มะตูม

มะตูม
การจำแนกชั้นทางวิทยาศาสตร์
อาณาจักร:	Plantae
หมวด:	Magnoliophyta
ชั้น:	Magnoliopsida
ชั้นย่อย:	Rosidae
อันดับ:	Sapindales
วงศ์:	Rutaceae
สกุล:	Aegle Corr. Serr.
สปีชีส์:	A.  marmelos
ชื่อทวินาม
Aegle marmelos (L.) Corr. Serr.

มะตูม มีชื่อวิทยาศาสตร์ว่า Aegle marmelos ภาคเหนือเรียกว่า มะปิน ภาคใต้เรียกว่า กะทันตาเถร, ตูม และตุ่มตัง ภาคอีสานเรียกว่า บักตูม ภาษาเขมรเรียกว่า พะโนงค์ (ព្នៅ) ชาวกะเหรี่ยงเรียกว่า มะปีส่า เป็นไม้ผลยืนต้นพื้นเมืองของอนุทวีปอินเดียและเอเชียตะวันออกเฉียงใต้ มีการเพาะปลูกทั่วไปในอินเดีย รวมทั้งในศรีลังกา แหลมมลายูตอนเหนือ เกาะชวา และฟิลิปปินส์ จัดเป็นพืชเพียงสปีชีส์เดียวที่อยู่ในสกุล Aegle

ลักษณะทางพฤกษศาสตร์

ผลมะตูมผ่าครึ่ง

ลำต้นมีความสูง 18 เมตร เปลือกลำต้นมีสีเทาเรียบเป็นร่องตื้น เนื้อไม้แข็ง มีสีขาวแกมเหลือง และมีกลิ่นหอม โคนต้นและกิ่งก้านมีหนามแหลม ยาว แข็ง ออกเดี่ยวหรือเป็นคู่ตามกิ่ง ใบประกอบแบบขนนก ใบย่อยรูปไข่หรือรูปหอกมี 3 ใบ มองดูคล้ายตรีศูลของพระศิวะ ดอกสีขาวหรือขาวอมเขียว มีกลิ่นหอม ผลมีเปลือกแข็งเรียบและมีเส้นผ่านศูนย์กลาง 5–15 เซนติเมตร บางผลมีเปลือกแข็งมากจนต้องกระเทาะเปลือกออกโดยใช้ค้อนทุบ เนื้อผลเหนียวข้น มีกลิ่นหอม และมีเมล็ดจำนวนมากแทรกอยู่ในเนื้อผล โดยเมล็ดจะมีขนหนาปกคลุม

การใช้ประโยชน์

ผลมะตูมใช้รับประทานได้ทั้งแบบสดและแบบแห้ง น้ำจากผลเมื่อนำไปกรองและเติมน้ำตาลจะได้เครื่องดื่มคล้ายน้ำมะนาว และยังใช้ในการทำ Sharbat ซึ่งเป็นเครื่องดื่มที่ได้จากการนำเนื้อผลมะตูมไปผสมกับมะขาม ผลอ่อนฝานแล้วตากแห้งนำไปต้มกับน้ำเป็นน้ำมะตูม นำมายำ ใบอ่อนและยอดอ่อนใช้รับประทานเป็นผักสลัด กินกับน้ำพริก ลาบ และข้าวยำ ผลแก่แต่เปลือกยังนิ่มนำมาฝานแล้วทำเป็นมะตูมเชื่อม ซึ่งนำไปเป็นส่วนผสมของขนมอื่นอีกหลยอย่าง มะตูมสุก เนื้อเละใช้รับประทานเป็นผลไม้ และใช้เป็นยารักษาอาการท้องร่วง ท้องเดิน โรคลำไส้ ตาแห้งไข้หวัดธรรมดา และยังใช้รักษาอาการท้องผูกเรื้อรัง

ความเชื่อ

คนไทยถือว่ามะตูมเป็นไม้มงคล นิยมปลูกทางทิศตะวันออกเฉียงเหนือของบ้าน ศาสนาฮินดู เป็นต้นไม้ศักดิ์สิทธิ์ของพระศิวะ ดังนั้นจึงพบต้นมะตูมได้ทั่วไปในสวนของวิหารในประเทศอินเดีย และใบมะตูมยังเป็นส่วนประกอบในพิธีกรรมทางศาสนา เช่นการทำน้ำมนต์สะเดาะเคราะห์หรือครอบครู

สัญลักษณ์

ต้นมะตูมเป็นพันธุ์ไม้มงคลพระราชทานประจำจังหวัดชัยนาท ผู้ที่ได้รับทุนเล่าเรียนหลวงหรืองานสมรสพระราชทานจะได้รับพระราชทานใบมะตูมเพื่อเป็นสิริมงคล

ชื่อท้องถิ่นของมะตูม

ชื่อสามัญของมะตูมในภาษาต่าง ๆ ได้แก่

• เอเชียตะวันออกเฉียงใต้
  • พม่า: ဥသျှစ် /ou' shi'/ หรือ /oʊʔ ʃiʔ/
  • เขมร: ព្នៅ /pnɨv/
  • ลาว: ໝາກຕູມ /mȁːk tuːm/
  • มลายู: pokok maja batu (ต้นไม้)

• เอเชียใต้
  • ภาษาเบงกอล: বেল
  • ภาษาฮินดี: बिल्व (Bilva)
  • โอเดีย: ବେଲ
  • ภาษากันนาดา: ಬೇಲದ ಹಣ್ಣು
  • ภาษากงกัณ: gorakamli
  • ภาษามลยาฬัม: കൂവളം
  • ภาษามราฐี: बेल หรือ कवीठ (Kaveeth)
  • ภาษาปัญจาบ: ਬਿਲ (Beel)
  • ภาษาสันสกฤต : बिल्वम्
  • ภาษาสินธี: ڪاٺ گدرو
  • ภาษาสิงหล: බෙලි (Beli)
  • ภาษาทมิฬ: வில்வம் (Vilvam)
  • ภาษาเตลูกู: మారేడు (maredu)
  • Sir Phal (ภาษาฮินดีโบราณ)

ดูเพิ่ม

• รายชื่อพันธุ์ไม้มงคลพระราชทานประจำจังหวัด