ง และให้มีสมาชิกสภาผู้แทน 1 คนต่อจำนวนราษฎร 200,000 คน อย่างไรก็ดีบทเฉพาะกาลของรัฐธรรมนูญกำหนดว่า ในวาระเริ่มแรก ให้รัฐสภาประกอบด้วยวุฒิสภาเพียงสภาเดียว โดยสมาชิกวุฒิสภามาจาก "การเลือกตั้ง" ของพระมหากษัตริย์ภายใน 15 วันนับแต่ประกาศใช้รัฐธรรมนูญ และรัฐสภาจะมีสภาเดียวเช่นนี้จนกว่าจะเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทน ซึ่งจะกระทำภายใน 90 วันนับแต่ประกาศใช้รัฐธรรมนูญ

รัฐธรรมนูญนี้ยังฟื้นฟูองค์กรสมัยสมบูรณาญาสิทธิราชย์ คือคณะอภิรัฐมนตรี โดยกำหนดว่า ให้คณะอภิรัฐมนตรีประกอบด้วยสมาชิก 5 คนซึ่งต้องเป็นข้าราชการประจำมาแล้วไม่น้อยกว่า 25 ปีและเคยดำรงตำแหน่งอธิบดีเป็นอย่างน้อย หรือเป็นรัฐมนตรีว่าการกระทรวงมาแล้วไม่น้อยกว่า 4 ปี และให้คณะอภิรัฐมนตรีทำหน้าที่ถวายคำปรึกษาแก่พระมหากษัตริย์ และสำเร็จราชการแทนพระองค์

อนึ่งรัฐธรรมนูญนี้กำหนดให้มีคณะรัฐมนตรี ประกอบด้วยนายกรัฐมนตรี 1 คน และรัฐมนตรีอื่นอีกอย่างน้อย 15 คน อย่างมาก 25 คน ทำหน้าที่บริหารราชการแผ่นดิน และมีอำนาจกราบบังคมทูลให้พระมหากษัตริย์ทรงตราพระราชกำหนด และเมื่อตราพระราชกำหนดแล้ว ให้แจ้งรัฐสภารับทราบเท่านั้น

การแก้ไขเพิ่มเติม

รัฐธรรมนูญนี้ได้รับการแก้ไขเพิ่มเติม 3 ครั้งดังนี้

ในวันที่ 9 ธันวาคม พ.ศ. 2490 มีการออก รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) แก้ไขเพิ่มเติม พ.ศ. 2490 เพื่อแก้ไขเพิ่มเติมวิธีการเลือกตั้งสมาชิกสภาผู้แทน

ในวันที่ 3 กุมภาพันธ์ พ.ศ. 2491 มีการออก รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 2) พ.ศ. 2491 เพื่อให้มีสภาร่างรัฐธรรมนูญขึ้นมาร่างรัฐธรรมนูญใหม่ทั้งฉบับ ถือเป็นการจัดตั้งสภาร่างรัฐธรรมนูญเป็นครั้งแรกในประเทศไทย

จากนั้นในวันที่ 24 สิงหาคม พ.ศ. 2491 มีการออก รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉบับชั่วคราว) แก้ไขเพิ่มเติม (ฉบับที่ 3) พ.ศ. 2491 เพื่อให้เอกสิทธิ์ทางรัฐสภาแก่สภาร่างรัฐธรรมนูญ

การวิพากษ์วิจารณ์

พลเรือตรี ถวัลย์ ธำรงนาวาสวัสดิ์ นายกรัฐมนตรีซึ่งพ้นจากตำแหน่งเนื่องจากรัฐประหารครั้งนี้ เขียนวิจารณ์ลงหนังสือพิมพ์ การเมืองรายสัปดาห์ ฉบับวันที่ 29 พฤศจิกายน พ.ศ. 2490 ว่า "รัฐธรรมนูญใหม่นี้เป็นเรื่องถอยหลังเข้าคลอง" ขณะที่เอดวิน ฟอร์เวิร์ด สแตนตัน (Edwin Forward Stanton) เอกอัครราชทูตสหรัฐอเมริกาประจําประเทศไทย วิพากษ์วิจารณ์ว่า รัฐประหารขับไล่รัฐบาลครั้งนี้ และสาระในรัฐธรรมนูญฉบับใหม่นี้ เป็นการหมุนเข็มนาฬิกาถอยหลัง

นักกฎหมายยังตั้งคำถามถึงความชอบธรรมและความมีผลใช้บังคับของรัฐธรรมนูญนี้ เนื่องจากสภาผู้แทนราษฎรได้ลงมติไว้ในคราวแต่งตั้งคณะผู้สำเร็จราชการแทนพระองค์ว่า ต้องมีผู้สำเร็จราชการอย่างน้อย 2 คนลงนามในเอกสาร เอกสารจึงจะมีผลใช้บังคับ แต่รัฐธรรมนูญนี้ได้รับการลงนามจากผู้สำเร็จราชการเพียงคนเดียว

รัฐธรรมนูญนี้ยังเป็นรัฐธรรมนูญฉบับแรกที่มาจากรัฐประหารล้มล้างรัฐธรรมนูญเดิมและประกาศใช้รัฐธรรมนูญใหม่ ซึ่งคณะรัฐประหารในภายหลังได้ดำเนินตามตลอดมา ทำให้รัฐธรรมนูญนี้ถูกวิพากษ์วิจารณ์ว่าเป็นจุดเริ่มต้นแห่งวงจรอุบาทว์ของการเกิดรัฐประหารซ้ำแล้วซ้ำเล่าในประเทศไทย

การสิ้นสุดลง

รัฐธรรมนูญนี้สิ้นสุดลงในวันที่ 23 มีนาคม พ.ศ. 2492 เนื่องจากประกาศใช้ รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย พุทธศักราช 2492 แทน รวมอายุการใช้งาน 1 ปี 4 เดือน 14 วัน

แหล่งข้อมูลอื่น

• "รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉะบับชั่วคราว) พุทธศักราช 2490". ราชกิจจานุเบกษา. 64 (53 ก): 1–32. 2490-11-09.
• "รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉะบับชั่วคราว) แก้ไขเพิ่มเติม พ.ศ. 2490". ราชกิจจานุเบกษา. 64 (60 ก): 719–722. 2490-12-09.
• "รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉะบับชั่วคราว) แก้ไขเพิ่มเติม (ฉะบับที่ 2) พ.ศ. 2491". ราชกิจจานุเบกษา. 65 (7 ก): 47–54. 2491-02-03.
• "รัฐธรรมนูญแห่งราชอาณาจักรไทย (ฉะบับชั่วคราว) แก้ไขเพิ่มเติม (ฉะบับที่ 3) พ.ศ. 2491". ราชกิจจานุเบกษา. 65 (48 ก): 477–479. 2491-08-24.